قرائت حفص از عاصم: تفاوت میان نسخه‌ها
(بدون تفاوت)
| |
نسخهٔ ۲۹ مهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۳:۳۹
قَرائت حَفصْ از عاصِمْ روایتی مشهور از قرائت عاصم بن ابی‌النجود کوفی، از قاریان هفتگانه معروف است که از سوی شاگرد و فرزند همسر وی، حفص بن سلیمان اسدی رواج یافته است. غیر از حفص قاریان دیگری مانند ابوبکر بن عیاش از قرائت عاصم روایت کرده‌اند، اما روایت حفص از شهرت بیشتری برخوردار است و گفته می‌شود به سبب اتقان و فصاحت آن و از آن جهت که کم‌ترین اختلاف را با قرائت عاصم دارد، بیشتر مورد پذیرش قرار گرفته و امروزه در میان حدود ۹۵ درصد کشورهای اسلامی، به عنوان قرائت رایج، پذیرفته شده است.
برخی قرائت‌شناسان گفته‌اند عاصم قرائت خود را با یک واسطه، یعنی از طریق ابوعبدالرحمن سُلَّمی، از امام علی(ع) اخذ کرده است. عاصم را ثقه و فردی باتقوا و قرائت او را فصیح‌ترین قرائت دانسته‌اند. به نقل از برخی قرائت‌شناسان عاصم همان قرائتی که از سُلَّمی و او از امام علی فراگرفته را به حفص آموخته است. گفته‌اند که حفص از داناترین شاگردان عاصم نسبت به قرائت وی بوده است. رجال‌شناسان حفص را در قرائت مورد اعتماد و دقیق و در نقل حدیث، ضعیف و غیر قابل اعتماد دانسته‌اند.
در این که در چه زمانی قرائت عاصم به روایت حفص، در کشورهای اسلامی شهرت یافت، اختلاف نظر است. محمدهادی معرفت این قرائت را از همان ابتدا، قرائت رایج و مورد پذیرش همگان دانسته است. برخی نیز بر این نظرند که رواج و همه‌پذیری قرائت عاصم به روایت حفص از قرن دهم هجری و به کوشش دولت عثمانی آغاز شد. برخی دیگر گفته‌اند این قرائت از اواسط قرن دوازدهم هجری، در میان مسلمانان همگانی شد.
جایگاه و اهمیت
قرائت حفص از عاصم، روایت حفص بن سلیمان اسدی از قرائت استادش عاصم بن ابی النجود کوفی (از قرائت‌های هفتگانه معروف) است.[۱] گفته می‌شود این قرائت از قرائت‌های متواتر و مورد پذیرش همه مسلمانان است؛[۲] چرا که از جهتی از سوی عاصم است و عاصم آن را از ابوعبدالرحمن سُلَّمی و سُلَّمی آن را عیناً از امام علی(ع)، همچنین از زَر بن حَبیش و او از عبدالله بن مسعود فراگرفته است و امام علی و عبدالله بن مسعود هر دو از پیامبر(ص) و پیامبر از جبرئیل و جبرئیل از طرف خداوند دریافت کرده است.[۳] از همین رو قرائت‌شناسان روایت حفص از قرائت عاصم و اتصال سند آن به پیامبر(ص) را صحیح دانسته‌اند.[۴] از جهت دیگر این قرائت را حفص که از دقیق‌ترین راویان عاصم و از داناترین شاگردان وی است، از عاصم فراگرفته و آن را در جوامع اسلامی ترویج داده است.[۵]
به گفته محمد اسماعیل محمد المشهدانی (پژوهشگر و مدرس نحو و قرائت‌های قرآنی در دانشگاه موصل) امروزه به‌طور تقریبی در ۹۵ درصد کشورهای اسلامی، قرائت عاصم به روایت حفص رواج دارد و در پنج درصد دیگر کشورها، سایر قرائت‌های هفتگانه رایج است.[۶]
محمدهادی معرفت (قرآن‌پژوه و فقیه شیعه ، متوفای ۱۳۸۵ش) بر این باور است که قرائت حفص از عاصم، تنها قرائتی است که دارای سندی صحیح بوده و از همان ابتدا با پشتوانه عامه مسلمانان استحکام یافته و در طی قرون متمادی، نسل به نسل رواج یافته و تا به امروز نیز میان مسلمانان متداول است.[۷]
البته برخی نیز گفته‌اند که انتخاب قرائت حفص از عاصم، از سوی دولت عثمانی و چاپ و انتشار مصحف براساس آن، در حدود قرن دهم هجری، سبب رواج این قرائت و تثبیت آن در میان جوامع اسلامی شد.[۸] علی محمد الضباع (قرائت‌شناس اهل مصر، متوفای ۱۳۸۰ق) آغاز رواج و همه‌پذیری قرائت عاصم به روایت حفص در کشورهای اسلامی را از اواسط قرن دوازدهم هجری دانسته است.[۹]
گروه زیادی با واسطه یا بدون واسطه، قرائت عاصم را روایت کرده‌اند[۱۰] که روایت حفص و روایت ابوبکر بن عیاش از شهرت بیشتری برخوردارند.[۱۱]
معرفی عاصم
عاصم بن بَهْدَله ابی النَّجُود، معروف به عاصم از قاریان هفتگانه و اهل کوفه بود.[۱۲] درباره وی گفته‌اند که مردی فصیح بود، در صرف و نحو و تجوید تبحر داشت و قرآن را با صوت خوش و زیبا تلاوت می‌کرد.[۱۳]
بسیاری از رجال‌شناسان عاصم را ثقه و فردی باتقوا[۱۴] و قرائت او را فصیح‌ترین قرائت‌ها[۱۵] دانسته‌اند. از برخی نقل شده که او در حفظ و ضبط قرائت، دقیق، متقن و محتاط بود.[۱۶] برخی دیگر با پذیرش ثقه بودن وی، گفته‌اند که در حدیث، زیاد دچار خطا و اشتباه می‌شده است.[۱۷]
به‌گفته ابن‌ندیم، عاصم قرائت خود را از ابوعبدالرحمن سُلَّمی و زَر بن حَبیش فراگرفته است.[۱۸] البته ابوبکر بن عیاش (راوی دیگر قرائت عاصم) می‌گوید: «عاصم به من گفت، هیچ‌کس غیر از ابو عبد الرحمن سلمی قرآن را به من نیاموخت و من وقتی از نزد وی بر می‌گشتم آن را بر زر بن حبیش عرضه می‌کردم».[۱۹] عاصم پس از وفات استادش ابو عبدالرحمن سُلَّمی، قاری کوفه شد[۲۰] و حوزه قرائتی او ۵۴ سال ادامه داشت.[۲۱] وی در سال ۱۲۷ق[۲۲] و بنا به قولی در سال ۱۲۸ق وفات یافت.[۲۳]
ابو عبدالرحمن سلمی
ابو عبدالرحمن سُلَّمی از تابعین کوفه و از قاریانی بود که قرائت قرآن را از برخی صحابه پیامبر فراگرفته بود.[۲۴] در این که سُلَّمی قرآن را از کدام یک از صحابه اخذ کرد و به چه کسی عرضه نمود، اختلاف نظر است.[۲۵] برخی گفته‌اند که وی قرآن را از امام علی(ع)، عثمان و عبدالله بن مسعود فراگرفت و بر آنان عرضه نمود.[۲۶] از برخی دیگر نقل شده که او قرآن را از امام علی آموخت و بر عثمان عرضه نمود.[۲۷] همچنین گفته شده که قرآن را از عثمان اخذ نمود و بر امام علی عرضه کرد.[۲۸] محمدهادی معرفت به نقل از ذهبی گفته است که سُلَّمی قرآن را از عبدالله بن مسعود گرفت و بر امام علی عرضه کرد.[۲۹] برخی نیز بر این نظرند که او قرآن را از امام علی اخذ کرد و همه‌اش را بر وی عرضه نمود.[۳۰] رجال‌شناسان ابو عبدالرحمن سلمی را ثقه و عظیم الشأن دانسته‌اند.[۳۱]
همچنین زر بن حبیش (کسی که عاصم قرائتش را بر وی عرضه می‌کرده است) از تابعین کوفه و از قاریان طبقه سوم بود.[۳۲] او قرائت را از عبدالله بن مسعود[۳۳] و بنا به نقلی از امام علی(ع) و عبدالله بن مسعود فراگرفته بود.[۳۴]
معرفی حفص
حَفْص بن سلیمان بن مغیره اسدی معروف به حَفْص، اهل کوفه و ربیب (فرزند همسر) عاصم بود که قرائت قرآن را از وی فراگرفت، بارها بر او عرضه نمود و آن را در بلاد اسلامی، از جمله بغداد و مکه نشر داد.[۳۵] ابن‌جزری (محدث و فقیه شافعی قرن هشتم و نهم هجری) در کتاب «غایة النهایة فی طبقات القُراء» از حفص چنین نقل کرده که استادش عاصم به وی گفته است: همان قرائتی که از ابو عبدالرحمن سُلَّمی اخذ کرده و سلَّمی عیناً از امام علی(ع) فراگرفته را به وی آموخته است.[۳۶]
برخی قرائت‌شناسان، حفص را در حفظ و ضبط قرائت عاصم، برتر از ابوبکر بن عیاش دانسته و قرائتش را بر قرائت وی ترجیح داده و بر این نظرند که حفص در میان شاگردان و راویان عاصم، به قرائت او از همه داناتر بوده است.[۳۷]
بنا به گزارش بسیاری از رجال‌شناسان، حفص در قرائت، ثقه و در حفظ و ضبط قرائت عاصم، دقیق و متقن بود.[۳۸] البته او را در نقل حدیث، ضعیف و متروک الحدیث دانسته‌اند.[۳۹] برخی نیز علاوه بر تضعیف حفص در نقل حدیث، او را غیر ثقه نیز دانسته‌اند.[۴۰]
اختلاف قرائت حفص با قرائت عاصم
گفته می‌شود قرائت حفص تنها در یک مورد با قرائت عاصم اختلاف دارد و آن، قرائت واژه «ضعف» در آیه ۵۴ سوره روم است که عاصم به فتح «ض» خوانده و حفص به ضم آن.[۴۱] این در حالی است که میان قرائت حفص و قرائت ابوبکر بن عیاش که او نیز قرائت خود را از عاصم فراگرفته و بر او عرضه کرده بود، بیش از پانصد اختلاف در حرکاتِ حروف گزارش شده است.[۴۲] درباره وجه اختلاف قرائت حفص با ابوبکر ابن‌عیاش، گفته‌اند که عاصم، قرائتی را که از زر بن حبیش آموخته و او از عبدالله بن مسعود فراگرفته را به ابن‌عیاش آموخته است.[۴۳]
ویژگیها
برخی از ویژگیها و اصول قرائت عاصم به روایت حفص، به بیان زیر است:
- عاصم بسمله را میان دو سوره، یعنی پایان هر سوره و آغاز سوره بعد، غیر از حد فاصل بین سوره انفال و سوره برائت، تلاوت می‌کرد.[۴۴] قرائت وی در این گونه موارد به سه صورت وقف، وصل و سَکْتْ (مکث کوتاه میان کلمات)، نقل شده است.[۴۵]
- سکت، در سراسر قرآن، مطابق روایت حفص از قرائت عاصم فقط در چهار موضع، روایت شده که عبارتند از: بین آخرین کلمه از آیه اول سوره کهف (عِوَجا) با اولین کلمه از آیه دوم همین سوره (قَیماً)، بین کلمه «مَرقَدِنا» و کلمه «هذا» در آیه ۵۲ سوره یس، بین کلمه «مَنْ» و کلمه «رَاقٍ» در آیه ۲۷ سوره قیامت و بین کلمه «بَلْ» و کلمه «رَانَ» از آیه ۱۴ سوره مطففین.[۴۶]
- در قرائت عاصم تنها در یک مورد اماله (میل دادن فتحه به کسره و الف به یاء برای آسانی تلفظ) وجود دارد و آن اماله «راء» در کلمه «مَجْراها» در آیه ۴۱ سوره هود است که به صورت کسره خوانده می‌شود.[۴۷]
- همه همزه‌ها در قرآن به قرائت عاصم، به تحقیق
قرائت شده‌اند و فقط دو کلمه «کُفُواً» و «هُزُواً» از این قاعده استثناء شده[۴۸] و در کلمه «ءأعجَمیٌ» در آیه ۴۴ سوره فصلت، همزه دوم به تسهیل؛ یعنی با نرمی و با صدایی بین همزه و الف قرائت می‌شود.[۴۹] شیوه قرائت عاصم را ترتیل آرام و پیوسته و توأم با طنین و آهنگ وصف کرده‌اند.[۵۰]
تک‌نگاری
برخی از آثاری که درباره قرائت حفص از عاصم، به رشته تحریر درآمده، به قرار زیر است:
- اهمیت قرائت عاصم به روایت حفص: نوشته اکرم خدایی اصفهانی. این کتاب در یازده فصل به معرفی عاصم و قرائت وی، معرفی قاریانی که عاصم از آن‌ها روایت کرده و قاریانی همچون حفص و ابوبکر بن عیاش که از وی روایت کرده‌اند، اختصاص دارد. نویسنده در فصل دهم کتاب به مقایسه روایت حفص با ابوبکر بن عیاش پرداخته[۵۱] و در فصل یازدهم اختلافات قرائت عاصم با دیگر قرائت‌ها را بررسی کرده است.[۵۲]
- مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص: به زبان عربی، تألیف محمد بن عباس باز. نویسنده در این کتاب در ابتدا به معرفی عاصم و حفص و بیان سند روایت حفص از قرائت عاصم پرداخته، سپس ویژگیها و اصول آن را بررسی کرده است.[۵۳]
- القیمة الدلالیة لقرائة عاصم بروایة حفص: نوشته محمد اسماعیل محمد المشهدانی. نویسنده در این کتاب قرائت عاصم به روایت حفص را از جهت تغییر در شکل و بنای برخی کلمات قرآن که به تغییر در معانی آن‌ها منجر شده را در مقایسه با سایر قرائت‌ها تحلیل و بررسی کرده و با توجه به معانی لغات، سیاق آیات قرآن و برخی قرائن دیگر آنچه در قرائت عاصم به روایت حفص آمده را بر دیگر قرائت‌ها ترجیح داده است.[۵۴] این کتاب در یک مقدمه، سه فصل و یک خاتمه تنظیم شده است.[۵۵]
پانویس
- ↑ ذهبی، معرفة القراء الکبار، ۱۴۱۷ق، ص۵۳؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۹۵.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۶؛ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۸۱.
- ↑ ذهبی، معرفة القراء الکبار، ۱۴۱۷ق، ص۵۴؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۸؛ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۸۵.
- ↑ ابن‌جزری، النشر فی القرائات، دار الکتب العلمیة، ج۱، ص۱۵۶؛ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۸۵.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۶؛ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۸۴-۸۵.
- ↑ اسماعیل محمد المشهدانی، القیمة الدلالیة لقرائة عاصم بروایة حفص، ۱۴۳۰ق، ص۲۶.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۳۸۱ش، ص۲۳۵.
- ↑ مفلح القضاة و دیگران، مقدمات فی علم القرائات، ۱۴۲۲ق، ص۶۳؛ جمل، المغنی فی علم التجوید بروایة حفص عن العاصم، مکتبة سمیر منصور، ص۳۲.
- ↑ ضباع، الإضائة فی بیان اصول القرائة، ۱۴۲۰ق، ص۷۲.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۷۹۴.
- ↑ شاطبی، متن الشاطبیة، ۱۴۳۱ق، ص۳.
- ↑ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۳۴۶؛ خویی، معجم رجال الحدیث، مؤسسة الامام الخوئی الاسلامیة، ج۱۰، ص۱۹۵.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۹۵؛ ذهبی، معرفة القراء الکبار علی الطبقات و الاعصار، ۱۴۱۷ق، ص۵۲-۵۳؛ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۸۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۲، ص۳۵۷-۳۵۸؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۱۵۳؛ ابن‌جزری، النشر فی القرائات العشر، دار الکتب العلمیة، ج۱، ص۱۵۵؛ الدانی، جامع البیان فی القرائات السبع، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۹۶؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ذهبی، معرفة القراء الکبار علی الطبقات و الاعصار، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۵۲؛ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۳۴۷؛ ابن‌جزری، النشر فی القرائات العشر، دار الکتب العلمیة، ج۱، ص۱۵۵؛ الدانی، جامع البیان فی القرائات السبع، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۹۵؛ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۵، ص۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۶؛ ابن‌جزری، النشر فی القرائات العشر، دار الکتب العلمیة، ج۱، ص۱۵۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۳۱۷؛ خویی، البیان فی تفسیر القرآن، دار الزهراء، ص۱۳۰.
- ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۴۷.
- ↑ معرفت، التمهید من علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۶.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۶؛ ابن‌جزری، النشر فی القرائات العشر، دار الکتب العلمیة، ج۱، ص۱۵۵.
- ↑ خدایی اصفهانی، اهمیت قرائت عاصم به روایت حفص، ۱۳۷۸ش، ص۵۱.
- ↑ الدانی، جامع البیان فی القرائات السبع، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۹۸.
- ↑ ابن‌ندیم، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ۴۷.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۸۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ذهبی، معرفه القراء الکبار، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۷؛ ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۴۳؛ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴۱۳؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۸۹.
- ↑ ذهبی، معرفه القراء الکبار، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۷.
- ↑ ذهبی، معرفه القراء الکبار، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۷.
- ↑ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴۱۳.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۸۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابن‌شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۹ق، ج۲، ص۴۳؛ ضباع، الإضائة فی بیان اصول القرائة، ۱۴۲۰ق، ص۷۲؛ جمل، المغنی فی علم التجوید بروایة حفص عن عاصم، مکتبة سمیر منصور، ص۴۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ذهبی، معرفه القراء الکبار، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۰؛ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۴۱۴.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۹۰.
- ↑ ابن‌مجاهد، السبعة فی القرائات، ۱۴۰۰ق، ص۷۰.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۹۰.
- ↑ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۲۵۴؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۳۴۸.
- ↑ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۲۵۴؛ ابن‌جزری، النشر فی القرائات العشر، دار الکتب العلمیة، ج۱، ص۱۵۶؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۲۴۸؛ ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۱، ص۵۵۸؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۶۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ذهبی، میزان الاعتدال، ۱۳۸۲ق، ج۱، ص۵۵۸؛ ذهبی، معرفة القراء الکبار، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۸۴؛ ابن‌جزری، غایة النهایة فی الطبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۲۵۴؛ الدانی، التیسیر فی القرائات السبع، ۱۴۰۴ق، ص۶؛ ابن‌الباذش، الاقناع فی القرائات السبع، دار الصحابة للتراث، ص۳۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۶۴؛ خویی، البیان فی تفسیر القرآن، دار الزهراء، ص۱۳۱.
- ↑ ابن‌مجاهد، السبعه في القراءات، ۱۴۰۰ق، ص۹۶.
- ↑ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۲۵۴.
- ↑ ابن‌جزری، غایة النهایة فی طبقات القراء، ۱۳۵۱ق، ج۱، ص۲۵۴.
- ↑ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۸۶.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۷۹۵.
- ↑ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۸۸.
- ↑ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۸۸.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۷۹۵.
- ↑ ضباع، الإضائة فی بیان اصول القرائة، ۱۴۲۰ق، ص۷۴؛ مرصفی، هدایة القاری الی تجوید کلام الباری، مکتبة طیبة، ج۲، ص۵۷۹.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۷۹۵.
- ↑ خدایی اصفهانی، اهمیت قرائت عاصم به روایت حفص، ۱۳۷۸ش، ص۱۱۵.
- ↑ خدایی اصفهانی، اهمیت قرائت عاصم به روایت حفص، ۱۳۷۸ش، ص۱۴۹.
- ↑ باز، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، ۱۴۲۵ق، ص۱۴-۱۵.
- ↑ اسماعیل محمد، القیمة الدلالیة لقرائة عاصم بروایة حفص، ۱۴۳۰ق، ص۱۹.
- ↑ اسماعیل محمد، القیمة الدلالیة لقرائة عاصم بروایة حفص، ص۷-۹.
منابع
- ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق.
- ابراهیم، محمد ابوالفضل، ذیول تاریخ طبری، قاهره، دار المعارف، بی‌تا.
- ابن‌الباذش، احمد بن علی، الاقناع فی القرائات السبع، بی‌جا، دار الصحابة للتراث، بی‌تا.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، تهذیب التهذیب، بی‌جا، مؤسسة الرسالة، بی‌تا.
- ابن‌قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۹۲م.
- ابن‌مجاهد، احمد بن موسی، السبعة فی القرائات، مصر، دار المعارف، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.
- ابن‌ندیم، ابوالفرج محمد بن اسحاق، الفهرست، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۷ق.
- ابن‌جزری، محمد بن محمد، النشر فی القرائات، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا.
- ابن‌جزری، محمد بن محمد، غایة النهایة فی طبقات القراء، بی‌جا، مكتبة ابن‌تیمیة، ۱۳۵۱ق.
- ابن‌سعد، ابو عبدالله محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دار الكتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- اسماعیل محمد المشهدانی، محمد، القیمة الدلالیة لقرائة عاصم بروایة حفص، عراق، مرکز البحوث و الدراسات الاسلامیة، چاپ اول، ۱۴۳۰ق.
- الدانی، عثمان بن سعید، التیسیر فی القرائات السبع، بیروت، دار الكتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- الدانی، عثمان بن سعید، جامع البیان فی القرائات السبع، امارات، جامعة الشارقة، ۱۴۲۸ق.
- امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- باز، محمد بن عباس، مباحث فی علم القرائات مع بیان اصول روایة حفص، مصر، دار الکلمة، ۱۴۲۵ق.
- برقی، ابوجعفر، رجال برقی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، بی تا.
- ثقفی، ابراهیم بن محمد، الغارات، قم، دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۱۱ق.
- جمعی از نویسندگان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، قم، پژوهشگاه فرهنگ و علوم اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- جمل، عبدالرحمن یوسف، المغنی فی علم التجوید بروایة حفص عن العاصم، غزه، مکتبة سمیر منصور، بی‌تا.
- خدایی اصفهانی، اکرم، اهمیت قرائت عاصم به روایت حفص، تهران، نشر رایزن، ۱۳۷۸ش.
- خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دار الكتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۹۰ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار الزهراء، بی‌تا.
- خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، نجف، مؤسسة الامام الخوئی الاسلامیة، بی‌تا.
- ذهبی، شمس الدین ابو عبدالله، سیر اعلام النبلاء، بی‌جا، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۵ق.
- ذهبی، شمس الدین ابو عبدالله، معرفة القراء الکبار علی الطبقات و الاعصار، بیروت، دار الكتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
- ذهبی، شمس الدین ابو عبدالله، میزان الاعتدال، بیروت، دار المعرفة للطباعة والنشر، چاپ اول، ۱۳۸۲ق.
- روحانی اصفهانی، سیدهاشم، تجوید قرآن و اختلاف قرائات در نظم شاطبیه، تهران، انتشارات اسوه، ۱۳۹۶ش.
- ستوده‌نیا، محمدرضا، دانش تجوید (سطح۲)، قم، انتشارات دار العلم، ۱۳۹۶ش.
- شاطبی، ابومحمد قاسم بن فیرة، متن الشاطبیة، مدینه، مکتبة دار الهدی، ۱۴۳۱ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۳ش.
- صدر، سیدحسن، تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام، بی‌جا، انتشارا اعلمی، ۱۳۷۵ش.
- ضباع، محمدعلی، الإضائة فی بیان اصول القرائة، قاهره، المکتبة الازهریة للتراث، ۱۴۲۰ق.
- قزوینی رازی، عبدالجلیل، نقض، تهران، انجمن آثار ملی، بی‌تا.
- مرصفی، عبدالفتاح، هدایة القاری الی تجوید کلام الباری، مدینه، مکتبة طیبة، چاپ دوم، بی‌تا.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، ۱۴۲۸ق.
- معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.
- مفلح القضاة، احمد محمد و دیگران، مقدمات فی علم القرائات، عمان، دار عمار، ۱۴۲۲ق.