النقض (کتاب)

کتاب نقض (النقض) اثری در تبیین و اثبات عقاید امامیه و رد اتهامات مخالفان و در نقض کتاب بعض فضائح الروافض، به فارسی، نوشتۀ عبدالجلیل قزوینی رازی در حدود سال ۵۶۰.

نام کتاب و نویسنده

نام اصلی کتاب، بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض است، اما به «‌نقض‌» شهرت دارد. مؤلف کتاب، نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل بن ابی الحسین بن ابی الفضل قزوینی رازی، از واعظان و عالمان امامی مذهب ساکن ری بوده و تصنیفاتی نیز داشته است، از جمله کتاب السؤالات و الجوابات در هفت جلد

انگیزۀ تألیف کتاب

قزوینی کتاب نقض را در رد کتابی به نام بعض فضائح الروافض نوشته، که نویسنده‌ای سنی مذهب، ساکن ری، در محرّم سال ۵۵۵ تألیف آن را به پایان برده و ظاهراً تا سال ۵۵۹ به تکمیل آن مشغول بوده است.

نویسنده بعض فضائح روافض با سوء استفاده از آزادی مذهبی که برای وی وجود داشته و نیز محدودیات و مضیقه‌ای که شیعیان در زمان سلجوقیان با آن روبرو بودند، به اکابر دانشمند شیعه حمله کرده و بزرگانی چون سید مرتضی، شیخ طوسی، شیخ صدوق، شیخ مفید، و راویان مشهور شیعه در زمان امام باقر و صادق(ع) را که شاگردان ایشان نیز بودند را مورد تخطئه قرار داده و تا جایی که توان داشته کوشیده بود اصول، فروع، افکار و اعتقادات شیعیان را به باد ناسزا و مسخره بگیرد.

تا آن تاریخ کتابی بدین صورت متعصبانه و بدور از ادب و مشتمل بر تهمت و دروغ در رد مذهبی نوشته نشده بود و در میان مسلمانان نیز حفظ حریم یکدیگر فارغ از هر گونه تعلق خاطر به مذهبی، رایج بود. تألیف این کتاب سخیف به معنای اعلان شکستن حرمت‌ها و اعلام جنگ در بین مذاهب اسلامی بود. علماء و بزرگان شیعه برای پاسخ گویی به این نوشته، به اجماع تصمیم می‌گیرند این امر خطیر را بر عهده شیخ عبدالجلیل، واعظ پرآوازه و متکلم متبحر و نویسنده درجه یک «‌ری‌» قرار دهند، بنابراین شرف الدین ابی الفضل محمد بن علی المرتضی که در آن زمان زعیم علمی و دینی بوده شیخ عبدالجلیل را مأمور می‌نماید تا متصدی دفع و ردّ کتاب مزبور گردد. عبدالجلیل رازی در این باره می‌نویسد:

پیش از وصول این کتاب بما، مگر زمره‌ای از خواص علماء شیعه که این کتاب را مطالعه کرده بودند بر حضرت مقدس مرتضای کبیر سید شرف الدین ملک النقباء سلطان العترة الطاهرة ابوالفضل محمد بن علی المرتضی ضاعف الله جلاله و بر لفظ گهربار سید السادات بر فته که: «‌عبدالجلیل القزوینی‌» می‌باید که در جواب این کتاب بر وجه حق شروعی کند چنان که کسی انکار آن نتواند کرد.

کتاب بعض فضائح

نام نویسندۀ بعض فضائح الروافض دانسته نیست. در نسخه‌ای از کتاب که به دست قزوینی رسیده بوده، نام مصنف ذکر نشده؛ گویا مؤلف آن به افشای نام خود تمایل نداشته است.

اما از برخی اشارات قزوینی می‌توان دریافت که وی مؤلف بعض را می‌شناخته، چنانکه به شصت سالگی او و به کتابی از او با نام تاریخ الایام و الانام اشاره کرده است.

محمد بن علی راوندی در راحة الصدور (تألیف شده در ۵۹۹ - ۶۰۳) به کتابی از خود در «‌شرح فضایح و قبایح رافضیان و خبث عقیدت ایشان‌» اشاره کرده است. نظیر این عبارات در منقولات قزوینی از بعض فضائح الروافض نیز دیده می‌شود. از این رو، احتمال دارد مؤلف بعض فضائح الروافض راوندی باشد، گرچه با تاریخ تولد راوندی (حدود ۵۵۰ تا ۵۵۵) همخوانی ندارد.

آقا بزرگ طهرانی از دانشمندی متعصب و سنی به نام شهاب الدین شافعی رازی، به عنوان نویسنده کتاب بعض فضائح نام برده است.

محتوای بعض فضائح

چون قزوینی مطالب بعض فضائح الروافض را عیناً نقل کرده و سپس به رد آنها پرداخته است، می‌توان متن بعض فضائح الروافض را به طور کامل از نقض استخراج کرد. از منقولات قزوینی پیداست که بعض فضائح الروافض هرچند به فصل‌های جداگانه تقسیم شده بوده، نظم موضوعی خاصی نداشته، اما «‌فضائح‌» بخش مستقلی از آن بوده که در بخش پایانی کتاب جای داشته و مؤلف در آن، ۶۷ فضیحت برای شیعیان برشمرده است.

مؤلف بعض فضائح الروافض، به گفتۀ خود، تا ۲۵ سالگی شیعه بوده و سپس به مذهب اهل سنت درآمده است.از این رو، قزوینی، به تعریض، از او با عنوان «‌خواجۀ نو سنی ».، «‌مصنف نوسنی‌» ، «‌مصنف نوناصبی‌» ، «‌مصنف انتقالی‌» و «‌خواجۀ نومسلمان‌» یاد کرده و او را ناآگاه از عقاید و باورهای اهل سنت شمرده و به طعنه، «‌خواجۀ امام‌» خوانده است.

از اشارۀ قزوینی و منقولات او از کتاب بعض فضائح الروافض برمی آید که مؤلف بعض فضائح الروافض شافعی مذهب بوده است؛ اما، با وجود عداوت با شیعیان، برای اهل بیت، مخصوصاً امام حسین علیه‌السلام، احترام بسیار قائل بوده و حتی به ایشان علاقه داشته است. مؤلف بعض فضائح، به برخی آثار شیعی استناد کرده و به سفر خود به ساری و شنیده‌هایش از شیعیان آنجا اشاره نموده است.

بعض فضائح الروافض بیشتر جنبۀ جدلی و تبلیغی داشته تا نقد کلامی و اعتقادی قزوینی در ردیۀ خود به اشتباهات پیش پا افتادۀ مصنف بعض و نا آگاهی او از تاریخ توجه داده است.از جمله باورهای تعصب آمیز وی، که قزوینی نیز بر آن خرده گرفته، این بوده که خلافت تا ظهور عیسی علیه‌السلام در عباسیان باقی خواهد ماند.

زمان نگارش

نسخه‌ای از بعض فضائح الروافض در ربیع الاول سال ۵۵۶ به دست قزوینی رسید و وی بی‌درنگ به تألیف ردیۀ خود بر آن پرداخت. ظاهراً مؤلف بعض فضائح الروافض تا سال ۵۵۹ به تکمیل کتاب خود مشغول بوده و قزوینی نیز اضافات بعدی او را به نسخۀ خود منتقل کرده است. بنا بر برخی اشارات موجود در نقض، قزوینی تألیف نقض را پیش از سال ۵۶۶ به پایان برده است.

قزوینی دیباچۀ کتاب خود را به نام امام دوازدهم شیعیان، مهدی بن الحسن العسکری، امام روزگار، کرده و عقیده داشته وجود عالم به واسطۀ بقای اوست. قزوینی رازی می‌نویسد:

چون نسخه اصل به ما آوردند و تأمل افتاد، عقل چنان اقتضا کرد که اگر چه تقرب در آن به خدای بی‌عیب و عار و به احمد مختار و به حیدر کرّار باشد دیباچه کتاب باید باسم امام روزگار، خاتم الابرار مهدی بن الحسن العسگری علیه و علی آبائه الصلوة و السلام- باشد که وجود عالم را حوالت ببقای اوست و عقل شرع منتظر حضور و ظهور و لقای او.

پس از دیباچه، قزوینی تا پایان کتاب، عبارات بعض فضائح را عیناً نقل کرده و در ذیل هر بخش بدان پاسخ گفته است.

روش کتاب

چون مطالب بعض فضائح الروافض جنبۀ جدلی داشته، مباحث نقض نیز، به تبع آن، بیشتر حاوی نقد تاریخی است تا مباحث و استدلالات کلامی صرف. عبدالجلیل قزوینی در پاسخ به شبهات و ستیزه جویی‌های این عالم سنی هرگز به موضع گیری‌های عجولانه و سست نپرداخته و در نهایت ادب بدون هیچ پرخاش و لجاجتی، خردمندان را به تفکر و تدبر فراخوانده است. با مطالعه دقیق مناظرات و مشاجرات کتاب، در می‌یابیم عبدالجلیل با درایت اعتراضات، شبهات وارده را بگونه‌ای منطقی پاسخ داده، چنانکه به‌اندک زمانی کتاب بعض فضائح الروافض به فراموشی سپرده شده است و کتاب «‌النقض‌» تا قرنها پس از تألیف مورد استفاده و استناد بسیاری از عالمان و دانشمندان قرار گرفته است.

با این همه، قزوینی به قصد پاسخگویی به مطالب بعضی، به تبیین و تشریح و اثبات عقاید گوناگون امامیه پرداخته است، از جمله به موضوعات اعتقادی‌ای چون:

• توحید و معاد و امامت
• تحلیل تاریخی و اعتقادی ماجرای جانشینی پیامبر و جایگاه نص در امامت
• اثبات نقلی مهدویت
• رجعت
• علت اطلاق عنوان «‌قطعی‌» بر امامیه
• متعه
• تقیه
• رد وجوب نماز جمعه در عصر غیبت
• مسئلۀ «‌حی علی خیر العمل‌» در اذان
• و ایمان ابوطالب

همچنین مباحث دیگری را، مانند نقد احادیث منقول از ابوهریره و انس بن مالک، در لابلای پاسخگویی‌های نقض می‌توان یافت. ردیه‌های قزوینی، برخی تبیین صحیح اعتقادات امامیه، و برخی رد اتهاماتی است که قزوینی آنها را از پایه بی‌اساس دانسته است. در بسیاری موارد هم قزوینی نوشته‌های مؤلف بعض را تهمت و بهتان شمرده است.

مسلک مؤلف

از جای جای نقض، گرایش‌های عقلی قزوینی را به خوبی می‌توان دریافت. وی در دیباچۀ کتاب به لزوم تفکر، در برابر تقلید، اشاره و بر نقش عقل در معارف شیعی تأکید کرده است. قزوینی از گرایش صحیح در میان امامیه، با تعبیر «‌شیعۀ اصولیه‌» یاد نموده است، وی به سختی با مشایخ مکتب شیعی قم مخالفت ورزیده و با ذکر عنوان اخباریه برای آنان، به انتقاد و رد برخی اعتقادات مشایخ این مکتب، مانند اعتقاد به سی روز بودن ماه رمضان بر اساس محاسبات نجومی، پرداخته و در برابر، به صراحت، بر مکتب سید مرتضی و شیخ طوسی – که آن را «‌مذهب اصولیان‌» نامیده – تأکید کرده است.

از اینجا می‌توان پی برد که مقصود او از «‌شیعۀ اصولیه‌» مکتب عقل گرای مفید و سید مرتضی است، در برابر مکتب اخباری قم که در قرن ششم در میان شیعیان طرفدار نداشت. قزوینی البته از صدوق، در کنار مفید و سید مرتضی، در شمار علمای بزرگ امامیه نام برده و او را در زمرۀ اخباریان نگنجانده، هرچند که پیداست برای مفید و سید مرتضی و شیخ طوسی – که از آنان با تعبیر «‌محققان شیعۀ اصولی‌» یاد کرده جایگاه والاتری قائل بوده است. حتی می‌توان گفت که بیشتر به مکتب مفید و سید مرتضی متمایل بوده تا به مکتب شیخ طوسی، زیرا بر خلاف نظر طوسی، خبر واحد را مردود شمرده و نوشته است که تنها برخی از فقهای امامیه خبر واحد را قبول دارند و بیشتر آنان فقط خبر متواتر را می‌پذیرند.

قزوینی، مُحدّثان را به غواصانی تشبیه کرده است که هر چه به دست می‌آورند عرضه می‌کنند و به غث و ثمین آن کاری ندارند، فلاسفه را از دشمنان دین دانسته و بر بعضی از صوفیان اهل سنت تاخته و از آنان، به تعریض، با عنوان «‌زاهدان و عارفان‌» یاد کرده، هرچند کسانی همچون شبلی و جنید و بایزید را از آنان متمایزدانسته است. قزوینی برای تألیف و تصنیف ارزش خاصی قائل است، چنانکه با وجود ستایش از دینداری یکی از علمای امامی، با نام ابوطالب بابویه، او را از نظر علمی در مرتبه‌ای ندانسته است که بتواند کتابی بنویسد.

موضع کلی مؤلف

قزوینی دربارۀ خلفا، به نوعی، با مدارا برخورد کرده و به ‏رغم احترام به صحابه و خلفا، موضع شیعی خویش را به ‏طور کامل حفظ می‌‏کند و مشروعیت خلافت آنان را نمی‌‏پذیرد:

مذهب شیعت در حق صحابه، کفر و شرک نیست؛ آن است که با وجود امیرالمؤمنین علی علیه ‏السلام بوبکر و غیر بوبکر را استحقاق امامت نیست به فقد شرایط موجبه‍.

وی با این طرز تفکر، به تألیف کتابی تحت عنوان تنزیه عایشه می‏پردازد، با این حال، توبه را بر عایشه در ماجرای مخالفت با علی علیه ‏السلام واجب می‌‏شمارد و او را در جریان ممانعت از دفن امام حسن علیه ‏السلام کنار پیغمبر صلی ‏الله ‏علیه ‏و‏آله ‏و سلم مورد مذمت قرار می‌‏دهد. به زیدیان نظر مثبتی داشته و با وجود توجه به برخی اختلافات اعتقادی امامیه و زیدیه، ائمۀ زیدیه را افرادی اهل صلاح و سداد دانسته، بزرگان آنان را ستوده و بر آن بوده است که مبانی اعتقادی امامیه با اعتقادات زیدیه اختلاف چندانی ندارد. قزوینی به تندی بر اسماعیلیه، که آنان را ملاحده خوانده، و به رهبران آنان (ازجمله حسن صباح) تاخته و ایشان را اساساً از زمرۀ شیعیان ندانسته و به رساله‌ای مختصر از خود در رد ملاحده اشاره کرده است.

جایگاه مؤلف

در نقض به احوال و آثار قزوینی نیز اشاراتی هست، مانند اینکه مدرسه‌ای بزرگ داشته و روزهای آدینه در آن وعظ می‌کرده و کتاب هایی نوشته بوده است، همچون کتاب البراهین فی إمامه امیرالمؤمنین، مفتاح الراحات فی فنون الحکایات، کتاب فی تنزیه عایشه و رساله‌ای مختصر در رد ملاحده.

ویژگی‌های کتاب

متن

نقض به نثری روان نوشته شده است. قزوینی از خطبۀ عربی مؤلف بعض فضائح الروافض انتقاد کرده و نوشته که، بنا بر عرف، کتاب فارسی نباید دیباچۀ عربی داشته باشد. همچنین تصریح کرده که نقض را، بر خلاف دیگر آثارش، با عباراتی «‌سهل و آسان‌» نوشته است تا همگان بتوانند از آن استفاده کنند.

با این همه، دیباچۀ نقض دارای صنایع لفظی و معنوی است. قزوینی، به مناسبت، مثل‌های فارسی را نیز در کتابش به کار برده است.

اطلاعات جنبی

یکی از جنبه‌های مهم نقض، اطلاعاتی است که قزوینی از وقایع تاریخی و وضع شیعیان روزگار خود به دست داده است. این اطلاعات از حیث تاریخ شیعیان و به ویژه تحلیل جامعه شناختی شیعیان ایرانی در خور توجه بسیار است.

مثلاً اشاره کرده که زمان تألیف نقض، بر دیوار کعبه، شهادت به ولایت علی علیه‌السلام در کنار شهادت به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم درج شده بود.

از دیگراطلاعات شایان توجه نقض اینهاست:

• یاد کردن از نهج البلاغه و تأکید بر جامعیت آن، که نشان دهندۀ رواج آن در محیط شیعی ایران در قرن ششم است.
• شهرت ابوالفتوح رازی و تفسیر وی و رواج نسخه‌های آن.
• جایگاه کتاب الارشاد شیخ مفید
• اشاره به بعضی آثار شیعی که اینک موجود نیست، مانند کتاب رامش افزای، در چند مجلد، از محمد بن حسین محتسب .
• ذکر علمای بزرگ شیعی از دورۀ غیبت تا عصر مؤلف.
• ذکر نام دانشمندان و بزرگان شیعی.
• علمای امامی ایران.
• شعرای فارسی گوی امامیه.
• شهرهای شیعه نشین مانند قم و ساری و سبزوار.
• مدارس امامیه و خانقاه‌های آنان.
• بزرگان سادات در ایران.
• کتابخانه‌های بزرگ شیعی.
• برپایی مراسم نماز جمعه از سوی امامیۀ معاصر او.
• ذکر سلسلۀ سند کتاب غرر سید مرتضی از معاصران خود تا سید مرتضی.
• یادکرد برخی وقایع عصرش.
• ذکر اشعار متعدد عربیو نیز اشعاری به فارسی. برخی ازاین اشعار فارسی، برای آگاهی تاریخی از اندیشه‌های شاعران شیعی در خور توجه است، مانند ابیاتی که یکی از شاعران شیعی در تعریض به شاهنامه سروده است.

توجه دانشمندان به نقض

دانشمندان امامی بعدی، با واسطه و بی‌واسطه، به مطالب نقض توجه داشته‌اند:

افندی، ضمن ستایش از نقض، نوشته که بخش هایی از نقض را در بخش سوم وثیقة النجاه خود نقل کرده است.

قاضی نورالله شوشتری بخش هایی از نقض را در مجالس المؤمنین آورده است.

مجلسی روایتی را از آن نقل کرده است.

صاحب جواهر نیز دربارۀ تکبیرات سه گانه در پایان نماز، به نقض استناد نموده است.

نسخه‌های کتاب

قاضی نورالله شوشتری به کمی نسخه‌های نقض، سقیم بودن آنها و کوشش خود در تصحیح آن اشاره کرده است. در قرن یازدهم، افندی از نسخه هایی کهن از نقض سخن گفته که یکی از آنها در اختیار وی و دیگری در تملک ملا ذوالفقار بوده است.

سید جلال الدین محدث ارموی

اولین چاپ

امروزه از نقض، دست کم، نُه نسخۀ خطی شناسایی شده است.

این کتاب نخستین بار در۱۳۳۱ ش، به کوشش سید جلال الدین حسینی ارموی (محدث)، در تهران به چاپ رسید. وی در ۱۳۳۵ ش رساله‌ای با نام مقدمۀ نقض و تعلیقات آن، و در ۱۳۳۶ش کلید نقض و تعلیقات آن را منتشر کرد. محدث پس از چاپ نخست، پژوهش در بارۀ نقض را رها نکرد و به تکمیل تصحیح و تعلیقات آن پرداخت که نتیجۀ آن چاپ دوم کتاب بود که‌اندکی پس از مرگ وی در ۱۳۵۸ ش انجمن آثار ملی آن را منتشر کرد وهمراه با متن نقض، تعلیقات مفصّل محدث در دو مجلد، با عنوان تعلیقات نقض، نیز به چاپ رسید.

منابع

• افندی اصفهانی، عبدالله، ریاض العلماء وحیاض الفضلاء، قم۱۴۰۱.
• طهرانی، آقابزرگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، دارالاضواء بیروت.
• دوانی، علی، مفاخر اسلام، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۷ش.
• رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد، التدوین فی اخبار القزوین، چاپ عزیزالله عطاردی، تهران ۱۳۷۶ش.
• راوندی، محمد بن علی، راحة الصدور و آیة السرور، چاپ محمد اقبال، تهران ۱۳۳۳ ش.
• شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران۱۳۵۴ ش.
• قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض (بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض) ، چاپ میر جلال الدین محدث، تهران ۱۳۵۸ ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت۱۴۰۳.
• محدث، میر جلال الدین، تعلیقات نقض، تهران ۱۳۵۸ ش.
• منتجب الدین رازی، علی بن بابویه، الفهرست، چاپ سید جلال الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ ش.
• موسوی خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، نشر اسماعیلیان ۱۳۹۱ ق.
• نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، چاپ عباس قوچانی، تهران۱۳۶۵ ش.

جستارهای وابسته

عبدالجلیل قزوینی رازی

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامۀ جهان اسلام

• پاسخ نغز

• سخن تاریخ معرفي و بررسي كتاب النقض

• مهدویت در كتاب بعض مثالب النواصب في نقض فضائح الروافض

• مجله آینه پژوهش تاریخ و فرهنگ ری در آینه کتاب نقض

• معرفي و بررسي كتاب "نقض"

• حدیث نت عبدالجليل رازي قزويني

• بازتاب شهادت امام حسین علیه السلام در کتاب نقض

• اوضاع دينی ايران از سده چهارم تا ششم هجری

• وضعیت فرهنگی شیعه‌ امامیه در ایران عصر سلجوقی

• پراکندگی جغرافیایی تشیع در ایران روزگار ایلخانی

• کتاب النقض و ضرورت انتشار مجدد آن