آیه ۱۸۷ سوره بقره
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره بقره |
| شماره آیه | ۱۸۷ |
| جزء | ۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| شأن نزول | خَوَّاتِ بْن جُبیر أَنْصَاری |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | احکام روزه و اعتکاف |
آیه ۱۸۷ سوره بقره بیانگر مجموعه‌ای از احکام الهی درباره روزه ماه رمضان است. خداوند در این آیه به مجاز بودن مباشرت با زنان، خوردن و آشامیدن پس از خواب در شب‌های رمضان و برخی از احکام اعتکاف اشاره کرده است.
این آیه در مدینه در جریان داستان شخصی به‌نام خَوَّاتِ بْن جُبَیْر انصَاری بر پیامبر(ص) نازل شده است. مفسران با استناد به تعابیر خاص و تشبیه‌های متعدد موجود در این آیه به نکاتی از جمله ادب قرآن، راه‌های ترک گناه، تشبیه زن و مرد به لباس برای همدیگر و فرزندآوری اشاره کرده‌اند.
فقیهان شیعه با استفاده از این آیه و روایات مرتبط با آن در ابواب مختلف فقهی نظیر نماز و روزه به مسائلی چون جواز خوردن و آشامیدن و آمیزیش در شب‌های ماه رمضان، احکام اعتکاف، مدت زمان روزه و تشخیص وقت فجر و مغرب اشاره کرده‌اند.
معرفی اجمالی
به گفته آیت الله مکارم شیرازی از مفسران شیعه، آیه ۱۸۷ سوره بقره به بیان چند حکم اسلامى در زمينه روزه و اعتکاف می‌پردازد.[۱] توسعه در حکم روزه (جواز خوردن و آشامیدن و آمیزش پس از خواب در شب‌های ماه رمضان)، تعیین مدت زمان روزه از ابتدا فجر تا مغرب و عدم جواز آمیزش هنگام اعتکاف در مسجد، احکامی است که در این آیه بدان پرداخته شده است.[۲] همچنین از این احکام در آیه به‌عنوان مرزهای الهی تعبیر شده که نزدیک شدن به این مرزها ممکن است باعث وسوسه انسان به تجاوز از آن مرزها و کشیده شدن به گناه شود به همین دلیل خداوند هشدار داده به آن مرزها نزدیک نشوید.[۳] نکته دیگر اینکه هدف نهایی از بیان احکام روزه را رسیدن به تقوا دانسته است.[۴]
متن و ترجمه
أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُمْ هُنَّ لِباسٌ لَكُمْ وَ أَنْتُمْ لِباسٌ لَهُنَّ عَلِمَ اللهُ أَنَّكُمْ كُنْتُمْ تَخْتانُونَ أَنْفُسَكُمْ فَتابَ عَلَيْكُمْ وَ عَفا عَنْكُمْ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَ ابْتَغُوا ما كَتَبَ اللهُ لَكُمْ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيامَ إِلَى اللَّيْلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاكِفُونَ فِي الْمَساجِدِ تِلْكَ حُدُودُ اللهِ فَلا تَقْرَبُوها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللهُ آياتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ.
ترجمه: آميزش جنسى با همسرانتان، در شبِ روزهايى كه روزه مى‌گيريد، حلال است. آنها لباس شما هستند، و شما لباس آنها؛ خداوند مى‌دانست كه شما به خود خيانت مى‌كرديد؛ [و اين كار ممنوع را انجام مى‌داديد؛] پس توبه‌ی شما را پذيرفت و شما را بخشيد. اكنون با آنها آميزش كنيد و از آنچه خداوند به شما اجازه داده بهره‌مند شويد. و بخوريد و بياشاميد، تا رشته‌‌ی سپيد صبح، از رشته‌ي سياه [شب] براى شما آشكار گردد؛ سپس روزه را تا شب، كامل كنيد و نيز در حالى كه در مساجد به اعتكاف پرداخته‌ايد، با زنان آميزش نكنيد. اين‌ها، مرزهاى الهى است؛ پس به آنها نزديك نشويد! خداوند اين چنين آيات خود را براى مردم، روشن مى‌سازد تا پرهيزگار شوند.
شأن نزول
طبرسی مفسّر قرآن معتقد است این آیه در مدینه بر پیامبر(ص) نازل شده است.[۵] طبق فرموده امام علی(ع) قبل از نزول این آیه نزدیکی با زنان و خوردن و آشامیدن پس از خوابیدن در شب‌های ماه رمضان حرام بوده است پس با نزول این آیه این عمل جایز شمرده شده است.[۶] بر اساس حدیثی از امام صادق(ع) این آیه زمانی نازل شد که شخصی از انصار به‌نام خَوَّاتِ بْن جُبَیْر انصَاری ( در برخی منابع مُطْعِمِ بْنِ جُبَیْر[۷]) پیامبر را در کندن خندق تا شب‌هنگام همراهی کرده در حالیکه روزه‌دار بود؛ وی وقتی به خانه رسید قبل از افطار خوابش برد و آنگاه که بیدار شد چون خوردن و آشامیدن در شب پس از خواب حرام بود از خوردن و آشامیدن امتناع کرد و با آن حال فردا برای حفر خندق به دیگران پیوست؛ و از فرط گرسنگی بیهوش شد هنگامی که پیامبر(ص) از ماجرا مطلع گشت خداوند با نزول این آیه آنچه را قبل از آن ممنوع بود جایز ساخت.[۸] برخی دیگر از مفسران به گواه برخی روایات، شأن نزول این آیه را با داستانی مشابه مربوط به شخصی به نام ابوقيس بن صرمه دانسته‌اند.[۹]
برخی محققان با استناد به پاره‌ای دیگر از روایات، همچنین عبارت «عَلِمَ الله أنّکم کنتم تختانون انفسکم» (خدا دانست كه شما همواره با انجام اين عمل نافرمانى و در نتيجه به خود خيانت مى‌كرديد) در این آیه، برداشته شدن حکم ممنوع بودن آمیزش در صبح و شب برای روزه‌داران را به دلیل مخالفت با این قانون به صورت پنهانی و سخت بودن آن برای مسلمانان دانسته‌اند.[۱۰]
نکات تفسیری
تعابیر خاص، و تشبیه‌ها و استعاره‌های متعدد در این آیه مورد توجه مفسران قرآن قرار گرفته است. بر همین اساس آنها با استمداد از آیات دیگر، روایات، و لغت عرب، نکاتی را در توضیح و تبین آیه برشمرده‌اند:
مفسرانی چند از جمله علامه طباطبایی با تکیه بر عبارت «هن لباس لکم و أنتم لباس لهن» گفته‌اند تشبیه به لباس در این آیه به این دلیل است که هر یک از مرد و زن با رفع احتیاجات غریزی و جنسی، یکدیگر را از آلوده شدن به گناه و فسق و فجور حفظ می‌کنند.[۱۱] طبرسی فقیه و مفسر دراین‌باره گفته است: تشبیه زن و شوهر به لباس در این آیه به‌‍خاطر مایه آرامش بودن هر یک برای دیگری است همانگونه که در آیه ۲۰ سوره یونس خداوند شب را مایه آرامش معرفی کرده است و از آن به لباس تعبیر کرده است.[۱۲]
محسن قرائتی با اشاره به عبارت «تلک حدود الله فلا تقربوها» یعنی این‌ها حدود و محرمات الهی‌اند پس به آنها نزدیک نشوید؛ راه رهایی از گناهان را نزدیک نشدن به آنها دانسته است. به گفته او خداوند در این آیه می‌گوید: به گناه نزدیک نشويد. چون نزديک شدن به گناه همان و افتادن در آن همان.[۱۳] همچنین علی(ع) در این‌باره فرموده است: (فمن يرتع غنمه حول الحمي يوشك ان يدخلها) (به‌فارسی: هر کس گوسفندش را دور چاهی بچراند بیم آن می‌رود که در آن داخل شود.).[۱۴]
تأکید بر فرزندآوری نیز از نکاتی است که برخی از این آیه استفاده کرده‌اند. به باور برخی خداوند در این آیه به صورت ضمنی به فرزندآوری اشاره کرده است: «وابتغوا ما کتب الله لکم» با زنان مباشرت کنید و آنچه را که خداوند برایتان مقدر داشته است را بوسیله آن طلب کنید. بسیاری از مفسرین منظور خداوند را طلب فرزند و روزی حلال دانسته‌اند.[۱۵]
کاربردهای فقهی
فقیهان شیعه از این آیه و روایات مرتبط با آن در ابواب مختلف فقهی نظیر صلاه و صوم استفاده کرده و فتاوای مختلفی را ارائه داده‌اند.
نسخ احکام سابق
به اعتقاد برخی مفسران با توجه به تغییر حکم برای روزه‌داران، آیه ۱۸۷ سوره بقره نسخ کننده حکم قبلی (امساک از عمل زناشویی در شب و روز و خوردن و آشامیدن در شب پس از خوابیدن) است.[۱۶] به‌گزارش تفسیر المیزان برخی دیگر گفته‌اند این آیه ناسخ نیست و در مقام توضیح همان احکامی است که قبلا نازل شده بود.[۱۷] در توضیح این مطلب آنها گفته‌اند: هنگامی که خداوند در آیه ۱۸۳ سوره بقره روزه را واجب کرد؛ عده‌ای گمان کردند که روزه در دین اسلام شبیه روزه در مسیحت است که در هنگام روزه از عمل زناشویی خودداری کرده و پس از خوابیدن در شب، خوردن و آشامیدن را بر خود ممنوع می‌کردند؛ ولی این آیه اشتباه آنها را اصلاح کرد. قائلان به این تفسیر عبارات دیگر این آیه که مخالف با این دیدگاه است را به‌گونه‌ای دیگر به نفع مدعای خود تفسیر کرده‌اند.[۱۸]
احکام روزه
- فقیهان با تکیه بر عبارت «فالآن باشروهُنّ... و کلوا واشربوا» در آیه که گفته است با زنان‌تان آمیزش کنید و بخورید و بیاشامید جواز این کارها را برداشت کرده‌اند.[۱۹] فقیهان همچنین برای مستند ساختن مدت زمان روزه گرفتن از صبح تا مغرب به عبارت «حتی یتبین لکم ... ثم اتمو الصیام الی الیل» تمسک جسته و گفته‌اند مدت زمان روزه از ابتدای فجر صادق تا مغرب است همچنین آنها از این عبارات برای مشخص کردن زمان دقیق طلوع فجر و غروب آفتاب و مغرب برای نماز و دیگر اعمال عبادی مربوط به آن بهره برده‌اند.[۲۰]
- فقیهان با اشاره به دو کلمه حتی و الی در این آیه، فتوا به حرمت آمیزش در زمان روزه‌داری کرده‌اند. بدین صورت که وقتی خداوند در این آیه شریفه آمیزش و خوردن و آشامیدن را از مغرب تا طلوع فجر جایز دانسته مفهوم این کلام آن است که خوردن و آشامیدن در طول روز حرام است.[۲۱] در همین راستا استحباب آمیزش در ابتدای ماه رمضان نیز از آیه استفاده شده است. به‌گزارش تفسیر اطیب البیان، حضرت باقر(ع) با استناد به این آیه عمل آمیزش در ابتدای هر ماه قمری را مکروه دانسته مگر ماه رمضان.[۲۲]
- جواز بقاء بر جنابت تا طلوع فجر در ماه رمضان نیز از حکامی است که برخی فقیهان شیعه از این آیه استفاده کرده‌اند[۲۳]. به‌گفته این گروه از فقیهان جواز آمیزش در شب ماه رمضان شامل جزء اخیر از شب ماه رمضان نیز میشود و این بدان معناست شخص تا آخرین لحظه از شب، اجازه جماع دارد و برای او جایز است تا طلوع فجر بر جنابت باقی بماند، لذا طهارتِ هنگام طلوع فجر، شرط صحت روزه نیست.[۲۴] هر چند مشهور فقیهان اعتقاد دارند که شخص هنگام ورود به روزه ماه رمضان باید پاک باشد.
احکام اعتکاف
- شرط اقامت در مسجد در عمل اعتکاف: از شروط صحت اعتکاف، انجام آن در مسجد است. همه علمای اسلامی به جز حنفی‌ها که اعتکاف زن را در خانه‌اش جایز دانسته‌اند[۲۵] بر این شرط اتفاق نظر دارند.[۲۶] مستند امامیه در این زمنیه همین آیه شریف و روایات مرتبط با آن است.[۲۷] در مقابل عده‌ای در رد استناد این شرط به آیه شریفه گفته‌اند که این آیه تنها به حرمت مباشرت با زنان در حال اعتکاف در مسجد دلالت دارد؛ نه بر شرطیت مسجد در اعتکاف.[۲۸]
- حرمت آمیزش در ایام اعتکاف: با استناد به عبارت «و لا تباشروهن و انتم عاکفون فی المساجد» (به‌فارسی: با زنان خود آمیزش نکنید درحالیکه در مساجد معتکف هستید.) فقیهان بر حرام بودن عمل زناشویی در ایام اعتکاف فتوا داده‌اند.[۲۹]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷۳۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷۳۲-۷۳۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷۳۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۷۳۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البيان، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۲.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، دار احیاء التراث العربی، ج۷، ص۸۱.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، دار احیاء التراث العربی، ج۷، ص۸۱.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، دار احیاء التراث العربی، ج۷، ص۸۱.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ وجدانی فخر، الجواهر الفخرية، ج۳، ص۲۵۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ج۲، ص۴۴و۴۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البيان، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۲۲.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۹۲.
- ↑ طیب، تفسیر اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۴۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۹۲؛ طباطبایی، المیزان، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ج۲، ص۴۷و۴۸؛ طیب، تفسیر اطیب البیان، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ طباطبایی، المیزان، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ج۲، ص۴۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ج۲، ص۴۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ج۲، ص۴۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، موسسه الاعلمی للمطبوعات، ج۲، ص۴۷.
- ↑ «درس خارج فقه آيت‌الله سیدموسی شبیری‌زنجانیكتاب الصوم»، وبگاه مدرسه فقاهت.
- ↑ «درس خارج فقه بحث "صوم" حضرت آية الله العظمى جوادى آملى»، وبگاه تبیان.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۳۴۱.
- ↑ «درس خارج فقه استاد سیدهاشم حسینی بوشهری»، وبگاه مدرسه فقاهت.
- ↑ «درس خارج فقه استاد سیدهاشم حسینی بوشهری»، وبگاه مدرسه فقاهت.
- ↑ آقازاده، اعتکاف، ج۳، ص۵۵۳.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲، ج۱۷، ص۱۷۰.
- ↑ قرطبی، تفسیر قرطبی، ۱۴۰۵ش، ج۲، ص۳۳۳.
- ↑ کاظمی، مسالک الافهام، مرتضوی، ج۱، ص۳۵۰.
- ↑ «درس خارج فقه بحث "صوم" حضرت آية الله العظمى جوادى آملى»، وبگاه تبیان.
منابع
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، ۱۳۸۳ش.
- «درس خارج فقه بحث "صوم" حضرت آية الله العظمى جوادى آملى»، وبگاه تبیان، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۲۲تیر۱۴۰۲ش.
- «درس خارج فقه استاد سیدهاشم حسینی بوشهری»، وبگاه مدرسه فقاهت، تاریخ درج مطلب، ۱۹بهمن۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۳تیر۱۴۰۲ش.
- «درس خارج فقه آيت‌الله سیدموسی شبیری‌زنجانیكتاب الصوم»، وبگاه مدرسه فقاهت، تاریخ درج مطلب: ۲۲آذر۱۳۸۸ش، تاریخ بازدید: ۲۲تیر۱۴۰۲ش.
- آقازاده، فتاح، اعتکاف، در دائره المعارف قرآن کریم، قم، بوستان کتاب، بی‌تا.
- حرّ عاملی، محمدبن الحسن، وسائل الشیعه إلى تحصيل مسائل الشريعه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
- طبرسی، مجمع البيان في تفسير القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، ۱۴۱۵ق.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، ۱۳۷۸ش.
- قرطبی، شمس الدین، تفسیر القرطبی، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- کاظمی، فاضل، مسالک الافهام إلی آیات الأحکام، تهران، مرتضوی، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
- وجدانی فخر، قدرت‌الله، الجواهر الفخرية فی شرح الروضة البهيه، بی‌تا، بی‌جا.