ادبیات عاشورایی آثاری مربوط به واقعه کربلا است که در قالب گزارش‌های مکتوب تاریخی، اشعار و مراثی، ادبیات نمایشی و داستانی دسته‌بندی می‌شوند. برخی با استناد به رجزها و شعارهای امام حسین(ع) و یارانش در روز عاشور، آنها را آغازگر ادبیات عاشورایی می‌دانند. این ادبیات، با مرثیه‌سرایی و خطبه‌خوانی امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) در سوگ شهیدان کربلا ادامه یافت. این جریان ادبی، به طور مداوم از سوی شیعیان و غیر شیعیان گسترش پیدا کرده است. علت این گسترش را توصیه امامان شیعه به سرودن شعر در سوگ امام حسین(ع) می‌دانند.
ادبیات عاشورایی را برآمده از وجوه مختلف انسان همچون روحیه انقلابی و حماسی و در عین بازنمای روحیه وفا و محبت می‌دانند. این جریان از طریق گونه‌های مختلف ادبی گسترش یافته است. شعر، مقتل‌نگاری (گزارش‌های مکتوب مربوط به واقعه کربلا)، روضه‌خوانی، تعزیه، فیلمنامه و نمایشنامه از جمله این گونه‌ها هستند. به طور سنتی، شعر بخش اصلی ادبیات عاشورایی را تشکیل می‌دهد. اشعاری از فرزدق، سید حمیری و ابوالاسود دوئلی در این زمره قرار دارند. ترکیب‌بند اثر محتشم کاشانی مشهورترینِ این اشعار است.
رمان نامیرا، پدر، عشق و پسر و شماس شامی را آثاری مربوط به این جریان می‌دانند. همچنین ادبیات عاشورایی مبنای شکل‌گیری برخی آثار سینمایی همچون روز واقعه و روز رستاخیر و همچنین مجموعه‌های تلویزیونی نظیر معصومیت از‌دست‌رفته و شب دهم بوده است.
تاریخچه
واقعه کربلا باعث ایجاد گونه‌ای خاص از ادبیات شده که به ادبیات عاشورایی گفته می‌شود.[۱] این ادبیات پس از واقعه عاشورا با مرثیه‌سرایی در سوگ شهیدان کربلا و سپس گزارش مکتوب واقعه آغاز شد و در قرن‌های بعدی گسترش یافت. امامان شیعه شاگردان و اصحاب خود را به سرودن شعر در مرثیه امام حسین تشویق می‌کردند[۲] و از آنها می‌خواستند با سرودن این اشعار مردم را نسبت به شهادت ایشان آگاه کنند.[۳] برخی معتقدند یکی از اصلی‌ترین دلایل گسترش و شیوع ادبیات و شعر عاشورایی، تشویق دیگران توسط ائمه به سرودن شعر و همچنین بیان روایاتی در فضیلت سرودن شعر در رثای امام حسین(ع) است.[۴]
نظم(شعر و مرثیه)
بخش عمده ادبیات عاشورایی، اشعار و مرثیه‌هایی است که توسط شاعران مختلف سروده شده‌اند.[۵] مرثیه و رثا گفتن مهربانی بر مرده ورزیدن و رحمت فرستادن است. اگر بر کسی که از دنیا رفته بگریند و نیکی‌های او را برشمرند٬ بر او مرثیه گفته‌اند. پس فرقی بین مدح و رثاء وجود ندارد جز اینکه در رثا شخص ممدوح از دنیا رفته است و مرثیه‌سرا الفاظی دال بر این موضوع به کار می‌برد.[۶]
غالبا مراثی شیواتر و بلیغ‌تر از دیگر اشعار یک شاعر است چرا که به قول یک اعرابی در جواب اَصْمَعی که پرسید چرا مراثی شما بر دیگر اشعارتان برتری دارد، مراثی موقعی سروده می‌شود که قلب می‌سوزد.[۷]
جُرْداق معتقد است فجایا و مصایبی که بر امامان شیعه به خصوص در کربلا رفته برای جاری کردن اشک و آتش زدن دل کافی است.وی براین باور است که شیعه دارای دو عاطفه است عاطفه خشم و عاطفه حزن. هر گاه عاطفه خشم تحریک شود ترانه‌های غم و اشک سروده می‌شود و هرگاه عاطفه حزن برانگیخته شده ادبیات حزن و گریه پدیدآمده است. وی بر آن است که در ادبیات شیعه هم نیرو نهفته است هم ضعف، هم نرمی هم درشتی. خشمْ ادبیات انقلابی و حماسی آفریده و خون، ادبیات وفا و محبت.[۸]
برخی معتقدند در تاریخ بشر هیچ شخصیتی همانند امام حسین(ع) وجود ندارد که این همه شعر و نثر در مدح و رثای او سرده شده باشد.[۹] از همین رو برخی معقتدند که شعر در نشر اهداف امام حسین(ع) نقش بسیار مهمی داشته است.[۱۰] همچنین برخی معتقدند که شعر گفتن در مورد امام حسین(ع)، ابعاد عاشورا و اهدافش همانند یاری او در کربلا با شمشیر است.[۱۱]
برخی به استناد رجزها و شعارهای امام حسین و یارانش معتقدند آغازگر ادبیات عاشورایی شهیدان کربلا و بستگان آنها بوده‌اند.[۱۲] علاوه بر این برخی خطبه‌های امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) در شام و زیارت نامه‌های رسیده از معصومان نیز را از اولین نثرهای ادبیات عاشورایی دانسته‌اند.[۱۳] نویسنده ادب الطف نام بیش از ۵۰۰ شاعر عاشورایی از قرن نخست تا قرن ۱۵ قمری را آورده است.[۱۴] بشیر بن جذلم، عبیدالله بن حر جعفی، سلیمان بن قته خزاعی و ابوالاسود دئلی از جمله مرثیه‌سرایان عاشورا در قرن نخست قمری بوده‌اند[۱۵]، برخی نخستین شاعر عربی را که درباره واقعه عاشورا شعر سروده است، عُقبة بن عَمرو سَهمی دانسته‌اند.[۱۶][یادداشت ۱] البته شاعران معروفی همچون کمیت اسدی، سید حمیری و دعبل خزاعی که به ترتیب معاصران امام باقر(ع)، امام صادق(ع) و امام رضا(ع) بودند نیز در رثای امام حسین(ع) شعرهایی سروده‌اند.[۱۷]
درختان را دوست دارم
که به احترام تو قیام کرده‌اند
و آب را
که مهر مادر توست
خون تو شرف را سرخ‌گون کرده است
شفق، آینه‌دار نجابتت
و فلق محرابی
که تو در آن نمازِ سرخِ شهادت گزاردی
در فکر آن گودالم
که خون تو را مکیده است
هیچ گودالی چنین رفیع ندیده بودم
در حضیض هم می‌توان عزیز بود
از گودال بپرس
(علی موسوی گرمارودی)
امامان شیعه نقش مهمی در شکل گیری ادبیات شیعه به خصوص ادبیات عاشورایی داشته‌اند. آنان اصحاب خود را به سرودن اشعاری در سوگ امام حسین و یارانش تشویق می‌کردند؛ امام صادق(ع) در روایاتی به سرودن شعر درباره امام حسین سفارش کرده است.[۱۸] و امام رضا(ع) نیز از دعبل خزاعی خواسته است که در شهادت امام حسین مرثیه‌سرایی کند.[۱۹] آن حضرت برای ترغیب به این کار می‌فرمود: هرکس در خصوص ما یک بیت شعر بسراید خداوند خانه‌ای که هفت برابر این دنیاست در بهشت برای او بنا خواهد کرد و در آن خانه هر مَلَک مقرب و پیامبر مُرسَلی او را زیارت خواهد کرد. [۲۰]
شاعران شیعه مانند کمیت، فرزدق، عبدالله بن کثیر، دعبل، سید حمیری با اشعار خود در شکل‌گیری ادبیات عاشورایی نقش داشته‌اند. شاعران غیرشیعی نیز درباره واقعه عاشورا شعر می‌سرودند؛ از جمله از شافعی پیشوای شافعیان مرثیه‌ای عاشورایی نقل شده است.[۲۱] عبدالجلیل رازی شعرهای شاعران حنفی و شافعی برای امام حسین را غیرقابل شمارش توصیف می‌کند.[۲۲]
بر اساس گزارش کتاب دائرة المعارف الحسینیه، یکی از قالب‌های شعری عامیانه در زبان عربی که بیشترین کاربرد آن در رثای امام حسین(ع) می‌باشد «ابوذیه» نام دارد[۲۳]. این قالب شعری بیشتر در عراق و منطقه خوستان ایران رایج است.[۲۴] در ۹ جلد از این کتاب تلاش شده است که همه اشعار سروده شده در این قالب جمع آوری و طبق حروف الفبا دسته بندی شوند.[۲۵]
زبان فارسی
آغاز سرودن شعر فارسی در عزای امام حسین(ع) از نیمه دوم قرن چهارم قمری و روی کار آمدن حکومت شیعی آل بویه گزارش شده است.[۲۶] برخی اولین شعر عاشورایی سروده شده را متعلق به کسائی مروزی (م ۳۹۰ق) می‌دانند.[۲۷]
در قرن‌های بعدی شاعران مشهوری همچون باباطاهر، ناصر خسرو، سنائی غزنوی، عطار نیشابوری، خواجوی کرمانی، صائب تبریزی و محتشم کاشانی بر غنای اشعار حسینی(ع) افزودند.[۲۹]حجازی شاعران فارسی‌زبان که تا قرن ۱۳ در مورد امام حسین(ع) و مصائب ایشان شعر گفته‌اند را ۷۲ نفر می‌داند و تعداد شاعران معاصر (قرن ۱۴ و ۱۵) را نیز ۲۳۶ نفر عنوان کرده است.[۳۰]
در قرن‌های پنجم و ششم سروده‌ها درباره واقعه عاشورا فراوان نیست ولی از قرن ششم تا هشتم مرثیه سرایی گسترش می‌یابد در قرن دهم و با ظهور و حاکمیت صفویه در ایران بخش مهمی از شعر فارسی به واقعه عاشورا اختصاص یافت. محتشم کاشانی سراینده ترکیب‌بند «باز این چه شورش است» مشهورترین مرثیه‌سرای این دوره است. در دوره افشاری شعر مذهبی عاشورایی افول کرد ولی با روی کار آمدن زندیه شعر آیینی و سوگ‌سروده‌ها گسترش یافتند.[۳۱] به گزارش دانشنامه امام حسین نویسنده کتاب دانشنامه شعر عاشورایی نام ۳۴۰ شاعر را به همراه چند بیت از اشعار آنان جمع‌آوری کرده است.[۳۲] گفته شده است که اشعار عاشورایی به زبان فارسی تا پیش از دوران صفویه بیشتر جنبه حماسی داشت.[۳۳]
نثر
مقتل‌نگاری
مقتل‌نگاری بخشی از ادبیات عاشورایی است که گزارش‌های مکتوب مربوط به واقعه کربلا را دربر دارد. کتاب‌های مقتل که ماجرای کشته شدن امام حسین(ع) و یارانش را گزارش می‌کنند، جزو میراث ادبی و تاریخی شیعه محسوب می‌شوند و بیشترین کاربرد آنها استفاده در مجلس روضه‌خوانی است. آقا بزرگ در الذریعه از ۱۵۰ مقتل نام برده که در خصوص واقعه کربلا نوشته شده است[۳۴] حدود ده مقتل مربوط به قرن‌های نخستین است که مقتل ابی‌مخنف، نخستین آنها درباره واقعهٔ عاشورا است.[۳۵] وی زمانی که نگارش مقتل الحسین را آغاز کرد، هنوز برخی از شاهدان واقعهٔ کربلا، در قید حیات بودند.[۳۶]روضة الشهداء را می‌توان مشهورترین کتاب مقتل فارسی دانست.[۳۷]
ادبیات نمایشی
ادبیات نمایشی در قالب تعزیه‌نامه، فیلمنامه و نمایشنامه بخشی از ادبیات عاشورایی است. تعزیه‌خوانی یکی از سنت‌های عاشورایی است که از زمان دیلمیان آغاز و در دوره صفویه به شکل فعلی درآمد. آنچه که از این هنر نمایشی به ادبیات عاشورایی مربوط است نسخه‌های تعزیه‌نویسان و تعزیه‌سرایان است که گفته می‌شود در تدوین آنها از کتاب طوفان البکاء استفاده شده است.[۳۸]
برخی فیلمهای سینمایی و و مجموعه‌های تلویزیونی بر اساس ادبیات عاشورایی پدید آمده‌اند. روز واقعه به کارگردانی شهرام اسدی و نویسندگی بهرام بیضایی، شب دهم ساخته جمال شورجه، سفیر، ساخته فریبرز صالح، روز رستاخیر ساخته احمدرضا درویش، از جمله فیلمهای مبتنی بر ادبیات عاشورایی هستند. در تلویزیون نیز آثاری از بر مبنای این جریان ساخته شده است. معصومیت از دست‌رفته اثر داود میرباقری، شب دهم اثر حسن فتحی در زمره این آثار هستند.[۳۹]
ادبیات داستانی
بخشی از ادبیات عاشورایی متونی است که جنبه داستانی دارد. در این متون بیشتر به واقعه عاشورا از زاویه اندوه، مصیبت و ابتلاء نگاه شده و تدوین آنها یک اثر حزن‌زا به قصد روضه‌خوانی مورد توجه بوده است. غالب این آثار، برای مجالس سوگواری تألیف و هدف عمده‌اش فراهم کردن زمینه برای گریه بوده است. آثاری چون ابتلاء الاولیاء، ازالة الاوهام فی البکاء، اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة، محرق القلوب از این دسته به شمار می‌روند.[۴۰]
همچنین رمان‌هایی نیز درباره این واقعه نوشته شده است. نامیرا نوشته صادق کرمیار،[۴۱] پدر، عشق و پسر نوشته سید مهدی شجاعی، فراموشان اثر داوود غفارزادگان و شماس شامی نوشته مجید قیصری را آثاری مربوط به واقعه کربلا می‌دانند.[۴۲]
پانویس
- ↑ محدثی، فرهنگ عاشورا، ۱۳۸۸ش، ص۴۲.
- ↑ برای نمونه ر. ک. حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۰۴؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۲۵۷.
- ↑ احمدی بیرجندی، «تاثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی»، ص۳۷.
- ↑ حجازی، «حسین‌بن علی(ع) در آیینه شعر»، ص۴۷-۴۸.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۶.
- ↑ الطریحی٬ مجمع البحرین٬ ۱۳۷۵ش٬ ج۱ ٬ ص ۱۷۵
- ↑ شنترینی، الذخیره فی محاسن اهل الجزیره،۱۴۲۱ق، ج۲، ص۳۶۸
- ↑ جرداق٬ الامام علی(ع) صوت العدالة الانسانیة، ۱۴۲۶ق، ص۷۶۲
- ↑ حجازی، «حسین‌بن علی(ع) در آیینه شعر»، ص۴۷.
- ↑ محمد صادق محمد،دائرة المعارف الحسینیة؛ معجم الشعراء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۳.
- ↑ محمد صادق محمد،دائرة المعارف الحسینیة؛ معجم الشعراء، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۴.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۶؛ آهمه، «ادبیات عاشورایی، سیر تحول و تکامل آن در ادب فارسی»، ص۱۳۱.
- ↑ احمدی بیرجندی، «تاثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی»، ص۳۷.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۷.
- ↑ ضیایی، نگرشی، انتقادی-تاریخی به ادبیات عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۳۹-۴۰.
- ↑ طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۹۳؛ مهماندار، امام حسین در آیینه شعر و ادب، ص۵۳.
- ↑ احمدی بیرجندی، «تاثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی»، ص۳۷.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۵۰۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۲۵۷.
- ↑ حر عاملی٬ وسائل الشیعه٬ ۱۴۰۹ق٬ ج۱۴ ٬ ص ۵۹۸
- ↑ ضیایی، نگرشی، انتقادی-تاریخی به ادبیات عاشورا، ۱۳۸۱ش، ص۳۷-۳۸.
- ↑ رازی قزوینی، نقض، ۱۳۹۱ش، ص۴۰۴.
- ↑ محمد صادق محمد، دائرة المعارف الحسینیة؛ دیوان الأبوذیة، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۸۲.
- ↑ محمد صادق محمد، دائرة المعارف الحسینیة؛ دیوان الأبوذیة، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۸.
- ↑ نک: محمد صادق محمد،دائرة المعارف الحسینیة؛ دیوان الأبوذیة، ۱۴۱۸ق، ج۱-۹.
- ↑ رک: محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ج۲، ص۷۱۷.
- ↑ صفا، گنج سخن، ۱۳۵۵ش، ج۱، ص۶۸؛ مجاهدی، شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی، ۱۳۷۹ش،ص۵۹.
- ↑ https://iqna.ir/fa/news/3382841/کسایی-مروزی-پیش‌قراول-شاعران-عاشورایی-ایرانمقدّسان، یحیی، ولادت کسایی مروزی شاعر اهل بیت علیهم السلام، ص۵۴؛ محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش،ج۲، ص۷۱۷.
- ↑ حجازی، «حسین‌بن علی(ع) در آیینه شعر»، ص۶۱-۶۸؛ آهمه، «ادبیات عاشورایی، سیر تحول و تکامل آن در ادب فارسی»، ص۱۳۲.
- ↑ حجازی، «حسین‌بن علی(ع) در آیینه شعر»ص ۶۱-۶۸.
- ↑ رک: محمدزاده، دانشنامه شعر عاشورایی، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۷۱۷.
- ↑ ری‌شهری، دانشنامه امام حسین، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۱۸۷.
- ↑ مروری بر ادبیات عاشورایی در گذر زمان، خبرگزاری فرهنگ و هنر.
- ↑ آقابزرگ، الذریعه، ج۲۲، ص۲۳-۲۴
- ↑ أبی‌مخنف، وقعة الطف، ۱۳۶۷ش، مقدمه غروی، ص۷.
- ↑ اسفندیاری، کتاب‌شناسی تاریخی امام‌حسین، ۱۳۹۱، ص۴۲.
- ↑ مظاهری، تراژدی جهان اسلام، ۱۳۹۷ش، ج۱، ص۶۲؛ جعفریان، «ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء»، ص۲۷۰.
- ↑ فتحعلی‌بیگی، «منابع ادبی و نمایشی تعزیه‌نامه‌ها»، ص۴۱-۴۰.
- ↑ «راه طی شده»، وبسایت حوزه (برگرفته از مجله خیمه)
- ↑ جعفریان، درباره منابع تاریخ عاشورا، ۱۳۸۰، ص۵۲-۵۱.
- ↑ صادق کرمیار نویسنده و کارگردان ایرانی، سایت تبیان.
- ↑ مرور پنج رمان که رنگ عاشورایی دارند، مشرق نیوز.
یادداشت
- ↑ ابیاتی از این مرثیه بر اساس نقل شیخ طوسی در امالی این است:
اذَا العَينُ قَرَّت فِي الحَياةِ وَأَنتُمُتَخافونَ فِي الدُّنيا فَأَظلَمَ نورُهامَرَرتُ عَلى قَبرِ الحُسَينِ بِكَربَلافَفاضَ عَلَيهِ مِن دُموعي غَزيرُهافَما زِلتُ أرثيهِ وأَبكي لِشَجوِهِويُسعِدُ عَيني دَمعُها وزفيرُهاوبَكَيتُ مِن بَعدِ الحُسَينِ عَصائِباأطافَت بِهِ مِن جانِبَيها قُبورُهاسَلامٌ عَلى أهلِ القُبورِ بِكَربَلاوقَلَّ لَها مِنِّي سَلامٌ يَزورُها
آن‌گاه که چشم آدمی، در زندگی روشن شود *و شما در دنیا ، هراسانید، نورِ آن به تاریکی خواهد گرایید.
در کربلا، به دیدار مرقد حسین(ع) رفتم*و از دیدگانم، اشک‌های فراوانی برای او سرازیر شد.
همچنان به خاطر مصیبتش، او را می‌ستودم و می‌گریستم*و اشک و ناله، چشمانم را یاری می‌کرد.
پس از حسین(ع)، بر کسانی گریستم که* مرقدهایشان، گِرداگردِ او را فراگرفته است سلام بر صاحبان قبرهای کربلا * و اندک است درود من که به زیارتش می‌رود.
منابع
- احمدی بیرجندی، احمد، «تاثیر فرهنگ عاشورا بر هنر و ادبیات فارسی»، ادبیات و هنر دینی؛ مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، انتشارات نیستان، ۱۳۸۱ش.
- آهمه، ماهرخ، «ادبیات عاشورایی، سیر تحول و تکامل آن در ادب فارسی»، پژوهشنامه معارف حسینی، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۵ش.
- تهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء.
- جرداق٬ جورج، الامام علی(ع) صوت العدالة الانسانیة٬ قم، المجمع العالمی لـأهل البیت (ع)، ط۱، ۱۴۲۶ق٬
- حجازی، سید علی‌رضا، «حسین بن علی(ع) در آیینه شعر»، ادبیات و هنر دینی؛ مقاله، مصاحبه، نقد و نظر، تهران، انتشارات نیستان، ۱۳۸۱ش.
- جعفریان، رسول، درباره منابع تاریخ عاشورا، مجله آینه پژوهش، شماره ۷۱و۷۲، آذر و دی و بهمن و اسفند ۱۳۸۰.
- جعفریان، رسول، ملاحسین واعظ کاشفی و کتاب روضة الشهداء، دوماهنامه آینه پژوهش، شماره ۳۳، مرداد و شهریور ۱۳۷۴ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، ۱۴۰۹ق.
- رازی قزوینی، عبدالجلیل، نقض (بعض مثالب النواصب)، دارالحدیث، قم، ۱۳۹۱ش.
- «راه طی شده»، وبسایت حوزه (برگرفته از مجله خیمه)، تاریخ بازدید: ۲۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- شنترینی، ابن بسام، الذخیره فی محاسن اهل الجزیره، بیروت، دار الغرب الاسلامی، ۱۴۲۱ق.
- صفا، ذبیح‌الله، گنج سخن، دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۵۵ش.
- ضیایی، سید عبدالحمید، نگرشی، انتقادی-تاریخی به ادبیات عاشورا با تآکید بر ادبیات منظوم، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۸۱ش.
- الطریحی٬ فخرالدین، مجمع البحرین٬ تهران، مرتضوی، چ۳، ۱۳۷۵ش.
- طوسی، الأمالي، تحقیق وتصحیح: موسسه بعثت، ناشر، دارالثقافه، قم، چاپ اول ۱۴۱۴ق.
- فتحعلی‌بیگی، «منابع ادبی و نمایشی تعزیه‌نامه‌ها»، در مجله: فصلنامه تخصصی تئاتر، شماره ۴۹، تابستان ۱۳۹۱ش.
- مجاهدی، محمد علی، شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی، قم انتشارات پیک جلال، ۱۳۷۹ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تصحیح: جمعی از محققان، دارالاحیاء الثراث العربی، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- مجاهدی، محمد علی، شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی، قم انتشارات پیک جلال، ۱۳۷۹ش.
- محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۸ش.
- محمد صادق محمد، دائرة المعارف الحسینیة؛ دیوان الأبوذیة، لندن، المرکز الحسینی للدراسات، ۱۴۱۸ق.
- محمدزاده، مرضیه، دانشنامه شعر عاشورایی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم، تهران، ۱۳۸۶ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ(ج۱۰)، دارالحدیث، قم، ۱۳۸۸ش.
- مروری بر ادبیات عاشورایی در گذر زمان، خبرگزاری فرهنگ و هنر.
- «مرور پنج رمان که رنگ عاشورایی دارند»، مشرق نیوز، تاریخ درج مطلب: ۲۵ مرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۲۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- مهماندار، مهدی، امام حسین در آیینه شعر و ادب، مندرج در: مجموعه مقالات همایش امام حسین، ج۱۲، مجمع جهانی اهل بیت(ع)، تهران، ۱۳۸۱ش.
- مظاهری، محسن‌حسام، تراژدی جهان اسلام: عزاداری شیعیان ایران به روایت سفر‌نامه‌نویسان، مستشرقان و ایران‌شناسان (از صفویه تا جمهوری اسلامی)، نشر آرما، اصفهان، ۱۳۹۷ش.
پیوند به بیرون