آل‌کاکویه
| آل کاکویه | |
|---|---|
 بقعه دوازده امام از آثار آل کاکویه در یزد | |
| اطلاعات حکومت | |
| نام‌های دیگر | بنوکاکویه |
| بنیانگذار | علاءالدوله محمد بن رستم دشمن زیار |
| سال تأسیس | ۳۹۸ق |
| گستره جغرافیایی | بخش‌هایی از ایران، اصفهان، همدان، یزد و کردستان |
| مذهب | شیعه |
| اقدامات مهم | رشد علم |
| انقراض | ۷۱۸ق |
| علت انقراض | به دست آل مظفر |
| پس از | غزنویان |
| افراد | |
| حاکمان مشهور | علاءالدین، ابوحرب و ظهیرالدین فرامرز |
آل‌کاکویه یا بنوکاکویه خاندانی شیعی از سلسله‌های دیلمیان بودند که هنگام ضعف آل‌بویه به قدرت رسیدند و در مناطق اصفهان، یزد، کردستان، همدان و نهاوند حکومت می‌کردند.
براساس گزارش‌ها مؤسس این سلسله، محمد بن رستم دشمن زیار ملقب به علاءالدوله بود که از شیعیان فاضل، عادل و سیاست‌مدار معرفی شده است. قاضی نورالله شوشتری (۹۵۶ -۱۰۱۹ق) معتقد است ابوعلی سینا به جهت مذهب و فضیلت علاءالدوله به وی پیوست. ابن‌سینا کتاب‌های دانشنامه علائی، معرفت نبض را به نام علاءالدولة و کتاب شفا خود را در زمان دولت وی تألیف نمود.
کتیبه‌ای که در قدمگاه امام رضا(ع) در مسجد مشهد علی بن موسی الرضا(ع) وجود دارد، از آثار تاریخی این سلسله است.
معرفی
آل‌کاکویه و یا بنوکاکویه خاندان شیعی[۱] از سلسله‌های دیلمیان بودند که هنگام ضعف آل‌بویه به قدرت رسیدند[۲] و در مناطق اصفهان، یزد، کردستان، همدان و نهاوند حکومت کردند.[۳] حکومت این خاندان را سه مرحله دانسته‌اند: دوره تثبیت (۳۹۸-۴۲۰ق)، دوره تلاش برای ماندن (۴۲۱-۴۴۳ق) و دوره محدود شدن در یزد و انحلال (۴۴۳-۵۳۶ق).[۴]
آل‌کاکویه با قدرت گرفتن سلجوقیان در ایران استقلال خود را از دست دادند و از زمره دست‌نشاندگان آنان شدند.[۵] نخستین شاخۀ آل‌کاکویه تا انقراض به دست طُغرُل سَلجُوقی در سال ۴۴۳ق(۱۰۵۱م) دوام داشتند[۶] و در همان سال حکومت دومین شاخۀ این سلسله در یزد آغاز شد که به دولت اتابکان یزد معروف شدند.[۷]
بنیانگذار
مؤسس این سلسله، ابوجعفر عضدالدین محمد بن رستم دشمن زیار[۸] ملقب به علاءالدوله[۹] و معروف به ابن‌کاکویه[۱۰] بود.
ابن‌اثیر (۵۵۵-۶۳۰ق)، تاریخ‌نگارِ، معتقد است علت ملقب شدن محمد علاءالدوله به ابن‌کاکویه آن است که واژه کاکویه در گویش دِیْلَمی به معنای دایی است. برخی منابع، دشمن زیاز را دایی[۱۱] و برخی دیگر وی را پسر داییِ[۱۲] سیّده خاتون، مادر مجدالدوله دیلمی (پادشاه ری در آن زمان)[۱۳] دانسته‌اند.
علاءالدوله از شیعیان[۱۴] فاضل،[۱۵] عادل، سیاست‌مدار بود[۱۶] و با اهل فضل نیز ارتباط داشت.[۱۷] بنابر گزارش نورالله شوشتری، ابوعلی سینا به جهت مذهب و فضیلت علاءالدوله به وی پیوست.[۱۸]
علاءالدوله در سال ۳۹۸ق از طرف سیّده خاتون، دختر عمّه خود به حکومت اصفهان منصوب شد.[۱۹] با حمله مسعود پسر سلطان محمود غزنوی به اصفهان و همدان در سال ۴۲۰ق، علاءالدوله فرار کرد؛ اما با ورود مسعود به خراسان علاءالدوله مجددا بر اصفهان و سپس همدان، ری[۲۰] و کردستان تسلط یافت.[۲۱]
حاکمان مشهور
محدث اُرمَوی(۱۲۸۳-۱۳۵۸ش) گزارش می‌کند پس از علاءالدوله کاکویه، بین پسران او ابوکالیجار علاءالدین گرشاسب، ابوحرب و ظهیرالدین ابومنصور فرامرز درگیری اتفاق افتاد.[۲۲]
ابوکالیجار در زمان پدر حکومت همدان و توابع آن‌را برعهده داشت،[۲۳] اما با حمله سلجوقیان در سال ۴۳۷ق از کردستان[۲۴] نزد فلادستون حاکم شیراز رفت و از طرف وی به حکومت اهواز رسید. وی در سال ۴۳۶ق کارگزاران طُغرُل را از همدان اخراج کرد و حاکم آنجا شد. وی در سال ۴۴۳ق از دنیا رفت.[۲۵]
ابوحرب برای شکست ظهیرالدین به طُغرُل اوّل سَلجُوقی و دیلمیان متوسّل شد. طغرل در سال ۴۴۲ق اصفهان را از دست ظهیرالدین گرفت و شهر یزد و ابرقو را به او واگذار نمود که به اتابکان یزد معروف شدند.[۲۶]
محدث اُرمَوی در ادامه گزارش می‌کند بعد از ظهیرالدین، امیر علاءالدوله علی،[۲۷] امیر فرامرز،[۲۸] دو دختر امیر فرامرز،[۲۹] علاءالدولة پسر اتابک سام،[۳۰] قطب‌الدین محمود پسر اتابک عزّالدین،[۳۱] شاه علاءالدین،[۳۲] یوسف شاه اتابک حاکم اتابکان یزد شدند.[۳۳]
محدث اُرمَوی معتقد است آخرین اتابک یزد حاجی شاه بن یوسف شاه است که در سال ۷۱۸ق به دست امیر مبارزالدین محمّد بن مظفّر مؤسّس سلسله آل‌مظفر مغلوب شد و سلسله اتابکان یزد بعد از سیصد سال از میان رفتند.[۳۴]
آثار علمی و تاریخی
براساس گزارش‌های تاریخی ابوعلی سینا سمت وزارت علاءالدوله را به عهده داشت[۳۵] و در مجالس وی شرکت می‌کرد.[۳۶] ابن‌سینا در مدرسۀ بزرگ تدریس می‌نمود که از آن مدرسه، گنبدی آجری به نام گنبد مَدرس ابن سینا باقی مانده است.[۳۷]
همچنین ابن سینا کتاب‌های دانشنامه علائی معروف به الحکمة العلائیة[۳۸] و کتاب معرفت نبض که به نام‌های النبضیة و یا رگ‌شناسی یا دانش رگ نیز شناخته می‌شود[۳۹] را به نام محمد علاءالدوله[۴۰] و کتاب شفا خود را در زمان دولت علاءالدوله کاکویه تألیف کرده است.[۴۱]
شه‌مردان رازی نیز کتاب نزهت‌نامه علایی را به نام ابوالکیجار علاءالدوله تألیف کرد.[۴۲]
براساس گزارش رسول جعفریان (متولد ۱۳۴۳ش)، پژوهشگر تاریخ اسلام، کتیبه‌ای در قدمگاه امام رضا(ع) در دهشیر از مناطق فراشاه قرار دارد که که بر اساس آن، گرشاسب بن علی از امرای کاکویه در سال ۵۱۲ق آن مکان را ساخت و به نام مسجد مشهد علی بن موسی الرضا(ع) شهرت داشت.[۴۳][یادداشت ۱]
مسجد جمعۀ قدیم[۴۴] و مدرسه دو مناره[۴۵] از آثار دیگر این سلسله است.
پانویس
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۳۴۶.
- ↑ باسورث، راهنمای گاهشماری و تبارشناس ، ترجمه فریدون بدره‌ای، ۱۳۸۱ش، ص۳۱۱.
- ↑ قدیانی، فرهنگ جامع تاریخ ایران، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۹۳.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۹۱ش، ص۲۳۷.
- ↑ باسورث، راهنمای گاهشماری و تبارشناس ، ترجمه فریدون بدره‌ای، ۱۳۸۱ش، ص۳۱۲.
- ↑ قدیانی، فرهنگ جامع تاریخ ایران، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۹۳.
- ↑ صادق سجادی، سیدعلی آل داوود، دانشنامه بزرگ اسلامی، ج۲، ص۴۵۴، شماره مقاله۴۵۴.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۶۴۷.
- ↑ ابن‌اثیر جزری، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۴۹۵.
- ↑ ابن‌اثیر جزری، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۴۹۵.
- ↑ ارجح، «خاندان گمنام تاریخ ایران؛ آل کاکویه»، روزنامه شرق، ۲۳ اسفند ۱۳۸۴ش، ص۱۹.
- ↑ ابن‌اثیر جزری، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۴۹۵.
- ↑ ابن‌اثیر جزری، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۳۷۱.
- ↑ موحد ابطحی، ریشه‌ها و جلوه‌های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۷.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۶۴۷.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۳۳۴.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۶۴۷.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۳۳۴.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۶۴۷.
- ↑ قدیانی، فرهنگ جامع تاریخ ایران، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۵۹۲.
- ↑ باسورث، راهنمای گاهشماری و تبارشناس ، ترجمه فریدون بدره‌ای، ۱۳۸۱ش، ص۳۱۲.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۶۴۷.
- ↑ صاحب جواهر، آثار الشیعة الإمامیة، ترجمه علی جواهر کلام، ۱۳۰۷ش، ج۴، ص۱۹۰-۱۹۱.
- ↑ باسورث، راهنمای گاهشماری و تبارشناس، ترجمه فریدون بدره‌ای، ۱۳۸۱ش، ص۳۱۲.
- ↑ صاحب جواهر، آثار الشیعة الإمامیة، ترجمه علی جواهر کلام، ۱۳۰۷ش، ج۴، ص۱۹۱.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۶۴۷.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۶۴۷.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۶۴۸.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۶۴۸.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۶۴۸.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۶۴۸.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۶۴۸.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۶۴۸.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۶۴۹.
- ↑ باسورث، راهنمای گاهشماری و تبارشناس ، ترجمه فریدون بدره‌ای، ۱۳۸۱ش، ص۳۱۲. موحد ابطحی، ریشه‌ها و جلوه‌های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۷.
- ↑ باسورث، راهنمای گاهشماری و تبارشناس ، ترجمه فریدون بدره‌ای، ۱۳۸۱ش، ص۳۱۲.
- ↑ موحد ابطحی، ریشه‌ها و جلوه‌های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۴۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۷، ص۵۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۲۱، ص۲۶۲.
- ↑ محدث ارموی، تعلیقات نقض، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۶۴۷.
- ↑ قفطی، تاریخ الحکما قفطی، ۱۳۷۱ش، ص۵۶۵.
- ↑ قدیانی، فرهنگ جامع تاریخ ایران، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۵۹۱.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۲۵.
- ↑ جعفری، تاریخ یزد، بی‌جا، ص۱۲۱.
- ↑ جعفری، تاریخ یزد، بی‌جا، ص۴۰.
یادداشت
- ↑ در بخشی از کتیبه این عبارت ذکر شده است: «أمر بعمارة هذا المسجد المعروف بمشهد علی بن موسی الرضا (ع) العبد المذنب الفقیر الی رحمة الله تعالی کرشاسب بن علی بن فرامرز ابن علاء الدوله تقبل الله منه فی شهور سنة اثنی عشره و خمس مائة»، در سال ۵۱۲ق بنده گناه‌کار نیازمند به رحمت خداوند، کرشاسب بن علی بن فرامرز دستور به ساختن مسجد معروف به مشهد علی بن موسی الرضا(ع) داده است که خداوند از او قبول نماید.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، قم، اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- ابن‌اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ارجح، مریم، «خاندان گمنام تاریخ ایران؛ آل کاکویه»، روزنامه شرق، ۲۳ اسفند ۱۳۸۴ش.
- امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- باسورث، کلیفورد ادموند، راهنمای گاهشماری و تبارشناس ، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران ، ۱۳۸۱ش.
- جعفری، جعفر بن محمد، تاریخ یزد، بی‌جا، بی‌تا.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ پنجم، ۱۳۹۱ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، تهران، نشر علم، ۱۳۸۷ش.
- شوشتری، نورالله بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، مصحح احمد عبدمنافی، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- صاحب جواهر، عبدالعزیز، آثار الشیعة الإمامیة، ترجمه علی جواهر کلام، تهران، چاپخانه مجلس، ۱۳۰۷ش.
- صادق سجادی، سیدعلی آل داوود، دانشنامه بزرگ اسلامی، شماره مقاله۴۵۴.
- قدیانی، عباس، فرهنگ جامع تاریخ ایران، مقدمه نویس: غلام‌رضا وطن دوست، تهران، آرون، ۱۳۸۷ش.
- قفطی، جمال‌الدین علی، تاریخ الحکما قفطی، کوشش بهین دارایی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۱ش.
- محدث ارموی، جلال الدین، تعلیقات نقض، تهران، انتشارات انجمن اثار ملی، ۱۳۵۸ش.
- موحد ابطحی، حجت، ریشه‌ها و جلوه‌های تشیع و حوزه علمیه اصفهان در طول تاریخ، اصفهان، دفتر تبلیغات المهدی(عج)، ۱۴۱۸ق.