لیلةالرغائب

مقاله قابل قبول
شناسه ناقص
از ویکی شیعه
نیایش

لَیلَةُ الرَّغائِب نخستین شب جمعهٔ ماه رجب است که در آن امید به بخشش‌های فراوان از سوی خداوند است. بر اساس روایتی از پیامبر(ص) در این شب فرشتگان به کعبه می‌آیند و از خدا درخواست می‌کنند روزه‌دار در ماه رجب را ببخشد. در این روایت، هم‌چنین خواندن دوازده رکعت نماز با کیفیتی خاص پس از عشاء تا قبل از نیمه شب توصیه شده است. جمعی از عالمان شیعه و سنی، روایت مذکور را جعلی دانسته‌اند. گروهی از فقها انجام اعمال لیلة الرغائب را به امید مطلوبیت (رجاءً) جایز می‌دانند.

معنای واژه

لیله به معنای شب است و کلمهٔ «رغائب» جمع «رغیبه» به معنای چیزی است که مورد رغبت و میل و نیز به معنای عطا و بخشش فراوان است.[۱] بنابراین «لیلة الرغائب» هم می‌تواند به معنای شبی باشد که میل و توجه به آن بسیار است و هم می‌تواند به معنای شبی باشد که در آن عطا و بخشش خدا بسیار است. با توجه به روایتی که در فضیلت این شب نقل شده هر دو معنا درست است.[۲]

فضلیت، اعمال و پاداش

بر پایه حدیثی که از رسول اکرم در کتاب اقبال الاعمال سید ابن طاووس نقل شده، پیامبر فرمود از این شب غفلت نکنید زیرا این شب را ملائکه، لیلة الرغائب نامیده‌اند. زمانی که یک‌سوم از این شب بگذرد، فرشته‌ای در آسمان و زمین باقی نمی‌ماند، مگر اینکه در کعبه و حوالی آن جمع می‌شوند. خداوند به فرشتگان می‌گوید هرچه می‌خواهید درخواست کنید. فرشتگان گویند درخواست ما بخششِ فرد روزه‌دارِ ماه ماه رجب است. خدا پاسخ می‌دهد: آن را انجام دادم.[۳]

در روایت لیلة الرغائب آمده است نخستین پنج‌شنبه ماه رجب روزه گرفته شود و در شب جمعه، بین نماز مغرب و نماز عشاء تا قبل از نیمه شب،[یادداشت ۱] دوازده رکعت نماز اقامه شود که هر دو رکعت به یک سلام ختم می‌شود و در هر رکعت یک مرتبه سوره حمد، سه مرتبه سوره قدر، و دوازده مرتبه سوره توحید خوانده می‌شود و پس از نماز هفتاد بار ذکر «اَللهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحمّدٍ النَّبیِّ الاُمِّیِّ وَ عَلَی آلِهِ» (خدایا! بر محمّد پیامبر درس ناخوانده و خاندانش درود فرست)گفته می‌شود. پس از آن در سجده هفتاد بار ذکر «سُبّوحٌ قُدّوسٌ رَبُّ المَلائِکَةِ وَ الّروحِ»، (پاک و منزّه است پروردگار فرشتگان و روح) و پس از سر برداشتن از سجده، هفتاد بار ذکر «رَبِّ اغْفِرْ وَ ارْحَمْ وَ تَجاوَزْ عَمّا تَعْلَمْ اِنَّکَ اَنْتَ الْعَلِّیُّ الْاَعْظَمُ» (پروردگارا! مرا بیامرز و بر من مهرورز و از آنچه از من می‌دانی بگذر، تو خدای برتر و بزرگ‌تری.) گفته می‌شود. همچنین نمازگزار باید دوباره به سجده برود و هفتاد مرتبه ذکر «سُبّوحٌ قُدّوس رَبُّ الْمَلائِکَةِ وَ الرّوحِ» بگوید و سپس می‌تواند حاجت خود را از خدا بخواهد.[۴] [یادداشت ۲]

هرکه آن را بخواند شب اوّل قبرش حق‌تعالی ثواب آن را به نیکوترین صورت و با روی گشاده و درخشان و زبانی گویا به‌سوی او می‌فرستد، پس به او می‌گوید: ای محبوب من، تو را بشارت باد که از هر شدّت و سختی نجات یافتی. بنده می‌گوید: تو کیستی؟ به خدا سوگند من چهره‌ای زیباتر از چهره تو ندیدم و سخنی شیرین‌تر از سخن تو نشنیدم و بویی بهتر از بوی تو نبوییدم! پاسخ می‌دهد: من ثواب آن نمازم که در فلان شب، از فلان ماه، از فلان سال خواندی، امشب نزد تو آمدم تا حقّت را ادا کنم و مونس تنهایی تو باشم و هراس را از تو برگیرم و هنگامی‌که در صور (شیپور قیامت) دمیده شود، در عرصه قیامت سایه‌ای بر سرت خواهم افکند، پس خوشحال باش که خیر هرگز از تو جدا نخواهد شد.[۵]

تردید در سند حدیث

قدیمی‌ترین منبع شیعی موجود که روایت فضیلت اولین شب جمعه ماه رجب و اعمال آن را بدون ذکر سند نقل کرده، «مفید العلوم و مبید الهموم» منسوب به محمد بن عباس خوارزمی است. البته درباره انتساب کتاب به خوارزمی و نیز مذهب او اختلاف‌نظر وجود دارد.[۶] سید ابن طاووس نیز گفته است که این روایت را از برخی کتاب‌های علمای شیعه نقل می‌کند؛ با این حال سندی برای این حدیث ذکر نکرده است.[۷]

در کتاب‌های اهل سنت نیز این حدیث، ساختگی معرفی شده است.[۸] ابن جوزی در کتاب الموضوعات این حدیث را جعلی معرفی می‌کند.[۹] محی‌الدین نووی در شرح صحیح مسلم، نماز لیلة الرغائب را بدعتی زشت دانسته که گروهی از علما در ردّ آن کتاب نوشته‌اند.[۱۰] به عقیده برخی، گرچه این حدیث به لحاظ سند، ضعیف است؛ اما حتی طبق مبانی اهل سنت، قرائن كافی مبنی بر جعلی‌بودن این روایت وجود ندارد.[۱۱]

گروهی از فقیهان معاصر شیعه همچون میرزا جواد تبریزی و فاضل لنکرانی انجام اعمال این شب را به امید مطلوبیت(رجاء) نه‌تنها جایز، بلکه راجح (بهتر) دانسته‌اند.[۱۲] مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه، در واکنش به جعلی‌بودن حدیث لیلة الرغائب، راه‌هایی برای اثبات مشروعیت انجام اعمال لیلة الرغائب و سایر دعاها و نمازهای مستحبی كه سند معتبری ندارند، ارائه کرده است.[۱۳] [یادداشت ۳] به گفته او با توجه به قاعده تسامح در ادله سنن بجا آوردن نماز رغائب از باب استحباب يا رجا بلامانع است؛ اما به گفته برخی پژوهشگران، اين قاعده در تنها مورد روایات ضعیف الاسناد جاری است نه احادیثی که حکم به مجعول‌بودن آنها شده است. بنابراین می‌توان گفت فقهایی که حکم به استحباب یا جواز اقامه آن به قصد رجا کرده‌اند ـ از جمله سید ابن‌طاووس، علامه حلی، علامه مجلسی و مامقانی ـ روايت را جعلی ندانسته‌اند.[۱۴]

جستارهای وابسته

پانویس

  1. مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۳۶۸ش، ج۴، ص۱۶۵، فرهنگ ابجدی عربی فارسی، ج۱، ص۴۳۶.
  2. مکارم شیرازی، مفاتیح نوین، ۱۳۸۵ش، ص۶۱۸، اعمال ماه رجب.
  3. ابن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۱۸۵.
  4. ابن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۱۸۶.
  5. https://www.erfan.ir/mafatih87/اعمال-لیله-الرغائب--شب-آرزوها-کلیات-مفاتیح-الجنان-با-ترجمه-استاد-حسین-انصاریان
  6. ژیان، «بررسی و داوری ادله بی‌اعتباری روایت لیلة‌الرغائب»، ص۱۲۹؛ طیب‌حسینی، «بررسی اعتبار روایت «لیلة الرغائب» و تحقیق در معنای رغائب»، ص۲۸۰.
  7. ابن طاووس، الإقبال بالأعمال الحسنة، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۱۸۵.
  8. حسینیان مقدم، پیشینه‌شناسی خبر «لیلة الرغائب»، پایگاه اندیشوران حوزه؛ حب‌الله، إضاءات في الفکر و الدین و الإجتماع، ۱۴۳۵، ج۳، ص۴۲۵.
  9. ابن الجوزی، الموضوعات، ۱۹۶۶، ج۲، ص۱۲۵.
  10. نووی، شرح صحیح مسلم، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۲۰.
  11. ژیان، «بررسی و داوری ادله بی‌اعتباری روایت لیلة‌الرغائب»، ص۱۲۳.
  12. تبریزی، صراط النجاة فی اجوبة الاستفتائات، ۱۳۹۱، ج۱۰، ص۳۴۰؛ فاضل لنکرانی، جامع المسائل، انتشارات امیر قلم، ج۲، ص۱۷۲؛ صافی گلپایگانی: معارف دین، ۱۳۹۱، ج۳، ص۲۵۸.
  13. بيانات در ابتدای درس خارج فقه در تاریخ ۱۳۹۶/۰۱/۱۹، سایت مدرسه فقاهت.
  14. ژیان، «بررسی و داوری ادله بی‌اعتباری روایت لیلة‌الرغائب»، ص۱۲۹.

یادداشت

  1. چون به نظر مراجع تقليد پایان وقت نماز عشا، نصف شب است. وقتی که شب را از اول غروب تا اذان صبح حساب کرده و تقسیم بر دو کنیم، نصف شب شرعی معین می‌شود. نصف شب شرعی غالباً حدود۱۱ ساعت و یک ربع بعد از اذان ظهر است. وقت استحباب نماز لیلة الرغائب بین نماز مغرب و عشاء است و هر اندازه نماز عشاء با تاخیر خوانده بشود فرصت برای خواندن این نماز بیشتر می‌شود. البته قضای نماز مستحبی را به قصد رجاء(امید دریافت پاداش) می‌توان خواند.https://www.pasokhgoo.ir/node/35354
  2. عبارت سید بن طاووس در اقبال در باره زمان نماز لیلةالرغایب این است (بين العشاء و العتمة) و این سبب شده که برخی وقت این نماز را پس از نماز عشا تا قبل از نیمه شب بدانند در صورتی که منظور از عشا همان نماز مغرب است و عتمه نماز عشا است. مجلسی، بحار الأنوار،۱۴۰۳ق، ج۵۹، ص۵و۸.
  3. مکارم شیرازی سه راه برای اثبات مشروعیت انجام اعمال لیلة الرغائب ارائه کرده است:‌ یک راه این است که کسی قائل به این باشد که تسامح در ادله سنن معتبر است یعنی روایات مرسل و غیر صحیح در این گونه موارد حجت است و می توان به استحباب آن فتوا داد. حتی اگر این روایات در کتب اهل سنت باشد. راه دوم این است که احادیث «مَن بَلَغ» را برای اثبات استحباب حجت ندانیم ولی در روایت است که اگر کسی آنها را «رجاءً» به امید دریافت پاداش‌ یا در خواست ثواب انجام دهد، آن ثواب به آنها داده می شود. راه سوم این است که به سراغ اطلاقات ادله نماز و دعا رویم. عموماتی وجود دارد که نماز مستحب است و هر کس می‌خواهد زیاد و هر کس که می خواهد کمتر بخواند.بنابراین می‌توان به قصد قربت مطلقه که همان قصد عمومات است، اعمال لیلةالرغائب را به جا آورد.(بيانات در ابتدای درس خارج فقه در تاریخ ۱۳۹۶/۰۱/۱۹، سایت مدرسه فقاهت.)

منابع

پیوند به بیرون