سید محمدرضا گلپایگانی

سید محمدرضا گلپایگانی
زادروز	۹ ذی‌القعده ۱۳۱۶ ه.ق
زادگاه	گوگد گلپایگان
درگذشت	۱۸ آذر ۱۳۷۲ه.ش
آرامگاه	قم
محل زندگی	قم
استادان	سیدمحمدحسن خوانساری، ­محمد تقی گوگدی، عبدالکریم حائری ، محمدحسین غروی اصفهانی، آقا ضیاء عراقی، سیدابوالحسن اصفهانی، محمدرضا اصفهانی نجفی، محمدرضا باقر گلپایگانی
شاگردان	مرتضی حائری یزدی، مرتضی مطهری، سید محمد علی قاضی طباطبایی، سید محمد حسینی بهشتی، ­سید اسدالله مدنی، محمد مفتح، علی قدوسی، علی مشکینی، اکبر هاشمی رفسنجانی، احمد جنتی، مرتضی مقتدائی، علی پناه اشتهاردی، لطف‌الله صافی گلپایگانی، سید محمدعلی علوی گرگانی، ناصر مکارم شیرازی، سید کاظم نورمفیدی و...
نقش‌های برجسته	مرجع تقلید
آثار	افاضة العوائد، حاشیه بر عروة­الوثقی، ارشاد المسائل، هدایة العباد، رساله فی عدم­ تحریف ­القرآن، توضیح­ المسائل

سید محمدرضا گلپایگانی (۱۳۱۶ق-۱۴۱۴ق/۱۳۷۲ش) از مراجع تقلید که پس از درگذشت آیت الله بروجردی، به مرجعیت رسید.

وی از زمره مخالفین رژیم پهلوی و از همراهان امام خمینی بود که پس از تبعید امام به عراق، بیانیه‌ها، اعلامیه‌ها، تلگراف‌ها و سخنرانی‌هایی در حمایت از امام خمینی و انقلاب اسلامی ایراد نمود.

تاسیس بیمارستان، مدارس علمیه، دارالقرآن الکریم و مجمع اسلامی لندن از فعالیت‌های عام‌المنفعه این مرجع تقلید است.

زندگی‌نامه

سید محمدرضا گلپایگانی در ۹ ذی‌القعده­ سال ۱۳۱۶ق در روستای گوگد واقع در پنج کیلومتری گلپایگان متولد شد. در کودکی پدر و مادرش را از دست داد. آیت­ الله گلپایگانی در ۱۸ آذر ۱۳۷۲ش برابر با ۲۴ جمادی‌الثانی ۱۴۱۴ق در قم درگذشت.

تحصیلات و اساتید

سید محمدرضا گلپایگانی تحصیلات خود را از گوگد آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل عازم گلپایگان و خوانسار شد. پس از خواندن دروس سطح در شهر گلپایگان، به اراک مهاجرت کرد. به دنبال اقامت آیت الله حائری در قم، آیت الله گلپایگانی و جمعی دیگر به ­دعوت رسمی استادشان حائری به ­سوی این شهر حرکت کردند و در مدرسه فیضیه ساکن شدند و به­ تحصیل خود ادامه دادند. او مدت چند ماهی را در شهر نجف و در محضر اساتیدی همچون محمدحسین غروی اصفهانی حضور داشت. اما قم به ­عنوان محل اصلی تحصیل وی بود. وی در ۲۴ سالگی به درجه­ اجتهاد در فقه رسید. آیت الله گلپایگانی از محضر اساتید فراوانی در طول تحصیل خود بهره برد. اساتید و آیات عظامی همچون:

• سیدمحمدحسن خوانساری
• ­محمد تقی گوگدی
• عبدالکریم حائری یزدی
• محمدحسین غروی اصفهانی
• آقا ضیاء عراقی
• سیدابوالحسن اصفهانی
• محمدرضا اصفهانی نجفی
• محمدرضا باقر گلپایگانی

مقام علمی و شاگردان

بعد از مرحوم آیت ­الله شیخ عبدالکریم حائری درس خارج ایشان یکی از پررونق‌ترین درس‌­ها بود و تعداد زیادی از فضلاء و طلاب در درس ایشان شرکت می‌کردند که برخی از آنان عبارتند از:

• مرتضی حائری یزدی
• مرتضی مطهری
• سید محمد حسینی بهشتی
• سید اسدالله مدنی
• محمد مفتح
• علی قدوسی
• علی مشکینی
• اکبر هاشمی رفسنجانی
• احمد جنتی
• مرتضی مقتدائی
• علی پناه اشتهاردی
• لطف‌الله صافی گلپایگانی
• سید محمدعلی علوی گرگانی
• ناصر مکارم شیرازی
• سید کاظم نورمفیدی
• علی کریمی جهرمی
• محسن قرائتی

آثار علمی

برخی از آثار او عبارتند از:

• افاضة العوائد
• حاشیه بر وسیلة­النجاه
• حاشیه بر عروة­الوثقی
• مجمع­ المسائل
• ارشاد المسائل
• هدایة العباد
• کتاب­ الطهاره
• الهدایه الی من له ­الولایه
• کتاب­ القضاء
• بغیة­الطالب فی شرح­ المکاسب
• الدر­المنضود فی احکام­ الحدود
• نتایج­ الافکار فی­ نجاسة­الکفار
• کتاب­ الحج، رساله محرمات بالسبب
• رساله فی عدم­ تحریف ­القرآن
• صلاة­الجمعه و عیدین، مناسک حج
• احکام عمره، احکام­ النساء
• مختصرالاحکام
• توضیح­ المسائل

اندیشۀ سیاسی

از نظر وی در زمان غیبت امام زمان(عج) در صورت امکان باید حکومت اسلامی تشکیل شود. وی در کتاب مجمع المسائل به تلازم اعتقاد به ولایت ائمه و ضرورت تشکیل حکومت اسلامی در زمان غیبت اشاره می‌کند و در ترسیم شکل حکومت، عنصر ولایت فقیه را به عنوان اصلی‌ترین نسخه نظام اسلامی معرفی می‌نماید. وی تاکید می‌کند که اختیار فقیهان عادل فراتر از چارچوب احکام شرعی اولیه و ثانویه نیست. ایشان ولایت مطلقه فقیه را نمی‌پذیرد.

عملکرد سیاسی

آیت الله بروجردی، آیت الله گلپایگانی

آیت الله گلپایگانی در دوران قبل از انقلاب به عنوان یکی از افراد مؤثر و تاثیرگذار در روند نهضت امام خمینی حضور داشته و در نقاط عطف تاریخی متعددی که در تاریخ معاصر ایران به ثبت رسیده است، نقش ایفا کرده است.

لایحۀ اصلاحات ارضی

رژیم شاه تلاش داشت از جایگاه علمای اسلامی در میان توده‌ها استفاده کرده و اصلاحات ارضی را به امضای مراجع اسلام برساند. از این‌رو شاه و ارسنجانی با مخابرۀ تلگرام‌های تبریک به‌مناسبت عید سعید فطر سال ۱۳۴۱ شمسی به علمای قم و نجف، از موافقت آنان با اصلاحات ارضی سپاسگذاری کردند. رژیم بدین‌وسیله می‌خواست مراجع و علمای اسلام را پشتیبان شاه معرفی کند. آیت الله گلپایگانی به همراه آیات عظام دیگری همچون خوانساری، حکیم، مرعشی نجفی و... به مخالفت با آن قد علم کردند. وی طی تلگرافی در اعتراض به تصویب این لایحه، ضمن رد هرگونه موافقت علما با این لایحه، آن را غیرقانونی و بی‌اثر دانسته و نسبت دادن چنین اموری را به علما، نامطلوب عنوان کردند.

لایحۀ انجمن‌های ایالتی و ولایتی

در ۱۶ مهرماه ۱۳۴۱ ه‍.ش لایحه‌ای تحت عنوان انجمن‌های ایالتی و ولایتی به تصویب هیات دولت رسید. به‌موجب این لایحه، واژۀ اسلام از شرایط انتخاب کنندگان و انتخاب شوندگان حذف می‌گردید و انتخاب‌شوندگان نیز به‌جای اینکه مراسم تحلیف را با قرآن به جای آورند، از این پس می‌توانستند با هر کتاب آسمانی آن را انجام دهند. همچنین در این لایحه که سرآغازی در توسعۀ فرهنگ غربی بود به زنان نیز حق رای اعطا شده بود. در پی تصویب این لایحه مراجع همگی به مخالفت پرداختند و مراتب اعتراض خود را به انحاء مختلف اعلام داشتند. در این میان آیت الله گلپایگانی با انتشار اعلامیه‌ای اعتراض خود را این‌گونه بیان داشت:

«آیا در مملکتی که هنوز به مردها حق شرکت در انتخابات آزاد داده نشده، دادن چنین حقی به زور و ارعاب به بانوان یادآور اعصار توحش حکومت‌های فردی و توهین به جامعۀ زنان نیست؟»

نهایتا بر اساس موضع‌گیری استوار علما، نخست وزیر که مقاومت را بی‌اثر می‌دانست، هیات دولت لایحۀ مذکور را لغو کرد.

انقلاب سفید

پس از پیروزی علما در جریان لایحۀ انجمن‌های ایالتی و ولایتی، شاه گمان کرد این مخالفت‌ها از آن رو بوده که علم به عنوان مقام دوم بانی آن شده، ولی اگر وی مجری اصلاحات باشد (با توجه به محبوبیت موهومی که فکر می‌کرد در میان مردم دارد)، بدون مخالفت جدی و با موفقیت همراه خواهد بود. از این رو در ۱۹ دی ۱۳۴۱ ه‍.ش رسما اعلام کرد که قصد دارد اصول شش‌گانه‌ای را به رفراندوم بگذارد و بعدا آن را "انقلاب سفید" نامید. شاه که شخصا مسئولیت اجرای این برنامه را به عهده گرفته بود تاکید کرد که «اگر آسمان به زمین بیاید و زمین به آسمان برود من باید این برنامه را اجرا کنم.» علما نیز این بار به مخالفت با برنامۀ اعلامی از سوی رژیم برخاسته که در این میان آیت الله گلپایگانی طی اعلامیه‌ای بار دیگر بر مخالفت خود با رفراندوم شاهانه تاکید فرموده و این بار آن را از اساس غیرقانونی دانست و در محکومیت رفراندوم حکم به تحریم آن داد.

فاجعۀ مدرسۀ فیضیه

پس از برگزاری رفراندوم، امام خمینی آن را غیرقانونی و فاقد مشروعیت اعلام کرد و در راستای مبارزه با رژیم جلساتی را به صورت هفتگی با مقامات روحانی قم برگزار می‌کرد. ایشان در آخرین نشست هفتگی در اسفند سال ۱۳۴۱ ه‍.ش، عید نوروز سال ۱۳۴۲ ه‍.ش را عزای عمومی اعلام کرد که این پیشنهاد با استقبال علما مواجه شد. به همین منظور روز دوم فروردین که مصادف با شهادت امام صادق(ع) بود، در مدرسۀ فیضیه مجلس عزاداری برگزاری شد. در این مجلس گروهی از ساواک و نیروهای رژیم با لباس‌های مبدل دهقانی وارد جمعیت شدند که پس از مختل کردن جلسۀ سخنرانی با فرستادن صلوات‌های مکرر، دعوای ساختگی را به راه‌انداخته و بلافاصله مدرسه تحت محاصرۀ نیروهای نظامی درآمد و منازعه آغاز گردید. در این جریان تعدادی از طلاب کشته و تعدادی زخمی شدند. قبل از شروع مراسم برخی از نزدیکان آیت الله گلپایگانی به ایشان عرض کرده بودند که وضعیت به نظر غیرعادی می‌رسد. لذا از ایشان درخواست کرده بودند که در مجلس شرکت نکنند. ایشان در جواب اظهار داشت: «ما مردم را دعوت کرده‌ایم، باید خودمان هم برویم... هرطور می‌خواهد بشود.» در اثر فاجعۀ مذکور آیت الله حکیم برای همۀ مراجع ایران پیامی ارسال داشت مبنی بر اینکه به صورت دسته جمعی به عتبات مهاجرت کنند که علمای قم از جمله آیت الله گلپایگانی در پاسخ، ضمن تشکر از ابراز همدردی ایشان، مرقوم داشتند که رها کردن مملکت در این برهۀ زمانی به مصلحت نمی‌باشد و باعث اضطراب عمومی مسلمانان و انحلال حوزه‌های علمیه خواهد شد.

قیام ۱۵ خرداد

رژیم شاه که پس از دستگیری امام خمینی و سرکوب قیام ۱۵ خرداد در فکر ایجاد جو رعب و وحشت در جامعه و به خصوص در میان علما بود، تصور نمی‌کرد این بار با مبارزۀ شدید علما مواجه گردد. در اینجا علما و روحانیون طراز اول در منزل آیت‌ لله گلپایگانی جمع شده و با تشکیل جلسه‌ای، به پشتیبانی علمای محبوس به پا خاسته و آیت الله گلپایگانی با موضع‌گیری قاطع و کوبنده طی اعلامیه‌ای که به همین منظور صادر کرده بود، خطاب به مسئولین دولتی این‌گونه اعلام داشت:

«مصادر امور مطمئن باشند که اگر به بازداشت جمعی علما و مراجع هم اقدام کنند فتاوا و احکام آنان همچنان نافذ و بر هر مسلمانی واجب الاتباع است و حریم احکام شرعیه مقامی نیست که بتوان با زور و تهدید در آن نفوذ کرد... در خاتمه اعلام می‌کنم ما برای حفظ استقلال مملکت شیعه و حمایت از دین همه گونه مصیبت را استقبال می‌کنیم و به آنان که می‌گویند روحانیت نباید در سیاست دخالت کند اعلام می‌کنم دین ما اسلام و سیاست ما سیاست اسلامی است و مسلمان نباید از سیاست و نظارت در امور برکنار بماند تا چه رسد به فقها و مجتهدین که دارای مقام زعامت شیعه و نیابت عامه هستند.»

تبعید امام خمینی

آیت الله گلپایگانی و امام خمینی

پس از تبعید امام خمینی به ترکیه در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ ه‍.ش اهمیت نقش آیت الله گلپایگانی به‌عنوان زعیم حوزۀ علمیه قم در حیات سیاسی این حوزه بیشتر شده بود. آیت الله خامنه ای نقش ایشان را در این دوران این‌گونه بیان می‌دارد:

«در دوران خفقان و در مقابله با حوادث سهمگین سال‌های تبعید امام خمینی مواردی پیش آمد که صدای این مرد بزرگ تنها صدای تهدیدکننده‌ای بود که از حوزۀ علمیه قم برخاست و به نهضت شور و توان بخشید.»

قیام ۱۹ دی

یکی دیگر از نقاط مهم و حساسی که نقش هدایت آیت الله گلپایگانی به خوبی روشن است قیام ۱۹ دی مردم قم می‌باشد. از آنجایی که روزنامۀ اطلاعات در ۱۷ دی ماه ۱۳۵۶ ه‍.ش با مقاله‌ای تحت عنوان «ایران و استعمار سرخ و سیاه» به مقام امام خمینی جسارت نمود، مردم قم به همراه طلاب به سوی منزل آیت الله گلپایگانی به راه افتادند. ایشان در آن جمع، از اجتماع و وحدت مردم در قبال اهانت به مقام مرجعیت تشکر کرد و هرگونه موافقت علما را با کارها و سیاست‌های دولتی را دروغ محض دانست. ایشان در بیانیه‌ای که به مناسبت کشتار مردم قم صادر کرده بود خواستار برقراری نظام اسلامی شد.

وی به‌منظور انسجام حوزۀ علمیۀ قم و جلوگیری از تفرقه، کلاس‌های درس را که به حالت تعطیلی درآورده بودند، شروع کرد و در اولین روز افتتاح درس، خطاب به طلاب این‌گونه بیان داشت: «شما اکنون مظلوم هستید ولی مغلوب نیستید و چقدر فرق است بین اینکه انسان مظلوم باشد تا آنکه مغلوب باشد.»

فعالیت‌های فرهنگی

آیت الله گلپایگانی علاوه بر فعالیت‌های علمی و سیاسی به صورت جدی در صحنۀ فرهنگ وارد بوده و هرگونه تهاجم فرهنگی را بدون پاسخ نمی‌گذاشت. به عنوان نمونه ایشان در قضیۀ تغییر تاریخ هجری به شاهنشاهی با صدور اعلامیه‌ای شدیداللحن رسما اعتراض خود را به دولت و رژیم اعلام کردند. همچنین می‌توان از فعالیت‌های فرهنگی ایشان به مبارزه با فرقۀ ضالۀ بهائیت که رژیم پهلوی آن را ترویج می‌داد و همچنین مقابله با هرگونه مظاهر فساد و بی‌بند و باری در جامعه و... یاد کرد. اما از نمونه‌های بارز فعالیت‌های فرهنگی وی می‌توان به این موارد اشاره کرد:

تحول در نظام آموزشی حوزه

بنابر گفتار سید جواد گلپایگانی پسر آیت الله گلپایگانی، تحول در نظام آموزشی حوزه و طراحی برنامه‌هایی برای امتحانات طلاب، احداث و تأسیس مدارس حوزه به سبک جدید، احداث و بازسازی مدارس جهت سکونت طلاب، راه‌اندازی مرکز معجم فقهی برای پاسخ‌گویی به نیاز محققین از جمله فعالیت‌های مهم آیت الله گلپایگانی است که تأثیر بسزایی در تحول در نظام آموزشی حوزه علمیه قم ایجاد کرد. احداث مراکز خدماتی و درمانی ویژه طلاب، تاسیس مراکز اسلامی در اقصی نقاط جهان و اعزام داشتن هیئت‌های تبلیغی به خارج از کشور از دیگر اقدامات ایشان بود.

تاسیس مجمع اسلامی لندن

نوشتار اصلی: مجمع جهانی اسلام

مجمع اسلامی لندن در سال ۱۳۵۲ ه‍.ش (۱۳۹۵ق/۱۹۷۴م) به دستور گلپایگانی تأسیس شد. طبق بررسی‌های انجام شده تا پیش از تاسیس آن هیچ مرکز شیعی از سوی نهادهای رسمی مانند حوزه علمیه قم یا حوزه نجف در لندن وجود نداشت. البته پاکستانی‌ها در شرق لندن مرکزی داشتند که قدمت بیشتری دارد اما تا قبل از تاسیس مجمع اسلامی لندن هیچ پایگاهی که متکی به حوزه یا مراجع تقلید باشد در لندن و انگلستان وجود نداشت.

سیدمهدی گلپایگانی فرزند دوم گلپایگانی مامور تشکیل این مرکز اسلامی از سوی پدرش شد و با آمدن به لندن، مکان این مجمع را خریداری و آن را تاسیس کرد که به دو جهت خیلی زود در لندن جایگاه پیدا کرد؛ یکی به دلیل تاسیس آن از سوی مراجع بزرگ شیعه (این مجمع در زمان آقای گلپایگانی و پس از آن محبوبیت خاصی بین مراجع و حوزه‌ها و متدینین داشت) و دلیل دوم متکی بودن این مرکز به یک نهاد مقدس مانند حوزه علمیه لذا این نوع تاسیس برای شیعیان و پیروان مکتب اهل بیت(ع) اطمینان خاصی را ایجاد کرد و مرکز دیگری وجود نداشت تا شیعیان بتوانند اجتماعات خود را برگزار کنند.

دیگر فعالیت‌ها

او فعالیت‌های فرهنگی دیگری نیز داشت که از آن جمله می‌توان به تاسیس این مراکز اشاره کرد:

• مراکز درمانی و بهداشتی از جمله بیمارستان آیت الله گلپایگانی در قم و گوگد (یکی از مناطق شهرستان گلپایگان).
• خانه عالم در نقاط مختلف.
• دارالقرآن الکریم
• مدرسه و کتابخانه آیت الله گلپایگانی.
• مرکز معجم المسائل الفقهیة.
• بیمارستان زنان و زایشگاه حضرت ولی عصر عج.
• دارالایتام.
• مؤ سسه خیریه حضرت ولی عصر عج.
• چندین مدرسه علمیه.

درگذشت

آیت­‌الله گلپایگانی پنجشنبه ۱۸ آذر ۱۳۷۲ش برابر با ۲۴ جمادی‌الثانی ۱۴۱۴ق در قم درگذشت. از سوی دولت هفت روز عزای عمومی و یک روز تعطیل اعلام گردید و مجالس بزرگداشت وی در ایران و گوشه و کنار جهان برپا شد. پیکر او جمعه ابتدا در تهران با حضور آیت‌الله خامنه ای و مردم تشییع شد و سپس شنبه در قم تشییع و نماز به امامت آیت‌الله لطف‌الله صافی گلپایگانی (داماد ایشان) بر وی خوانده شد و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه در کنار دیگر مراجع تقلید به خاک سپرده شد.

منابع

• استادی، یادنامه حضرت آیةاللّه العظمی اراکی، اراک، ۱۳۷۵ش.
• هاشمیان‌فر، سید حسن، گونه‌شناسی رفتار سیاسی مراجع تقلید شیعه، تهران، ۱۳۹۰ش.
• سایت شخصیت نگار.
• پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
• سایت جماران.

پیوند به بیرون

• مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران؛ جلوه‌هایی از تعامل آیت الله العظمی گلپایگانی با نظام اسلامی در آیینه تصاویر