فخرالاسلام ارموی
 سردیس فخرالاسلام در پارک اِئللر باغی ارومیه | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمدصادق فخرالاسلام اُرمَوی |
| تاریخ تولد | ۱۲۶۰ق |
| تاریخ وفات | ۱۳۳۰ق |
| محل دفن | امامزاده عبدالله در ری |
| اطلاعات علمی | |
| محل تحصیل | نجف |
| تألیفات | انیس الاعلام فی نصرة الاسلام، بیان الحق و الصدق المطلق، برهان المسلمین، وجوب الحجاب و حرمة الشراب |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | از طرفداران مشروطه |
محمدصادق فَخرُالاِسلام معروف به فخرالاسلام اُرمَوی (۱۲۶۰–۱۳۳۰ق) از مجتهدان شیعه و نویسنده آثاری در نقد مسیحیت است که گفته می‌شود خود مسیحی بوده و سپس شیعه شده است. کتاب انیس الاعلام فی نصرة الاسلام و بیان الحق و الصدق المطلق از آثار او است. داستان تغییر دین او در مقدمه کتاب انیس الاعلام آمده است. برخی محققان در صحت این داستان تشکیک کرده‌اند.
فخرالاسلام از طرفداران جنبش مشروطه و از یاران سید محمد طباطبایی شناخته می‌شود. او در طرفداری از مشروطه سخنرانی‌های زیادی می‌کرد. وی نشریه‌ای به نام تدیّن نیز دایر کرد، که در آن هم اخبار و تحلیل سیاسی و هم مطالبی مربوط به گفتگوهای اسلامی _ مسیحی می‌نوشت.
جایگاه علمی و مذهبی فخر الاسلام
محمدصادق فخرالاسلام اُرمَوی از مجتهدان شیعه دوره قاجار بود که گفته شده در خانواده‌ای مسیحی متولد شد[۱] و پس از آموختن عقاید مسیحیت، از کشیشان مسیحی شد.[۲] نوشته‌اند که فخرالاسلام پس از گرویدن به دین اسلام، به نجف رفت و مدت ۱۶ سال در آنجا به تحصیل علوم حوزوی پرداخت و پس از اخذ درجه اجتهاد به ارومیه برگشت.[۳] او در سفری در تهران با ناصرالدین شاه قاجار دیدار کرد و از طرف او لقب فخرالاسلام را دریافت کرد.[۴]
مهم‌ترین حوزه فکری فخرالاسلام را مشارکت در مباحث اسلامی _ مسیحی دانسته‌اند[۵] که در این زمینه و نقد مسیحیت آثار زیادی دارد.[۶] او از چهره‌های شناخته‌شده در زمینه منازعات اسلامی _ مسیحی دوران پایانی قاجار[۷] و از رَدیه‌نویسان بر مسیحیت در آن دوره به شمار می‌رود.[۸] فخرالاسلام با تألیف کتاب، خطابه، و نشر روزنامه در دفاع از اسلام کوشید و شبهاتی که مبلغان مسیحی قرن نوزدهم میلادی به اسلام داشتند را پاسخ گفت.[۹]
درباره اندیشه‌های او گفته‌اند وی ترکیبی از تدین و تجدد بود[۱۰] و با فرهنگ غرب و علوم جدید آشنایی داشت.[۱۱] محمدصادق فخرالاسلام از طرفداران جنبش مشروطه[۱۲] و از اطرافیان سید محمد طباطبایی (درگذشت: ۱۳۳۹ق)، یکی از رهبران این جنبش بود.[۱۳] فخرالاسلام چهره‌ای ترقی‌خواهانه داشت و در طرفداری از مشروطه به منبر می‌رفت.[۱۴] او همچنین نشریه‌ای به نام تَدَیُّن منتشر می‌کرد[۱۵] که بخشی از آن اخبار و تحلیل‌های سیاسی بود و مباحثی هم دربارهٔ گفتگوهای اسلام و مسیحیت داشت.[۱۶]
کشیش‌بودن فخر الاسلام
برخی گفته‌اند فخر السلام برای تحصیل در آموزه‌های مسیحی به واتیکان رفت.[۱۷] در همین دوره بود که او در پی یک پیش‌آمد به اسلام گروید[۱۸] و شیعه شد و نام محمدصادق را بر خود نهاد.[۱۹]
داستان تغییر دین
فخرالاسلام داستان تغییر کیش خود را این‌گونه بیان می‌کند که نزد کشیشی بزرگ درس می‌خوانده و پس‌از مدتی در بیان معنای لفظ فاراقلیط در انجیل بین شاگردان اختلاف افتاده و او از استادش معنای این لفظ را می‌پرسد؛ استاد نیز پس از امتناع از گفتن معنای واقعی این کلمه سرانجام معنای واقعی این کلمه را گفته که به معنای احمد و محمد است. این واقعه مقدمه‌ای می‌شود که فخرالاسلام به جستجو و مطالعه در این زمینه بپردازد و پس از مدتی سرانجام مسلمان شود.[۲۰] گفته شده او نزد میرزا حسن مجتهد (درگذشت: ۱۳۳۷ق) از عالمان تبریز، دین اسلام را پذیرفت و به مذهب تشیع گروید.[۲۱] فخرالاسلام داستان تغییر دین خود را در مقدمه کتاب انیس الاعلام آورده است.[۲۲]
تردیدهایی در داستان زندگی و تغییر دین فخر الاسلام
تولد فخرالاسلام را در سال ۱۲۶۰ق[۲۳] در ارومیه[۲۴] و برخی در آمریکا[۲۵] دانسته‌اند. وی در ارومیه به تبلیغ اسلام پرداخت و سرانجام در سال ۱۳۳۰ق درگذشت و در امامزاده عبدالله در ری دفن شد.[۲۶] برخی محققان نیز گفته‌اند هیچ سندی بر کشیش‌بودن وی در دست نیست و همچنین نام اصلی وی نیز مبهم است.[۲۷] کسانی نیز تاریخ درگذشت و همچنین زندگی‌نامه او را مبهم توصیف کرده‌اند.[۲۸]
رسول جعفریان (زادهٔ ۱۳۴۳ش) پژوهشگر حوزه تاریخ، معتقد است داستان تغییر کیش فخر الاسلام باید راستی‌آزمایی شود.[۲۹] حسین توفیقی، پژوهشگر در کلام و تاریخ ادیان، معتقد است فخرالاسلام داستان اسلام‌آوردن خود را از مقدمه کتاب تحفه الاریب علی اهل الصلیب تألیف عبدالله الترجمان المیورقی (که در تونس از مسیحیت به اسلام گروید و در سال ۸۲۳ق درگذشت) اقتباس و ترجمه کرده است.[۳۰]
آثار فخر الاسلام
اَنیس الاَعلام فی نصرة الاسلام
کتاب انیس الاعلام فی نصرة الاسلام معروف‌ترین نوشته فخرالاسلام است[۳۱] که سبب شهرت وی شده بود.[۳۲] این کتاب در سال ۱۳۱۵ق در زمان سلطنت مظفرالدین شاه منتشر شد.[۳۳] انیس الاعلام به زبان فارسی نگاشته شده[۳۴] و مورد ستایش قرار گرفته است.[۳۵]
محتوای این کتاب اثبات حقانیت اسلام و رد مسیحیت و دهری‌ها است[۳۶] که از منابع خود آنها و استناد به کتاب مقدس استفاده شده است.[۳۷] این کتاب را در دایره منازعات مسیحی ـ اسلامی در دوره اخیر قاجار شمرده‌اند.[۳۸] محققان درباره این کتاب گفته‌اند بیشتر مطالب این اثر از کتاب اظهار الحق نوشته رحمت‌الله هندی (درگذشت: ۱۳۰۸ق) اقتباس شده است و فخرالاسلام مطالبی در فصول مختلف به آن افزوده و به آن وجهه شیعی داده است.[۳۹]
بیان الحق و الصدق المطلق
بیان الحق و الصدق المطلق که به نام الرّد علی الهدایة نیز مشهور است در ده مجلد در سال ۱۳۲۲ق با حمایت مالی میرزا علی اصغرخان اتابک، صدراعظم وقت،[۴۰] منتشر شد.[۴۱] چهار جلد آن در اثبات حقانیت قرآن و نبوت حضرت محمد(ص) می‌باشد.[۴۲] فخرالاسلام این اثر را در نقد مسیحیت[۴۳] و در پاسخ به تألیفات علمای مسیحی برضد اسلام می‌نویسد.[۴۴] برخی این تألیفات عبارتند از: مجلّدات اربعة «الهدایة» که جمعیت مستشرقین آمریکایی نوشته بودند؛ کتاب ابحاث المجتهدین فی الاختلاف بین النصاری و المسلمین نوشتۀ نقولا یعقوب غبریل؛ رسالۀ عبدالمسیح ابن اسحاق الکندی؛ مقالة الاسلام تألیف جرج سیل.[۴۵] فخرالاسلام برای نگارش این کتاب از منابع خود مسیحی‌ها استفاده کرده است.[۴۶]
دیگر آثار
فخرالاسلام ارموی در اثبات حقانیت اسلام و رد مسیحیت و دهری‌ها و موضوعات مختلف اسلامی چندین کتاب تألیف کرده است.[۴۷] برخی از این آثار عبارتند از:
- برهان المسلمین: این کتاب در ۱۳۱۲ق منتشر شد.[۴۸] موضوع کتاب، مناظرهٔ فخرالاسلام و جمعی از دوستانش با روحانیان پروتستان است.[۴۹] این مناظره در شش مسئله اختلافی کلی صورت پذیرفته است: اول: تحریف کتب عهدین. دوم: نداشتن سند متصل به مصنّفین. سوم: منسوخ بودن آنها. چهارم: عقیدۀ توحید مسلمانان و تثلیث مسیحیان. پنجم: نبوت حضرت محمد(ص). ششم: مسلمانان قرآن را کلام خدا می‌دانند؛ اما مسیحیان آن را کلام خود حضرت محمد می‌دانند.[۵۰]
- وجوب الحجاب و حرمة الشراب:[۵۱] رساله وی دربارهٔ حجاب نخستین رساله‌ای است که به‌طور مستقل دربارهٔ حجاب نوشته شده و واکنشی به اظهاراتی است که در جهان اسلام و از جمله ایران دربارهٔ حجاب مطرح است.[۵۲]
پانویس
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۴، ص۳۰۱؛ امینی‌فر؛ معتمدی، «نگاهی به ردیه‌نویسی بر مسیحیت در حوزهٔ آذربایجان»، ص۱۱۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۵۲ و ج۳، ص۱۰۱؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۷، ص۲۴۰؛ خلخالی، «مقدمه»، أنیس الأعلام فی نصرة الإسلام، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۳.
- ↑ عقیقی بخشایشی، مفاخر آذربایجان، ۱۳۷۴ش، ص۲۲۹؛ امینی‌فر؛ معتمدی، «نگاهی به ردیه‌نویسی بر مسیحیت در حوزهٔ آذربایجان»، ص۱۱۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۵۲ و ج۳، ص۱۰۱؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۴، ص۳۰۱.
- ↑ جعفریان، «برهان المسلمین: مناظره دینی فخر الاسلام با چند کشیش پروتستان در طهران (رمضان ۱۳۱۲ق)»، ص۲۴۷.
- ↑ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۷.
- ↑ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۷.
- ↑ امینی‌فر؛ معتمدی، «نگاهی به ردیه‌نویسی بر مسیحیت در حوزۀ آذربایجان»، ص۱۱۴.
- ↑ توفیقی، «فخرالاسلام»، ص۴۰.
- ↑ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۱۵.
- ↑ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۷.
- ↑ جعفریان، «برهان المسلمین: مناظره دینی فخر الاسلام با چند کشیش پروتستان در طهران (رمضان ۱۳۱۲ق)»، ص۲۴۷.
- ↑ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱۳۸۳ش، ص۲۷۴؛ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۷.
- ↑ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۱۴.
- ↑ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱۳۸۳ش، ص۲۷۴.
- ↑ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۷.
- ↑ خلخالی، «مقدمه» أنیس الأعلام فی نصرة الإسلام، ۱۳۶۴ش، ص۳؛ امینی‌فر؛ معتمدی، «نگاهی به ردیه‌نویسی بر مسیحیت در حوزهٔ آذربایجان»، ص۱۱۴.
- ↑ مهریزی، حدیث‌پژوهی، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۲۷۰؛ جعفریان، رسائل حجابیه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۵۹.
- ↑ خلخالی، «مقدمه»، أنیس الأعلام فی نصرة الإسلام، ۱۳۶۴ش، ص۳؛ امینی‌فر؛ معتمدی، «نگاهی به ردیه‌نویسی بر مسیحیت در حوزهٔ آذربایجان»، ص۱۱۵.
- ↑ فخر الاسلام، أنیس الأعلام فی نصرة الإسلام، ۱۳۶۴ش، ص۱۱ تا ص۲۲.
- ↑ خلخالی، «مقدمه»، أنیس الأعلام فی نصرة الإسلام، ۱۳۶۴ش، ص۳.
- ↑ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۷.
- ↑ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۷.
- ↑ فخر الاسلام، أنیس الأعلام فی نصرة الإسلام، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۱.
- ↑ کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱۳۸۳ش، ص۲۷۴؛ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۷.
- ↑ خلخالی، «مقدمه»، أنیس الأعلام فی نصرة الإسلام، ۱۳۶۴ش، ص۳؛ امینی‌فر؛ معتمدی، «نگاهی به ردیه‌نویسی بر مسیحیت در حوزهٔ آذربایجان»، ص۱۱۵؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۴، ص۳۰۲.
- ↑ توفیقی، «فخرالاسلام»، ص۲۷.
- ↑ جعفریان، «برهان المسلمین: مناظره دینی فخر الاسلام با چند کشیش پروتستان در طهران (رمضان ۱۳۱۲ق)»، ص۲۴۸.
- ↑ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملامحمد صادق ارومیه‌ای)»، ص۷.
- ↑ توفیقی، «فخرالاسلام»، ص۲۶.
- ↑ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۸.
- ↑ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۷.
- ↑ خلخالی، «مقدمه»، أنیس الأعلام، ۱۳۶۴ش، ص۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۵۲.
- ↑ خلخالی، «مقدمه»، أنیس الأعلام، ۱۳۶۴ش، ص۵.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۴، ص۳۰۲؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۳۶۷.
- ↑ امینی‌فر؛ معتمدی، «نگاهی به ردیه‌نویسی بر مسیحیت در حوزهٔ آذربایجان»، ص۱۱۵؛ خلخالی، «مقدمه»، فخر الاسلام، أنیس الأعلام فی نصرة الإسلام، ۱۳۶۴ش، ص۵.
- ↑ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۵.
- ↑ توفیقی، «فخرالاسلام»، ص۴۰؛ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۱۰ و ص۱۳؛ امینی‌فر؛ معتمدی، «نگاهی به ردیه‌نویسی بر مسیحیت در حوزهٔ آذربایجان»، ص۱۱۵.
- ↑ جعفریان، «برهان المسلمین: مناظره دینی فخر الاسلام با چند کشیش پروتستان در طهران (رمضان ۱۳۱۲ق)»، ص۲۴۷.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۳۶۷؛ عقیقی بخشایشی، مفاخر آذربایجان، ۱۳۷۴ش، ص۲۳۰؛ امینی‌فر؛ معتمدی، «نگاهی به ردیه‌نویسی بر مسیحیت در حوزۀ آذربایجان»، ص۱۱۶.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۴، ص۳۰۲؛ فعال عراقی، «فخرالاسلام ارموی»، ج۲، ص۱۵۴۷.
- ↑ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۱۰.
- ↑ امینی‌فر؛ معتمدی، «نگاهی به ردیه‌نویسی بر مسیحیت در حوزۀ آذربایجان»، ص۱۱۶.
- ↑ امینی‌فر؛ معتمدی، «نگاهی به ردیه‌نویسی بر مسیحیت در حوزۀ آذربایجان»، ص۱۱۶.
- ↑ امینی‌فر؛ معتمدی، «نگاهی به ردیه‌نویسی بر مسیحیت در حوزۀ آذربایجان»، ص۱۱۶.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۴، ص۳۰۱؛ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملامحمد صادق ارومیه‌ای)»، ص۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۱۰۱؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۳۶۷.
- ↑ جعفریان، «برهان المسلمین: مناظره دینی فخر الاسلام با چند کشیش پروتستان در طهران (رمضان ۱۳۱۲ق)»، ص۲۴۵؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۴، ص۳۰۲.
- ↑ امینی‌فر؛ معتمدی، «نگاهی به ردیه‌نویسی بر مسیحیت در حوزۀ آذربایجان»، ص۱۱۵.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۴، ص۳۰۲.
- ↑ جعفریان، رسائل حجابیه، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۶۲؛ جعفریان، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، ص۷.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۳۶۷؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۴، ص۳۰۲.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۳۶۷.
- ↑ خلخالی، «مقدمه»، أنیس الأعلام فی نصرة الإسلام، ۱۳۶۴ش، ص۶.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۳ق.
- امین، سید محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- امینی‌فر، حسن؛ معتمدی، منصور، «نگاهی به ردیه‌نویسی بر مسیحیت در حوزهٔ آذربایجان»، الهیات تطبیقی، شماره ۱۲، سال پنجم، پاییز و زمستان ۱۳۹۳ش.
- توفیقی، حسین، «فخرالاسلام»، هفت آسمان، شماره ۱۹، سال پنجم، پاییز ۱۳۸۲ش.
- جعفریان، رسول، «برهان المسلمین: مناظره دینی فخر الاسلام با چند کشیش پروتستان در طهران (رمضان ۱۳۱۲ق)»، شماره ۲۰۹، آذر و دی ۱۴۰۳ش.
- جعفریان، رسول، رسائل حجابیه، قم، دلیل ما، ۱۳۸۰ش.
- جعفریان، رسول، «کشفیات علمی جدید و قوانین حقوقی غربی در قرآن (مروری بر نوشته‌های فخرالاسلام ملا محمدصادق ارومیه‌ای)»، شماره ۱۸۸، خرداد و تیر ۱۴۰۰ش.
- عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، مفاخر آذربایجان، تبریز، نشر آذربایجان، ۱۳۷۴ش.
- فخرالاسلام، محمدصادق، أنیس الأعلام فی نصرة الإسلام، تصحیح و مقدمه عبدالرحیم خلخالی، تهران، مرتضوی، ۱۳۶۴ش.
- فعال عراقی، حسین، «فخرالاسلام ارموی»، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان و ناهید، ۱۳۷۷ش.
- کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۳ش.
- مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش.
- مهریزی، مهدی، حدیث‌پژوهی، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، ۱۳۹۰ش.
