قصیده لامیه ابوطالب
| قصیده لامیه ابوطالب | |
|---|---|
| اطلاعات شعر | |
| نام شعر | قَصیدهٔ لامیّه |
| شاعر | ابوطالب |
| قالب | قصیده |
| موضوع | حمایت از پیامبر اسلام(ص) |
| زبان | عربی |
| زمان سرایش | سال ۷ تا ۱۰ بعثت |
| انگیزه سرایش | در مخالفت با تسلیم پیامبر(ص) به مشرکان مکه |
| کاربرد | اثبات ایمان ابوطالب |
| ترجمه | فارسی، انگلیسی، آلمانی |
| اشعار مشهور | |
| قصیده لامیه ابوطالب • تائیه دعبل • دوازده‌بند محتشم • همای رحمت • قطعه‌ای از بهشت • ای اهل حرم • با آل علی هرکه درافتاد ورافتاد • مکن ای صبح طلوع • ها علی بشر کیف بشر | |
قَصیدهٔ لامیّهٔ ابوطالب، شعری منسوب به ابوطالب، پدر امام علی(ع) که در حمایت و پشتیبانی از پیامبر اسلام(ص) سروده شد. ابوطالب، قصیده لامیه را در شرایطی سرود که پیامبر(ص) و دیگر مسلمانان در شعب ابی‌طالب در تنگنا و سختی زندگی می‌کردند و مشرکان از ابوطالب خواستند تا محمد(ص) را به آنان تسلیم کند. ابوطالب با سرودن قصیده لامیه، به مخالفت با آنها برخاست و اعلام کرد که تا پای جان از پیامبر(ص) حمایت خواهد کرد.
شیعیان با استناد به قصیده لامیه ابوطالب، بر ایمان وی استدلال کرده‌اند؛ از جمله شیخ مفید در کتاب مستقلی که درباره ایمان ابوطالب نوشته است، شیخ صدوق در کتاب امالی خود، و کلینی در کتاب کافی. بسیاری از محدثان و نویسندگان اهل سنت و شیعه از قرن دوم هجری به بعد، بیت یا ابیاتی از قصیده لامیه ابوطالب را در کتاب‌های خود ذکر کرده‌اند؛ از جمله محمد بن اسماعیل بخاری، خلیل بن احمد فراهیدی، احمد بن حنبل، ابن‌ابی‌الحدید معتزلی و علامه امینی.
علاوه بر چاپ قصیده لامیه به زبان عربی، این قصیده به زبان‌های فارسی، انگلیسی و آلمانی ترجمه شده و نویسندگانی از جمله سردار کابلی، در کتاب‌های مستقل به شرح و تفسیر ابیات آن پرداخته‌اند.
اهمیت و جایگاه
ابوطالب، قصیده لامیه را در شعب ابی‌طالب سرود؛[۱] زمانی که پیامبر اسلام و پیروانش روزگار سختی را می‌گذراندند.[۲] بر همین اساس، این شعر، قصیده شعبیه نیز نامیده شده است.[۳] قصیده معروف به میمیه نیز از ابوطالب نقل شده و در کتابی با عنوان دیوان ابوطالب، هر دو قصیده لامیه و میمیه ذکر شده است.[۴]
ابن‌هشام، مورخ قرن دوم و قرن سوم هجری قمری، در کتاب خود السیرة النبویه، ۹۴ بیت از قصیده لامیه را ذکر کرده که از نظر وی قابل انتساب به ابوطالب است، با این حال اضافه کرده است که برخی از شعرشناسانْ انتساب بیشترِ ابیات آن به ابوطالب را منکر شده‌اند.[۵] ابن‌کثیر، مورخ قرن هشتم هجری نیز در کتاب «البداية و النهاية» ۸۳ بیت از آن را نقل کرده[۶] و قصیده مذکور را چنان بلیغ خوانده است که تنها می‌توان آن را از آنِ ابوطالب خواند.[۷] وی قصیده لامیه را برتر و رساتر از معلقات سبع[یادداشت ۱] خوانده است.[۸] بنابر نقل جعفر سبحانی، متکلم و فقیه شیعه، ۱۲۱ بیت از قصیده مذکور در کتاب جامع دیوان ابوطالب که ابوهفان عبدی آن را جمع‌آوری کرده نقل شده است.[۹] محمدمهدی صباحی کاشانی، پژوهشگر معاصر، ۱۳۳ بیت از قصیده لامیه را از منابع استخراج کرده و در کتاب «ابوطالب شاعر الرسول الاعظم» ذکر کرده است.[۱۰]
بسیاری از آثار اهل سنت و شیعه، از قرن دوم هجری به بعد، بیت یا ابیاتی از این قصیده را ذکر کرده‌اند؛ از جمله محمد بن اسماعیل بخاری در کتاب خود صحیح بخاری، احمد بن حنبل در مسند خود، خلیل بن احمد فراهیدی در کتاب العین، محمد بن سلّام جحمی در کتاب «طبقات فحول الشعراء»، ابن‌ابی‌الحدید معتزلی در شرح نهج‌البلاغه، و علامه امینی در کتاب الغدیر.[۱۱]
خلیل کمره‌ای، محقق و نویسنده قرن چهاردهم، قصیده لامیه را حماسه ایمان خوانده و روایتی از امام علی(ع) نقل کرده است که به مردم توصیه کرده قصیده لامیه را به جوانان خود تعلیم دهند.[۱۲] یاد دادن شعر مذکور به فرزندان در هفت سالگی، در کنار یاد دادن احکام حلال و حرام، و آموزش شنا و تیراندازی، به‌عنوان برخی از موارد مستحب در آموزش به کودکان بیان شده است.[۱۳]
مضمون: حمایت از پیامبر اسلام
قصیده لامیه ابوطالب در وضعیتی سروده شده است که بزرگان قریش که به دنبال جلوگیری از تبلیغ دین اسلام توسط پیامبر(ص) بودند، از ابوطالب خواستند محمد(ص) را به آنها تسلیم کند و به او وعده دادند که اگر چنین کند، به سیادت و پادشاهی آنان خواهد رسید.[۱۴] ابوطالب با سرودن قصیده لامیه به آنان اعلام کرد که بنی‌هاشم تا پای جان حامی پیامبر(ص) خواهند بود و محمد(ص) را به آنان تسلیم نخواهند کرد.[۱۵] قصیده لامیّه ابوطالب اینگونه آغاز شده است: خلیلی ما أُذُنی لأول عاذل * بصغواء فی حق ولا عند باطل (ترجمه:)ای دو یارم؛ من به عتاب و سرزنش هیچ کدام از سرزنش کننده‌ها گوش فرا نمی‌دهم و بدان‌ها توجّهی ندارم. ولما رأیت القوم لا وُدَّ فیهم * وقد قطعوا کلَّ العُرى و الوسائل... (ترجمه:)و زمانی که دریافتم این قوم (کفار قریش) هیچ گونه محبّت در میانشان نیست و تمام پیوندها و روابط دوستی و خویشاوندی را پاره کردند...ّ صبرت لهم نفسی بسمراء سمحة * وأبیض عضب من تراث المقاول (ترجمه:)با نیزه‌های نرم و انعطاف پذیر و شمشیرهای تیز و برنده که از میراث پادشاهان است، نسبت به آنها صبر پیشی گرفتم.
استدلال بر ایمان ابوطالب
چنانکه در منابع اهل سنت نیز ذکر شده است،[۱۶] شیعیان با اتکا به مضامین قصیده لامیه، ابوطالب را مسلمان خوانده‌اند؛ بنابر حدیثی که در کتاب کافی ذکر شده است، امام صادق(ع) با استناد به دو بیت از قصیده لامیه، به مخالفت با کسانی پرداخته است که ابوطالب را کافر پنداشته‌اند.[۱۷] در روایت دیگری از عبدالله بن عباس که در امالی شیخ صدوق نقل شده است، ابن‌عباس در پاسخ به پرسشی درباره مسلمان بودن ابوطالب، با اتکا به یکی از ابیات قصیده لامیه، وی را مسلمان خوانده است.[۱۸]
شیخ مفید، فقیه و متکلم شیعه در قرن چهارم، در رساله‌ای مستقل، با اتکا به دلایلی از جمله ابیاتی از قصیده لامیه، بر ایمان ابوطالب تأکید کرده است.[۱۹] وی از بیت «فأیّده رب العباد بنصره/ وأظهر دیناً حقه غیر باطل (پروردگار بندگان او را با امدادهای خویش یاری رساند/ و دینش را عاری از هر گونه باطلی به منصه حقیقت رسانید)»، برداشت کرده است که ابوطالب نبوت پیامبر را پذیرفته است.[۲۰] شیخ مفید همچنین بیت «حلیماً رشیداً حازماً غیر طائش/ یوالی الٰه الخلق لیس بماحل (بردبار و رشید و دوراندیش و مدبر است و سبک‌سر نیست/خدایِ خلق را دوست دارد و ستیزه‌جو نیست)» را حاوی اعتقاد ابوطالب به توحید و پذیرش نبوت پیامبر(ص) دانسته است.[۲۱]
ترجمه‌ها و شرح‌ها
قصیده لامیه ابوطالب، به زبان‌های مختلف فارسی، انگلیسی و آلمانی ترجمه شده است.[۲۲] همچنین ترجمه منظوم فارسی قصیده لامیه، توسط غلامرضا دبیران سروده و چاپ شد.[۲۳] برخی از نویسندگانی که به شرح و توضیح ابیات مختلف قصیده لامیه پرداخته‌اند عبارتند از:
- حیدرقلی سردار کابلی (۱۲۹۳-۱۳۷۲ش) در کتابی با عنوان «شرح القصیدة اللامیة لسیدنا و مولانا ابی‌طالب(ع)» که در سال ۱۳۹۸ش چاپ شده است.[۲۴]
- شیخ محمدعلی حزین لاهیجی، در رساله‌ای مستقل.[۲۵]
- علی فهمی الموستاری (درگذشته ۱۳۲۶ق) در کتابی با عنوان «طلبة الطالب فی شرح لامیة ابی طالب» که در سال ۱۳۹۸ش در ایران به چاپ رسیده است.[۲۶] این اثر پیش از آن در سال ۱۳۲۷ق در استانبول انتشار یافته بود.[۲۷]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ابن‌قیم جوزیه، زاد المعاد، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۵۴۷.
- ↑ سبحانی تبریزی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۳۵۲.
- ↑ قاضی عسکر، «درس پنجاه‌وششم: شعب ابی‌طالب»، ص۳۰۵.
- ↑ احمدی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، ۱۳۸۹ش، ص۲۸۵.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویه، بیروت، ج۱، ص۲۷۲-۲۸۰.
- ↑ ابن‌کثیر، البداية والنهايه، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۷۰-۷۴.
- ↑ ابن‌کثیر، البداية والنهايه، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۷۴.
- ↑ ابن‌کثیر، البداية والنهايه، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۷۴.
- ↑ سبحانی تبریزی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۳۵۳.
- ↑ صباحی کاشانی، ابوطالب شاعر الرسول الاعظم، ۱۳۹۵ش، ص۶۱ و ۱۱۳-۳۳۰.
- ↑ صباحی کاشانی، ابوطالب شاعر الرسول الاعظم، ۱۳۹۵ش، ص۶۳-۷۳.
- ↑ کمره‌ای، عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن و یک تن، ج۷، ص۴۵۹.
- ↑ مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۲ش، ج۵، ص۶۷۵.
- ↑ رضائی‌نسب، آموزش تاریخ اسلام، ۱۳۹۶ش، ص۳۴.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبويه، بیروت، ج۱، ص۲۸۰؛ ابن‌کثیر، البداية والنهاية، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۷۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابن‌حجر عسقلانی، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۴۹۶؛ حلبی، السیرة الحلبیه، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۷۰.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۴۶۲-۴۶۳، کتاب الحجة، باب مولد النبی ووفاته، ح۲۹.
- ↑ شیخ صدوق، الأمالی، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۷۱۲، ح۹۸۰.
- ↑ شیخ مفید، ایمان ابی‌طالب، ۱۴۱۳ق، ص۱۸.
- ↑ شیخ مفید، ایمان ابی‌طالب، ۱۴۱۳ق، ص۱۸-۱۹.
- ↑ شیخ مفید، ایمان ابی‌طالب، ۱۴۱۳ق، ص۱۹-۲۰.
- ↑ صباحی کاشانی، ابوطالب شاعر الرسول الاعظم، ۱۳۹۵ش، ص۷۵-۷۶.
- ↑ کمره‌ای، عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن و یک تن، ج۷، ص۴۵۹.
- ↑ سردار کابلی، شرح القصیدة اللامیة لسیدنا و مولانا ابی‌طالب، ۱۳۹۸ش.
- ↑ مهدوی، اعلام اصفهان، ۱۳۹۱ش، ج۴، ص۷۲۵.
- ↑ الحاج، «أبوطالب مأوی الرسول والرسالة»، ص۳۳۴.
- ↑ فهمی الموستاری، طلبة الطالب، ۱۳۹۸ش، ص۱۹.
یادداشت
- ↑ معلقات سبع، هفت قصیده طولانی از هفت شاعر برجسته عرب در دوران جاهلیت است. عرب‌ها این اشعار را با آب طلا نوشته و بر پرده‌های کعبه آویخته بودند. شاعران معلقات سبع عبارتند از: اِمْرؤ القَیس، طَرَفة بن العبد، زُهَیر بن ابی‌سُلمی، لَبید بن ربیعه، عَمرو بن کلثوم، عَنتَرة بن شَدّاد و حارث بن حِلِزّه.(نویدی ملاطی، «کهن‌ترین ترجمه معلقات سبع»، ص۸)
منابع
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، فتح الباری فی شرح صحیح البخاری، تصحیح محمد فؤاد عبدالباقی، با اشراف محب الدین الخطیب، تعلیقات عبدالعزیز بن عبدالله بن باز، بیروت، دار المعرفة، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌قیم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر، زاد المعاد فی هدی خیر العباد، تحقیق انس محمد الشافعی، ج۱، قاهره،دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۸ق/ ۲۰۰۷م.
- ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة والنهایة، تحقیق علی شیری، ج۳، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
- ابن‌هشام، عبدالملک بن هشام، السیرة النبویة لابن هشام، تحقیق مصطفی سقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفه، بی‌تا.
- احمدی، مهدی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
- الحاج، حسن، «أبوطالب مأوی الرسول والرسالة»، در کتاب شخصیات من الحرمین الشریفین، تهران، مشعر، ۱۴۳۳ق.
- حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیة: إنسان العبون فی سیرة الأمین المأمون، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۷ق.
- رضائی‌نسب، محمد، آموزش تاریخ اسلام: تدوین کتب فرازهایی از تاریخ پیامبر اسلام(ص) به صورت پرسش و پاسخ (محدوده پایه اول حوزه‌های علمیه)، مقدمه علی قنبریان، تهران، میراث فرهیختگان، ۱۳۹۶ش.
- سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت: تجزیه و تحلیل کاملی از زندگی پیامبر اکرم(ص)، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
- سردار کابلی، حیدرقلی بن نورمحمدخان، شرح القصیدة اللامیة لسیدنا و مولانا ابی‌طالب، گردآوری محمدمهدی صباحی کاشانی، قم، مؤسسة ابی‌طالب، ۱۳۹۸ش/۱۴۴۰ق/۲۰۱۹م.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الأمالی، تهران، مؤسسة البعثه، ۱۴۱۷ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، ایمان ابی‌طالب، تهران، مؤسسة البعثه، ۱۴۱۳ق.
- صباحی کاشانی، محمدمهدی، ابوطالب شاعر الرسول الأعظم، قم، محمدمهدی صباحی، ۱۳۹۵ش/۱۴۳۷ق.
- فهمی الموستاری، علی، طلبة الطالب فی شرح لامیة ابی طالب، گردآوری محمدمهدی صباحی کاشانی، قم، مؤسسة ابی‌طالب، ۱۳۹۰ش/۱۴۴۰ق/۲۰۱۹م.
- قاضی عسکر، سید علی، «درس پنجاه‌وششم: شعب ابی‌طالب»، در ره‌توشه حج، ج۲، قم، نشر مشعر، ۱۳۸۸ش.
- کلینی رازی، محمد بن یعقوب، الکافی، به‌اهتمام محمدحسین درایتی، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۹ق/۱۳۸۷ش.
- کمره‌ای، میرزا خلیل، عنصر شجاعت یا هفتاد و دو تن و یک تن، تحقیق مرکز علمی تحقیقاتی دار العرفان الشیعی، زیرنظر حسین انصاریان، قم، دار العرفان، ۱۳۸۹ش.
- مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، زیرنظر محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، ۱۳۹۲ش.
- مهدوی، سید مصلح‌الدین، اعلام اصفهان، تصحیح و تحقیق غلامرضا نصراللهی، پیشگفتار محمدعلی چلونگر، ج۴، اصفهان، سازمان فرهنگی-تفریحی شهرداری اصفهان، ۱۳۹۱.
پیوند به بیرون