زیارتگاه حبیب بن موسی

تصویری از زیارتگاه حبیب بن موسی

زیارتگاه حبیب‌ بن موسی؛ مقبره منسوب به حبیب بن موسی بن جعفر (ع) است که در محله "پشت‌مشهد" کاشان واقع شده است. كتیبه‌ای بر دو لنگه درِ بقعه، با این مضمون حك شده است: «هذالباب علی مشهد المقدس السلطان حبیب بن موسی بن جعفر (ع)».

به علت انتساب این امام‌زاده به دودمان صفویه این مقبره در زمان شاه‌عباس اول،‌ مورد توجه بسیار قرار گرفت. این مکان، محل دفن شاه عباس اول و برخی از عالمان و شاعران کاشان نیز هست.

مکان

این بنا در محله پشتْ‌مشهد در خیابان امام‌ خمینی قرار دارد و طبق كتیبه درِ ورودی، منسوب به حبیب‌ بن موسی‌بن جعفر (ع) است، گرچه برخی نسبت آن را به فرزندان امام محمدباقر (ع) محتمل دانسته‌اند.

تاریخ ساخت

بر محراب سفالین كوچكی كه اینك در موزه ملی ایران به شماره ۳۲۸۹ نگهداری می‌شود، به عدد ۶۶۸ و به حروف ششصد و هفتاد نقش شده است. احتمالا بنای اولیه مقبره، مانند دیگر بقعه‌های كاشان، متعلق به پیش از قرن ششم و قرن هفتم هجری قمری است.

از جزئیات ساخت بنای اولیه اطلاعی در دست نیست. تنها اثر باقیمانده از قرن هفتم در این بنا، پوشش كاشی‌كاری سطح مزار حبیب بن موسی (ع) است كه شامل كاشیهای كوكبی شش ضلعی، خشتی سرمه‌ای و محرابی‌شكل است كه به موزه ملی ایران منتقل شده است.

این كاشی‌ها و محراب قدیمی بقعه، كار علی‌ بن محمد بن‌ طاهر، از خاندان ابوطاهر كاشی، است. ضریح برنجی روی مرقد نیز در ۱۳۲۷ش ساخته شده است.

از آنجایی که شاه عباس اول (حك: ۹۹۶ ـ ۱۰۳۸) دودمان صفویه را اولاد صاحب این بقعه می‌دانسته، این بقعه بسیار مورد توجه او بوده است.

مقبره شاه عباس اول

در دوره صفوی، پس از اینكه این مكان مدفن شاه عباس اول گردید، بر بنا و تزیینات آن افزوده شد.

در دوره‌های زندیه و قاجاریه نیز بخشهایی به بنا الحاق گردید.

از آثار ملی

بنای زیارتگاه حبیب بن موسی بن جعفر (ع) در ۱۳۱۴ش در فهرست آثار ملی ایران، به شماره ۳۵۲، به ثبت رسید.

در ۱۳۲۶ش انجمن آثار ملی، با تأیید وجود مدفن شاه عباس اول در آنجا، بر آن شد كه آرامگاهی برای او بنا كند كه محقق نگردید.

شکل ظاهری و مقبره ها

بنای فعلی آرامگاه صحن مستطیل شكلی است كه رواقهایی از اتاقهای بزرگ و كوچك، در دو طبقه، آن را احاطه كرده‌اند.

در ضلع شمالی، پیش‌طاقی با تزیینات آجركاری قرار دارد. بناهای اطراف صحن به‌تدریج به بنای اولیه اضافه شده‌اند. غرفه‌های طبقه اول مدفن علما و بزرگان است. در جانب شمالی صحن، ایوان بلندی ساخته شده كه سقف آن مقرنس‌كاری و دیوارهای آن نقاشی شده است.

در ضلع شمالی صحن، مقبره‌ای از دوره محمدشاه قاجار، متعلق به سید محمدتقی پشت‌مشهدی، از علمای كاشان، با تزیینات و نقاشیهای چشمگیر قرار دارد. در گذشته این بقعه موقوفات و متولی و خدمه جداگانه داشته است.

ورودی بقعه در وسط ایوان قرار گرفته است. این مدخل، درِ چوبی كنده‌كاری شده‌ای به تاریخ ۱۲۹۲ دارد. در هریك از دو گوشوار ایوان، اتاقهایی ساخته شده است.

تزیینات داخل بقعه به‌تدریج از بین رفته است. در هر طرف ایوان مناره‌ای با بدنه كاشی‌كاری شده دیده می‌شود كه تا نیمی از ارتفاع، به رواقها متصل‌اند.

در ضلع شرقی صحن نیز آرامگاه بزرگ دیگری، متعلق به فقیه مشهور كاشان، میر سید علی یثربی (متوفی ۱۳۳۸ش) ، بنا گردیده است.

در ضلع جنوبی صحن، مسجدی قراردارد كه سرداب آن مدفن شاه عباس اول است. سنگ سیاه مزار احتمالا از قفقاز آورده شده و بر آن آیةالكرسی، به خط نسخ محمد محلاتی، حك شده است.

در سرداب، دو قبر دیگر هم هست كه بنابر كتیبه روی دیوار با تاریخ ۱۰۰۱، یكی از آنها متعلق به محمد بن طاهر بن خواجه میرولی نیشابوری، واقف این مسجد است. از دیگر دفن‌شدگان در این بقعه، شاعرانی چون، خباز کاشانی، فرهانی کاشانی، شرمی کاشانی و شکرریز کاشانی هستند.

منابع

• اسكندرمنشی و محمدیوسف واله‌اصفهانی، ذیل تاریخ عالم‌آرای عباسی، چاپ سهیلی خوانساری، تهران ۱۳۱۷ش.
• بحرالعلومی، حسین، كارنامه انجمن آثار ملّی، تهران ۱۳۵۵ش.
• سلمانی‌آرانی، حبیب‌اللّه، سیمای كاشان، قم ۱۳۷۵ش.
• شریف، علی، راهنمای آثار و بناهای تاریخی شهرستان‌كاشان، كاشان، اداره‌ فرهنگ‌ و هنر شهرستان كاشان.
• ضرابی، عبدالرحیم، تاریخ كاشان، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۶ش.
• قمی، عباس، منتهی‌الآمال، تهران ۱۳۳۱ـ۱۳۳۲ش.
• نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستانهای كاشان و نطنز، ۱۳۷۴ش.
• ویلبر، دونالد نیوتن، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران ۱۳۶۵ش.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام