طب اسلامی
طب اسلامی روشی در پیشگیری و درمان بیماری‌ها است که برگرفته از منابع نقلی اسلامی معرفی شده است و موافقان و مخالفانی دارد. برخی کارشناسان آن را به مجموعه تفکرات حکمای اسلامی پیرامون طب و بهداشت، تعریف نموده‌اند. احادیث متعددی از معصومان(ع) در زمینه بهداشت و سلامت انسان نقل شده است. گفته می‌شود تفاوت طب اسلامی و سنتی در منابع مورد استفاده آنها است و پیشینه آن به قرن سوم هجری برمی‌گردد. عباس تبریزیان در بیانیه‌ای ریشه طب اسلامی را قرآن، حدیث و تجربه می‌داند.
شیخ مفید علم طب را دانشی دانسته که از طریق وحی قابل دسترسی است. برخی چنین استدلال نموده‌اند که اسلام دین کاملی است و برای زندگی انسان برنامه جامعی دارد؛ ازاین‌رو همان گونه که برای نجات روح انسان برنامه دارد باید برای جسم نیز درمان داشته باشد.
شیخ صدوق برای احادیث طبّی اقسام گوناگونی ذکر کرده است؛ در برخی، اِشکال سَندی و در برخی اِشکال محتوایی می‌کند و کاربرد دسته‌ای را برای موارد خاص می‌داند. گروهی از مراجع تقلید از جمله عبدالله جوادی آملی، سید موسی شبیری زنجانی، جعفر سبحانی، حسین نوری همدانی و ناصر مکارم شیرازی دیدگاه انتقادی نسبت به طب اسلامی مصطلح داشته و اکثر احادیث طبی را غیر معتبر و برخی را مربوط به منطقه‌ای خاص می‌دانند و معتقدند این روایات بیشتر جنبه پیشگیری دارد تا جنبه دارویی و ما مجموعه‌ای درباره تمام دردها و درمان‌ها و داروها به نام طب اسلامی نداریم.
برخی کتاب‌ها که احادیث طبی را گردآوری نمودند، عبارتنداز: طب النبی(ص)، طب الرضا(ع)، طب الائمه(ع) و دانشنامه احادیث پزشکی که توسط موسسه دارالحدیث تدوین شده است.
جایگاه و اهمیت
در دهه ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰ شمسی کسانی با نگارش کتاب و گردآوری برخی احادیث، به درمان بیماران با روش‌هایی غیر از پزشکی مدرن اقدام نمودند و نام روش خود را طب اسلامی گذاشتند.[۱] این روش و این نام‌گذاری مخالفت گروه‌هایی از عالمان دینی و نیز پزشکان و دستگاه‌های آموزش و پژوهش پزشکی را برانگیخت.[۲] آتش زدن یکی از کتابهای معروف دانش پزشکی توسط عباس تبریزیان جنجال‌ها را بیشتر کرد.[۳]
در منابع حدیثی، روایات متعددی از معصومان(ع) در مورد مسائل طبی و سلامت انسان مشاهده می‌شود و ابوابی در این‌باره وجود دارد[۴] و کتاب‌هایی مانند طب النبی(ص)[۵] و طب الرضا(ع)، بر مبنای احادیث طبی تدوین شده است.[۶] برخی ادعا کرده‌اند تعداد این احادیث به حدود ۱۳ هزار حدیث می‌رسد.[۷]
تعریف طب اسلامی
تعریف‌های مختلفی برای طب اسلامی ارائه می‌شود:
- برخی کارشناسان، طب اسلامی را دارای روشی مستقل در درمان می‌دانند که این روش به طور مستقیم برگرفته از منابع نقلی اسلامی بوده و لازم است مورد تأیید معصوم باشد.[۸]
- برخی نیز آن را به مجموعه تفکرات حکمای اسلامی پیرامون طب و بهداشت، تعریف نموده‌اند.[۹]
- بعضی هم با پذیرش سایر روش‌های طبی (اعم از طب سنتی و پزشکی نوین)، زمانی آن را اسلامی می‌دانند که منطبق با مبانی کلی اسلامی باشد، البته ممکن است جزییات آن در متون اسلامی نیامده باشد.[۱۰] از دو تعریف اخیر چنین برمی‌آید که طب اسلامی منحصر در پیروان اهل‌بیت(ع) نبوده، بلکه مورد استفاده سایر مسلمانان نیز قرار دارد.[۱۱]
حضرت آیت الله جوادی آملی : حکیم الاهی‌دان:
دینی بودن علم، به دینی بودن موضوع علم است، به همین جهت معیار دینی بودن طب به طبیب و بیمار و بیماری نیست، بلکه به فهم دقیق و عمیق موضوع و مساله است یعنی دینی بودن طب به فهم عمیق و دقیق ابنا و ابدان است، اگر بفهمیم و باور کنیم که موضوع علم طب، فعل خداست قطعاً و لابد این علم دینی خواهد بود حتی اگر پزشک و بیمار مسلمان نباشد.
* منبع:https://javadi.esra.ir/fa/w/طب-سنتی-باید-به-معنای-دقیق-کلمه-علمی-شود
تفاوت طب اسلامی و طب سنتی
محمد مهجوری، درمان‌گر طب اسلامی معتقد است طب سنتی یک مکتب مستقل از طب اسلامی است و اینکه تاکنون صحبتی از طب اسلامی نبوده و در سالهای اخیر مطرح شده به کم‌کاری عالمان دینی برمی‌گردد.[۱۲]
به گفته شیوا شمشیری از متخصصان طب سنتی، تفاوت طب اسلامی و سنتی در منابع مورد استفاده آنهاست؛ طب اسلامی فقط از احادیث استفاده می‌کند اما در طب سنتی، از متون حکیمانی همچون رازی و ابن سینا استفاده می‌شود که تفکرات اصیلی پشت آنها است.[۱۳]
احمدعلی آقارفیعی روحانی، پزشک و از متخصصان طب اسلامی و سنتی، ضمن بیان تفاوت‌هایی مصداقی، درباره دستورالعمل‌های این دو روش طبی، می‌گوید: طب سنتی به جاثلیق و یونان باستان بر می‌گردد و بوعلی سینا طبش بیشتر به سنتی گرایش دارد. در برخی از داروهایش هم از نجاسات استفاده کرده و ما سر همین قضیه با بوعلی مشکل داریم.[۱۴]
پیشینه
بر اساس تعریف نخست از طب اسلامی که آن را منحصر در روایات معصومین می‌داند، بازگشت این علم به تاریخ اسلام و احادیث اهل بیت خواهد بود،[۱۵] ولی با توجه به تعریف دوم (مجموعه تفکرات حکمای مسلمان پیرامون طب)، پیشینه این علم بیشتر به قرن سوم هجری قمری بر می‌گردد.[۱۶]
به گفته برخی محققین، در قرن اول هجری، پزشک مسلمان برجسته‌ای وجود نداشت.[۱۷] در قرن دوم، با تأسیس بیت الحکمه در زمان هارون الرشید افرادی از جمله ابو زید حُنَین بن اسحاق و فرزندش، به ترجمه آثار حکمای یونان و هند روی آوردند.[۱۸] در قرن سوم، برخی به تألیف کتابهای پزشکی پرداختند که آغاز آن، کتاب فردوس الحکمه توسط ابوالحسن علی بن سهل بن طبری بود.[۱۹] اما دوره طلایی طب اسلامی مربوط به سالهای ۲۸۷ تا ۷۰۰ق می‌باشد، که در این دوره مدارس پزشکی و بیمارستان‌های متعددی در بلاد اسلامی از جمله بغداد، دمشق و قاهره ساخته شد.[۲۰]
طب اسلامی در مرحله تأسیس، بیشتر تقلیدی بود و در قرن‌های چهارم و پنجم پیوند طب و فلسفه و حکمت ادامه یافت، اما پس از آن، در مرحله تألیف و ابتکار، کم کم از فلسفه مستقل شد و تنها به مباحث طبی پرداخت و طبیبان به گسترش فروع طبی و تخصصی کردن آنها پرداختند.[۲۱]
اقسام احادیث طبّی
روایات پزشکی را در تقسیمی، بر سه گونه دانسته‌اند:
اول، احادیثی که دربردارنده اعجازِ پیشوایان دین در درمان بیماری‌ها است. دوم، روایت‌هایی که در مورد پیشگیری از بیماری‌ها وارد شده و سوم، احادیثی که درباره درمان بیماری‌ها نقل شده است، که آنها نیز بر دو گونه‌اند؛ یکی، درمان از طریق شفا خواستن به وسیله قرآن و دعا و دیگری درمان از طریق دارو.[۲۲]
محمدی ری‌شهری مؤلف دانشنامه احادیث پزشکی معتقد است، این سه دسته احادیث قابل عرضه به عموم مردم هستند، مگر بخش دوم از دسته سوم؛ یعنی روایاتی که در درمان بیماری‌ها دارویی خاص را تجویز نموده‌اند، که مبنای عمل قرار گرفتن آنها، بدون ارزیابیِ کامل، صحیح نیست و بهترین راه ارزیابی، آزمایش تجربی آنها است.[۲۳]
احادیث طبّی از نگاه شیخ صدوق
شیخ صدوق از عالمان حدیث‌شناس شیعه، اقسام گوناگونی را برای احادیث طبّی ذکر کرده است. در برخی، اِشکال محتوایی نموده و کاربرد دسته‌ای را برای موارد خاص می‌داند.[۲۴] به گفته وی، برخی از این روایات با نظر به آب و هوای مکه و مدینه بیان شده و در برخی، معصوم(ع) بر پایه حال و طبع سؤال کننده پاسخ داده است. همچنین در برخی از روایات نقل کننده حدیث دچار اشتباه شده و یا قسمتی از روایت را فراموش کرده است. وی همچنین در دسته‌ای از روایات اِشکال سندی نموده و آنها را ساخته مخالفان می‌داند تا چهره مذهب در نگاه مردم زشت جلوه نماید.[۲۵]
موافقان طب اسلامی
برخی بر این باورند که علم طب، مبدأ الهی دارد و متّکی به وحی است. شیخ مفید در این‌باره می‌نویسد: طب، دانش ثابت‌شده‌ای است که از طریق وحی قابل دسترسی است. آگاهان به این دانش، آن را تنها از پیامبران بهره گرفته‌اند؛ چه اینکه آگاهی از حقیقت بیماری و درمان آن، فقط به کمک ادّله نقلی میسر است.[۲۶] برخی نیز، چنین استدلال نموده‌اند: اسلام دین کاملی است و برای زندگی انسان برنامه جامعی دارد؛ ازاین‌رو همان گونه که برای نجات روح انسان برنامه دارد باید برای جسم نیز درمان داشته باشد.[۲۷]
جوادی آملی از مراجع تقلید ضمن تأکید بر بهره‌برداری عالمانه و محققانه در طب اسلامی براین باور است که ما غیر از طب اسلامی نداریم و اگر انسان را به درستی بشناسیم، آنگاه بهره گیری از طبیعت در درمان بیماری‌ها در رأس خواهد بود چرا که عناصر طبیعت با بدن ما هماهنگ است، اما این بهره برداری باید به صورت علمی، عالمانه و محققانه باشد.[۲۸]
عباس تبریزیان که به گفته خبرگزاری ایکنا برخی محافل از او به عنوان احیاگر طب اسلامی یاد می‌کنند[۲۹]اختلاف-میان-طب-سنتی-و-طب-اسلامی-سوء‌استفاده-به-نام-دین-به-زیان-مردم در بیانیه‌ای ریشه طب اسلامی را قرآن، حدیث و تجربه دانسته و در مقام تشبیه آن به علم فقه، زیر سؤال بردن آن را ملازم با زیر سؤال بردن فقه می‌داند، با این تفاوت که پشتوانه علم طب را «یقین» برمی‌شمرد؛ یعنی ابتدا با استناد به آیات و روایات، راه درمان استنباط می‌شود و پس از حصول اطمینان، دارو و حکم طبی تجویز می‌شود و در نهایت اگر موثر واقع شد، این اطمینان تبدیل به یقین خواهد شد. [۳۰]
مخالفت با واکسیناسیون
برخی طرف‌داران طب اسلامی از واکسن به عنوان اسلحه‌ای خطرناک یاد کرده[۳۱] و توصیه می‌کنند، به کسانی که واکسن می‌زنند نزدیک نشوید؛ زیرا آنها دچار تغییرات ژنتیکی شده و ژن ایمان و اخلاق را از دست داده‌اند و تمایل به همجنس‌بازی پیدا کرده‌اند.[۳۲] عباس تبریزیان علت بروز جهش‌های خطرناک و پیک‌های جدید بیماری کرونا در برخی کشورها را مسأله واکسیناسیون دانسته[۳۳] و طرف‌داران وی، تجمعات اعتراضی علیه تزریق اجباری واکسن کرونا برپا کردند.[۳۴] مخالفان واکسیناسیون، برای آن جایگزین‌هایی مانند حجامت، بازی با خاک، استشمام دود اسفند، استفاده از دارویی موسوم به امام کاظم(ع) و ... را توصیه می‌کنند.[۳۵]
منتقدان طب اسلامی
گروهی از مراجع تقلید از جمله عبدالله جوادی آملی،[۳۶] سید موسی شبیری زنجانی،[۳۷] جعفر سبحانی،[۳۸] حسین نوری همدانی[۳۹] و ناصر مکارم شیرازی[۴۰] نظرات انتقادی نسبت به طب اسلامی در اصطلاح امروزی داشته‌اند. ایشان، اکثر احادیث طبی را غیر معتبر دانسته و برخی را مربوط به منطقه‌ای خاص می‌دانند و معتقدند این روایات بیشتر جنبه توصیه عملی و پیشگیری دارد تا جنبه دارویی و ما مجموعه‌ای درباره تمام دردها و درمان‌ها و داروها به نام طب اسلامی نداریم.
محمدی ری‌شهری، عالم شیعی نیز می‌نویسد: این ادعا که وحی، تنها راه رسیدن به علم طب است، علاوه بر این که متّکی بر برهان عقلی و یا شرعی نیست، بطلان آن به وسیله تجربه ثابت شده است، مگر اینکه مقصود قائل این باشد که وحی، یکی از راه‌های رسیدن به این دانش است.[۴۱]
سید کاظم طباطبایی، رئیس پژوهشگاه مؤسسه دارالحدیث، معتقد است طب اسلامی پیشینه تاریخی نداشته و در بیست سال اخیر پدید آمده است. به گفته وی، گاهی ادعا می‌شود که هزاران روایت درباره طب اسلامی داریم، در حالی‌که بیشتر این روایات از منابعی غیر معتبر مانند کتاب طب الائمه نقل می‌شود؛ [۴۲] ازاین‌رو سید ضیاء مرتضوی، مدرس حوزه علمیه قم، رویکرد مدافعان طب اسلامی در اعتباربخشی به روایات این باب را نوعی اخباری‌گری می‌خواند.[۴۳]
طباطبایی ادامه می‌دهد، وقتی می‌گوییم طب اسلامی نداریم به این معناست که روایات طبی، ناظر به خواص خوراکی‌هاست نه چیزی بیش از این. روایاتی هم که درباره درمان داریم ناظر به تشخیص طبی نیست؛ مثلاً اگر امام(ع) تجویزی برای دل‌درد یک نفر داشتند برای همان بیماری خاص بوده و نمی‌توان آن را برای عموم تجویز نمود.[۴۴]
انتقاد دیگر این پژوهشگر نسبت به مدعیان طب اسلامی آن است که آنها معتقدند، با روایات طبی نباید مثل یک علم تجربی برخورد کرد، پس اگر کسی درمان مبتنی بر گفته‌های آنها را داشت و نتیجه نگرفت باید به حساب مشیّت الهی گذاشت و این گروه هیچ‌گونه مسئولیتی را به عهده نمی‌گیرند. همچنین آنها معتقدند که این روایات طبی برای کسانی است که اعتقاد مذهبی دارند؛ لذا نظرات آنها قابل صحت‌سنجی نیست.[۴۵]
ابوالقاسم علی‌دوست از اساتید حوزه علمیه قم ضمن ستایش پرداختن به روایات طبی، آسیب‌هایی را برای آن برمی‌شمرد، از جمله: نفی پزشکی نوین، نسخه‌پیچی یقینی به نام اهل‌بیت(ع)، ورود روحانیت به عرصه پزشکی با وجود عدم اولویت آن، هجمه به دین در صورت فهم ناصحیح از روایات طبی.[۴۶]جوادی آملی اسلام پژوه و محقق نیز معتقد است که طب سنتی باید به معنای دقیق کلمه علمی بشود و صرف اینکه فلان گیاه برای درمان فلان بیماری است کافی نیست؛ باید بدانیم تا مطلبی صد در صد علمی نباشد دینی نیز نخواهد بود.[۴۷]
کتابشناسی
برخی کتاب‌ها که در زمینه طب اسلامی و احادیث طبی تدوین شده‌اند، عبارتنداز:
- طب النبی(ص)؛ این اثر، توسط ابوالعباس مستغفری در قرن چهارم تدوین شد، که در آن حدود ۱۵۵ روایت نبوی در موضوع طب، بدون فصل‌بندی و ذکر اسناد، گردآوری شده است.[۴۸] کتابی با عنوان «روش تندرستی در اسلام» ترجمه فارسی طب النبی(ص) است.[۴۹]
- طب الرضا(ع) یا اَلرّسالَةُ الذّهبیة؛ رساله‌ای است که گفته می‌شود امام رضا(ع) آن را به درخواست مأمون عباسی در باب طب و معالجات بدن نگاشت.[۵۰] برای این کتاب شرح و ترجمه‌هایی نوشته شده است؛ از جمله «طب و درمان در اسلام» با تحقیق سید مرتضی عسکری و ترجمه کاظم خلخالی[۵۱] و «طب و بهداشت از امام رضا(ع)» ترجمه امیر صادقی.[۵۲]
- طب الائمه(ع)؛ این اثر حاوی روایاتی درباره علم طب، فواید و مضرات مواد غذایی و بیان داروهای گیاهی و ادعیه است.[۵۳] گفته می‌شود نویسنده آن، عبدالله و حسین، فرزندان بِسطام بن شاپور از محدثان شیعی قرن چهارم هجری است. البته در انتساب احادیث این کتاب به امامان تردید شده است.[۵۴]
- دانشنامه احادیث پزشکی؛ این اثر از نگاشتههای مفصّل در طب روایی است که به کوشش محمد محمدی ری‌شهری و با استفاده از منابع روایی شیعه و اهل سنت تدوین یافته که البته احادیث آن مورد پالایش سندی قرار نگرفته است.[۵۵] کتاب در دو جلد و در پنج بخش تدوین شده و هر بخش دارای چند فصل جداگانه است.[۵۶]
- دانشنامه طب اهل بیت(ع)؛ این کتاب که به گفته محمد رسول دریایی نویسنده آن، با تکیه بر تحقیقات سید عبدالله شُبَّر از علمای شیعه نگاشته شده است،[۵۷] هجده فصل دارد و حاوی مجموعه روایاتی از معصومان(ع) در زمینه خواص گیاهان و درمان انواع بیماری‌ها است.[۵۸]
- دائرة المعارف بزرگ طب اسلامی؛ موسوعه پنج جلدی طب، به زبان فارسی، که توسط مصطفی نورانی، عالم و پژوهشگر شیعی تدوین شده است. این کتاب، مشتمل بر مباحثی از طبیبان طب سنتی از بقراط و جالینوس گرفته تا حکمای اسلامی می‌باشد و حدیثی در آن به چشم نمیخورد.[۵۹]
- دراسة فی طب الرسول المصطفی، نوشته عباس تبریزیان در چهار جلد.[۶۰]
پانویس
- ↑ طب اسلامی پیشینه تاریخی ندارد. خبرگزاری مهر.
- ↑ اختلاف میان طب سنتی و طب اسلامی. خبرگزاری مهر.
- ↑ تبریزیان کیست و چرا هاریسون را آتش زد. خبرگزاری ایسنا.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۴۱ و ۳۴۹؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۲۵، ص۹ و ۲۲۳.
- ↑ مستغفری، طبّ النبیّ(ص)، ۱۳۸۵ق.
- ↑ علی بن موسی، طبّ الإمام الرضا(ع)، ۱۴۰۲ق.
- ↑ «تفاوت طب سنتی و طب اسلامی»، سایت فراتیتر.
- ↑ موسوی بزاز، «مروری بر تعاریف طب اسلامی»، ص۶۶.
- ↑ علی‌قلی پور، مزاج شناسی، ۱۳۹۶ش، ص۳۱.
- ↑ موسوی بزاز، «مروری بر تعاریف طب اسلامی»، ص۶۶.
- ↑ پارک، درسنامه پزشکی پیشگیری و اجتماعی، ج۲، ص۹.
- ↑ «روایات طبی یا طب اسلامی؟»، خبرگزاری مهر.
- ↑ تفاوت-های-طب-سنتی-با-طب-اسلامی «تفاوت طب سنتی و طب اسلامی»، سایت فراتیتر.
- ↑ «مقایسه طب سنتی با طب جدید»، سایت دلگرم.
- ↑ «روایات طبی یا طب اسلامی؟»، خبرگزاری مهر.
- ↑ نورمحمدی، «نگرشی به مفهوم طب اسلامی»، مجموعه مقالات همایش ملی مدیریت طب اسلامی، ص۷.
- ↑ نورمحمدی، «نگرشی به مفهوم طب اسلامی»، مجموعه مقالات همایش ملی مدیریت طب اسلامی، ص۴.
- ↑ ابن بی‌طار، تفسیر کتاب دیاسقوریدوس، ۱۴۰۹ق، ص۸۰.
- ↑ جمعی از نویسندگان، ثلاث رسائل فی الطب العربی الإسلامی، ۱۴۲۱ق، ص ۱۱.
- ↑ پارک، درسنامه پزشکی پیشگیری و اجتماعی، ج۲، ص۹.
- ↑ ابراهیم بن مراد، مؤذن جامی، «نگاهی درباره تاریخ طب اسلامی»، ص۲ و ۱۳.
- ↑ ری‌شهری، دانشنامه احادیث پزشکی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۹.
- ↑ ری‌شهری، دانشنامه احادیث پزشکی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۰.
- ↑ شیخ صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۴ق، ص۱۱۵.
- ↑ شیخ صدوق، الاعتقادات، ۱۴۱۴ق، ص۱۱۵.
- ↑ شیخ مفید، تصحیح اعتقادات الإمامیة، ۱۴۱۳ق، ص۱۴۴.
- ↑ «تفاوت‌های طب سنتی با طب اسلامی»، سایت شیعه نیوز.
- ↑ https://javadi.esra.ir/fa/w/تاکید-آیت-الله-العظمی-جوادی-آملی-بر-توجه-بیشتر-به-
- ↑ https://iqna.ir/fa/news/3632223/
- ↑ https://www.darooeslami.com/blog/بیانیه-مهم-آیت-الله-تبریزیان/
- ↑ «واکسن اسلحه‌ای خطرناک»، سایت دارو اسلامی.
- ↑ «ادعای پدر طب اسلامی»، خبرگزاری اسپوتنیک.
- ↑ «مخالفت آیت الله تبریزیان با واکسن کرونا»، پایگاه خبری تحلیلی دیده‌بان ایران.
- ↑ «وقتی داروی امام کاظم هست چرا واکسن بزنیم؟»، خبر آنلاین.
- ↑ «جایگزین واکسن‌ها»، سایت دارو اسلامی.
- ↑ «کدام طب نبوی؟»، خبر آنلاین.
- ↑ «خیلی از روایات طبی، اَسناد درستی ندارند»، سایت مباحثات.
- ↑ «نظر آیت‌الله سبحانی درباره طب اسلامی و طب نوین»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «نظر آیت الله العظمی نوری همدانی درباره طب اسلامی»، خبرگزاری حوزه.
- ↑ «توضیح لازم درباره طب اسلامی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.
- ↑ ری‌شهری، دانشنامه احادیث پزشکی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۴.
- ↑ «روایات طبی یا طب اسلامی؟»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «طب اسلامی از واقعیت تا خیال»، پایگاه خبری انصاف.
- ↑ «روایات طبی یا طب اسلامی؟»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «روایات طبی یا طب اسلامی؟»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «آسیب‌شناسی طب اسلامی»، سایت سلسبیل.
- ↑ https://javadi.esra.ir/fa/w/طب-سنتی-باید-به-معنای-دقیق-کلمه-علمی-شود
- ↑ مستغفری، طبّ النبیّ(ص)، ۱۳۸۵ق.
- ↑ مستغفری، روش تندرستی در اسلام، ۱۳۸۱ش.
- ↑ امام رضا(ع)، ترجمه صادقی، طبّ الإمام الرضا، ۱۳۸۱ش، ص۱۳ و ۱۴.
- ↑ طب الرضا(ع): طب و درمان در اسلام، شبکه جامع کتاب گیسوم.
- ↑ امام رضا(ع)، ترجمه صادقی، طبّ الإمام الرضا.
- ↑ ابنا بسطام، طب الائمه، ۱۳۸۲ش، ص۲۳.
- ↑ احمدی، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۳۵۹.
- ↑ ری‌شهری، دانشنامه احادیث پزشکی، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۰-۲۱.
- ↑ ری‌شهری، دانشنامه احادیث پزشکی، ۱۳۸۵ش.
- ↑ دریایی، دانشنامه طب اهل بیت(ع)، ۱۳۸۸ش، ص۱۰.
- ↑ دریایی، دانشنامه طب اهل بیت(ع)، ۱۳۸۸ش، ص۷.
- ↑ نورانی، دائرة المعارف بزرگ طب اسلامی، ۱۳۸۴ش.
- ↑ موسسه تحقیق و نشر معارف
منابع
- «آسیب‌شناسی طب اسلامی»، سایت سلسبیل، تاریخ درج: ۱۸ بهمن ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۷ مهر ۱۴۰۱ش.
- ابراهیم بن مراد، مؤذن جامی، محمد هادی، «نگاهی درباره تاریخ طب اسلامی»، در فصل‌نامه طب سنتی و ایران، سال اول، شماره۱، بهار ۱۳۸۹ش.
- ابنا بسطام النیسابوریان، طب الائمه، شرح محسن عقیل، قم، ذوی‌ال‍ق‍رب‍ی، ۱۳۸۲ش.
- ابن‌بیطار، عبدالله بن احمد، محقق: ابن مراد، ابراهیم، تفسیر کتاب دیاسقوریدوس، دار الغرب الإسلامی، بیروت چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- احمدی، مهدی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
- «اختلاف میان طب سنتی و طب اسلامی»، خبرگزاری ایکنا، تاریخ درج: ۲۹ مرداد ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «ادعای پدر طب اسلامی»، خبرگزاری اسپوتنیک، تاریخ درج: ۲۸ ژوئن ۲۰۲۱م، تاریخ بازدید: ۷ مهر ۱۴۰۱ش.
- «بیانیه آیت الله تبریزیان»، سایت دارو اسلامی، تاریخ درج: ۶ مرداد ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۳ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «خیلی از روایات طبی، اَسناد درستی ندارند»، سایت مباحثات، تاریخ درج: ۲۳ آبان ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۹ شهریور ۱۴۰۱ش.
- الخلیلی، محمّد، طبّ الإمام الصادق(ع)، نجف، منشورات الشریف الرضی، ۱۳۸۹ق.
- پارک، جان‌اورت، ترجمه: شجاعی تهرانی، حسین، درسنامه پزشکی پیشگیری و اجتماعی، سماط، تهران، چاپ پنجم، ۱۳۹۰.
- «تفاوت طب سنتی و طب اسلامی»، سایت فراتیتر، تاریخ درج: ۱۰ اسفند ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۵ تیر ۱۴۰۱ش.
- «تفاوت‌های طب سنتی با طب اسلامی»، سایت شیعه نیوز، تاریخ درج: ۴ اسفند ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۵ تیر ۱۴۰۱ش.
- «توضیح لازم درباره طب اسلامی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج: ۱۹ اسفند ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۱ش.
- جمعی از نویسندگان، ثلاث رسائل فی الطب العربی الإسلامی، محقق: محمود حاج قاسم، بیت الحکمة، بغداد، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- دریایی، محمد رسول، دانشنامه طب اهل بیت(ع)، تهران، پیام کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- «روایات طبی یا طب اسلامی؟»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج: ۴ فروردین ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ش.
- شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- شیخ صدوق، الاعتقادات، کنگره شیخ مفید، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، تصحیح اعتقادات الإمامیة، ص۱۴۴، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- «طب اسلامی از واقعیت تا خیال»، پایگاه خبری انصاف، تاریخ درج: ۸ مهر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۷ شهریور ۱۴۰۱ش.
- علی بن موسی، امام رضا(ع)، ترجمه: امیر صادقی، طبّ الإمام الرضا(ع)، تهران، معراجی، چاپ ششم، ۱۳۸۱ش.
- علی بن موسی، امام رضا(ع)، طبّ الإمام الرضا(ع)، قم، دار الخیام، چاپ اول، ۱۴۰۲ق.
- علی‌قلی پور، جواد، مزاج شناسی، ص۳۱، قم، انتشارات مارینا، چاپ سی و هشتم، ۱۳۹۶ش.
- «کدام طب نبوی؟»، خبر آنلاین، تاریخ درج: ۲۳ آبان ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۹ شهریور ۱۴۰۱ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه احادیث پزشکی، ج۱، ص۱۳، قم، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، چاپ ششم، ۱۳۸۵ش.
- «مخالفت آیت الله تبریزیان با واکسن کرونا»، پایگاه خبری تحلیلی دیده‌بان ایران، تاریخ درج: ۲۸ شهریور ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۷ مهر ۱۴۰۱ش.
- مستغفری، جعفر بن محمد، ترجمه: مراغی، یعقوب و خلیلی، محمد، روش تندرستی در اسلام، قم، مؤمنین، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
- مستغفری، جعفر بن محمد، طبّ النبیّ (ص)، نجف، مکتبة الحیدریة، چاپ اول، ۱۳۸۵ق.
- موسوی بزاز، سید مجتبی و همکاران، «مروری بر تعاریف طب اسلامی با نگاهی به رابطه علم و دین» در مجله اخلاق و تاریخ پزشکی، دوره نهم، شماره۶، اسفند ۱۳۹۵ش.
- «نظر آیت الله العظمی نوری همدانی درباره طب اسلامی»، خبرگزاری حوزه، تاریخ درج: ۶ بهمن ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱۹ شهریور ۱۴۰۱ش.
- «نظر آیت‌الله سبحانی درباره طب اسلامی و طب نوین»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج: ۱۷ مهر ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۹ شهریور ۱۴۰۱ش.
- نورانی، مصطفی، دائرة المعارف بزرگ طب اسلامی، قم، ارمغان یوسف، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- نورمحمدی، غلام‌رضا، «نگرشی به مفهوم طب اسلامی»، مجموعه مقالات همایش ملی مدیریت طب اسلامی، دانشگاه علوم پزشکی قم، ۱۴ تیر ۱۳۸۶ش.
- «وقتی داروی امام کاظم هست چرا واکسن بزنیم؟»، خبر آنلاین، تاریخ درج: ۲۵ شهریور ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۷ مهر ۱۴۰۱ش.
- https://javadi.esra.ir/fa/w/طب-سنتی-باید-به-معنای-دقیق-کلمه-علمی-شود