انقلاب ۱۴ فوریه بحرین

انقلاب ۱۴ فوریه بحرین

نام‌های دیگر	انقلاب مروارید (ثورة اللؤلؤ)
طرفین	مردم بحرین در مقابل حکومت بحرین
زمان	۱۴ فوریه ۲۰۱۱ (۲۵ بهمن سال ۱۳۸۹ش)
دوره	حمد بن عیسی آل خلیفه
مکان	بحرین
علت	فساد سیاسی و اقتصادی آل خلیفه و نگاه قبیله‌ای و فرقه‌ای حکومت
اهداف	اصلاح نظام، تبدیل سلطنت پادشاهی به سلطنت مشروطه و آزادی زندانیان سیاسی
پیامدها	تخریب برخی از مساجد و حسینیه‌ها، زندانی شدن و سلب تابعیت رهبران

انقلاب ۱۴ فوریه بحرین از انقلاب‌های مردمی جریان بیداری اسلامی است که علیه حاکمیت بحرین از سال ۲۰۱۱م آغاز شد. این انقلاب به دلیل تأثیرگذاری بر جنبش شیعیان در عربستان و نیز احتمال تشکیل حکومت شیعی با اهمیت دانسته شده است. انقلاب بحرین به دلیل داشتن فرهنگ شیعی، مشابه انقلاب اسلامی ایران معرفی شده؛ به همین دلیل برخی ایران را به دست داشتن در آن متهم کرده‌اند، که از سوی حاکمیت ایران رد شد.

تلاش آل خلیفه برای تضعیف شیعیان و نگاه قبیله‌ای و فرقه‌ای حکومت در کنار عواملی مانند فساد سیاسی و اقتصادی آل خلیفه و همچنین سیاست‌های ضد اسلامی آنان از زمینه‌های این انقلاب به‌ شمار آمده است. اصلاحات نظام سیاسی و اقتصادی، تغییر قانون اساسی سال ۲۰۰۲م و تبدیل شدن سلطنت پادشاهی به سلطنت مشروطه از مهم‌ترین خواسته‌های انقلابی‌ها دانسته شده است.

جنبش ۱۴ فوریه به کوشش جوانان مستقل از میدان لؤلؤ شهر منامه آغاز شد و در ادامه افرادی مانند شیخ عیسی قاسم و عبدالوهاب حسین در جهت‌گیری و رهبری این انقلاب نقش داشتند. با آنکه بیشتر معترضان، از شیعیان بودند، اما اهل سنت نیز در اعتراض‌ها شرکت کردند و ابراهیم شریف، از رهبران اهل سنت انقلاب بحرین نیز چندین‌بار زندانی شد. با شدت گرفتن اعتراض‌ها نیروهای نظامی عربستان و امارات وارد بحرین شدند و با شدت بیشتری اعتراض‌ها را سرکوب کردند؛ به همین دلیل شعار مردم از «اصلاح نظام» به «ساقط شدن نظام» تغییر پیدا کرد.

حکومت بحرین برای مقابله با انقلاب، اقدام به سلب تابعیت شیخ عیسی قاسم، محکوم کردن عبدالوهاب حسین به حبس ابد و تخریب برخی از مساجد شیعیان کردند. در جریان خیزش ۱۴ فوریه گروه‌های سیاسی مانند «ائتلاف جوانان ۱۴ فوریه» و «ائتلاف شش‌گانه» شکل گرفت و کتاب‌هایی نوشته شد که از آن میان می‌توان به کتاب «عبدالوهاب حسین و انقلاب ۱۴ فوریه بحرین» و «بیداری اسلامی در بحرین» اشاره کرد.

جایگاه و اهمیت

انقلاب ۱۴ فوریه بحرین، اعتراضات گسترده مردم بحرین علیه حاکمیت کشور در جریان بیداری اسلامی است، که با آغاز جنبش در سال ۲۰۱۱م همچنان ادامه دارد. انقلاب مروارید (ثورة اللؤلؤء) از دیگر نام‌های انقلاب بحرین است. موقعیت جغرافیایی خاص انقلاب بحرین به‌دلیل تأثیرگذاری آن بر جنبش شیعیان عربستان و هم‌مرزی با ایران، مهم ارزیابی شده است. از طرفی دیگر گفته شده وجود اکثریت شیعی در بحرین و ترس حاکمان عرب از تأسیس سومین نظام سیاسی شیعه بعد از ایران و عراق، این انقلاب را بااهمیت کرده است.

علیرضا بیگی از پژوهش‌گران موضوع انقلاب بحرین معتقد است زمینه‌های انقلاب‌ بحرین، پیش از انقلاب‌های تونس، مصر و لیبی وجود داشته و در عمل از آنها تبعیت نکرده است. با این حال، بعضی از نویسندگان دیگر، انقلاب بحرین را تابع انقلاب‌های تونس و مصر قلمداد کرده‌اند. انقلاب بحرین را از جهات مختلفی، متفاوت از انقلاب‌های دیگر کشور‌های عربی در دانسته‌اند: وجود رهبری دینی، بیشتر بودن شیعیان نسبت به اهل سنت، قرار داشتن مناصب حکومتی در دست اهل سنت و دخالت کشور‌های خارجی علیه مردم از جمله تمایزات این انقلاب معرفی شده است. از طرفی دیگر انقلاب بحرین را از جهت‌های مختلفی مشابه انقلاب اسلامی ایران دانسته‌اند؛ از جمله این امور می‌توان به داشتن‌ آرمان‌های مشترک، تکیه بر شعار‌های اسلامی، برجسته بودن نقش روحانیت، داشتن فرهنگ عاشورایی و انتخاب مساجد به عنوان پایگاه‌های قیام اشاره کرد.

برخی از نویسندگان غربی معتقدند ایران در انقلاب بحرین، مداخله داشته و برخی از شیعیان بحرین نزد نیروهای نظامی ایرانی یا حزب‌الله لبنان آموزش نظامی دیده‌اند. ولی سید علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران، مداخله در امور بحرین را نفی کرد. محمد حسنین هیکل، از روزنامه‌نگاران مشهور مصری نیز در انتقاد از افرادی که انقلاب بحرین را به مسائل مذهبی ارتباط دادند، انقلاب بحرین را مظلوم خواند.

انقلاب ۱۴ فوریه بحرین، تنها اعتراضات شیعیان نبود، بلکه اهل سنت نیز در کنار شیعه، با تأکید بر حفظ وحدت اسلامی، در اعتراضات حاضر بودند. ابراهیم شریف، دبیر کل جمعیت وعد، از مهم‌ترین چهره‌های اهل سنت انقلاب بحرین به‌شمار می‌آید که به همین علت، دفعات متعددی زندانی شد.

زمینه‌ها

در سال ۲۰۰۶م اسنادی معروف به «تقریر البندر» منتشر شد که از برنامه آل خلیفه برای تضعیف شیعیان حکایت می‌کرد. بر اساس این برنامه خاندان آل خلیفه تصمیم داشتند درصد جمعیت شیعیان را در بحرین تغییر دهند. ازاین‌رو از سال ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۰م به ۹۰ تا ۱۲۰ هزار خارجی، تابعیت بحرین داده شد. مهاجرانی از کشورهای پاکستان، بنگلادش و اردن از جمله افرادی بودند که به آنها تابعیت بحرین داده شد. بیشتر این افراد خارجی که بیش از ۱۷ درصد جمعیت بحرین را تشکیل می‌دادند، در مراکز امنیتی و نظامی به کار گرفته شدند. برخی از محققان معتقدند تغییر چهره جمعیتی بحرین، طرحی انگلیسی بوده که از دهه ۱۹۵۰م انجام شد که در ادامه شتاب بیشتری گرفت.

میدان اللؤلؤ (پیش از تخریب) مرکز تجمع مردم علیه حکومت بحرین

از دیگر عوامل انقلاب به امور ذیل اشاره شده است:

• نگاه قبیله‌ای و فرقه‌ای حکومت؛ گفته شده آل‌خلیفه جمعیت مردم را به چهار بخشِ ۱. خاندان آل خلیفه ۲. اهل سنت ۳. شیعیان ۴. کارگران مهاجر تقسیم کرده و در مسائل سیاسی و اقتصادی کشور نگاه قبیله‌ای و فرقه‌ای را اولویت داده است. برای مثال با اینکه شیعیان ۷۵ درصد از جمعیت بحرین را تشکیل می‌دهند، اما ۸۲ درصد از سمت‌های مهم در اختیار اهل سنت است و شیعیان شهروند درجه دو به‌شمار می‌آیند.
• سیاست‌های ضد اسلامی؛ نوشیدن مشروبات الکلی در بحرین آزاد دانسته شده است.
• فساد سیاسی و اقتصادی خاندان آل خلیفه؛
• فاصله طبقاتی و توزیع ناعادلانه ثروت.

فعالان سیاسی با توجه به عوامل این انقلاب، به این باور رسیدند که کنش‌گری سیاسی از طریق پارلمان بی‌فایده است؛ به همین سبب جنبش‌هایی مانند «حق» به رهبری حسن مشیمع و «الوفاء الاسلامی» به ریاست عبدالجلیل مقداد و دبیرکلیِ عبدالوهاب حسین شکل گرفت.

رهبران

علیرضا بیگی معتقد است جنبش ۱۴ فوریه توسط رهبران سیاسی آغاز نشد بلکه جوانان مستقل، آغازگر این حرکت بودند. به گفته او برخی از شخصیت‌های سیاسی، مانند شیخ علی سلمان به فراخوان‌های جوانان توجه نکرده و برخی مانند عبدالوهاب حسین و حسن مشیمع این فراخوان‌ها را مهم دانسته، مردم را به شرکت در اعتراض روز ۱۴ فوریه تشویق کردند. با این حال برخی به‌عنوان رهبران این جنبش معرفی شده‌اند:

• شیخ عیسی احمد قاسم؛ وی با توجه به سوابق علمی و مبارزاتی، در میان شیعیان بحرین جایگاه ویژه‌ای دارد و رهبر شیعیان بحرین در جریان بیداری اسلامی دانسته می‌شود. گفته می‌شود عیسی قاسم در آغاز قیام ۱۴ فوریه، بنا به مصلحت‌هایی سکوت اختیار کرد، اما در ادامه از رهبران انقلاب شد. او در خطبه‌های نماز جمعه مباحث اجتماعی و سیاسی کشور را مطرح می‌کرد؛ از این رو برخی بر این باورند که انقلاب بحرین از طریق خطبه‌های نماز جمعه وی هدایت می‌شد. دولت بحرین در ادامه فشارهای خود بر شیخ عیسی قاسم، در ۳۱ خرداد ۱۳۹۵ش تابعیت وی را سلب کرد. این اقدام، واکنش‌هایی در داخل بحرین و در سطح بین‌الملل به دنبال داشت.

• استاد عبدالوهاب حسین؛ وی از رهبران مهم و تأثیرگذار جنبش بحرین به‌شمار آمده است که در سخنرانی‌های خود بر لزوم تغییر نظام تأکید می‌کرد. بیشتر مردم بحرین به سبب سخنرانی تأثیرگذار عبدالوهاب، او را «مُفَجِّر الثَورَة» (آغازگر انقلاب) لقب دادند. از همین رو عبدالوهاب حسین دستگیر و به حبس ابد شد.

مراحل انقلاب

برای انقلاب بحرین سه مرحله ذکر شده است:

1. شروع اعتراضات در میدان لؤلؤ در ۱۴ فوریه؛
2. آغاز اعتراض‌های دیپلماتیک با استعفای نمایندگان الوفاق در پارلمان؛
3. ورود نیروهای اشغالگر و سرایت اعتراض‌های ضد حکومتی به همه مناطق بحرین حتی روستاها.

در سال ۲۰۱۰م پیش از انقلاب تونس، بیش از ۲۰ نفر از فعالان سیاسی شیعه بحرین در نجف و کربلا جمع شدند و درباره وضعیت نامساعد سیاسی و اجتماعی بحرین گفتگو کردند. آنها تأکید داشتند که باید اعتراضات مردمی علیه ساختار حکومت شکل گیرد. برخی از جوانان بحرین با استفاده از شبکه‌های اجتماعی، مردم را برای شرکت در اعتراضات دعوت کردند. روز ۱۴ فوریه که تاریخ مهمی برای مردم بحرین دانسته می‌شود، به عنوان روز تجمع اعتراضی انتخاب شد. در روز ۱۴ فوریه، که به «یوم الغَضَب» (روز خشم) مشهور شد، نزدیک به ۶۰۰۰ نفر برای اعتراض به خیابان‌ها آمدند. نیروهای امنیتی با جمعیت معترض جمع شده در میدان لؤلؤ، درگیر شده و برخی زخمی و جوانی به ضرب گلوله حکومت کشته شد. در روزهای بعد نیز افراد دیگری کشته و زخمی شدند. در روزهای پایانی ماه فوریه ۲۰۱۱م هجده نفر از اعضای جمعیت الوفاق از پارلمان بحرین استعفا دادند. با این استعفا پارلمان بحرین در آستانه از بین رفتن مشروعیت قرار گرفت.

در ۱۵ مارس ۲۰۱۱م، همزمان با ورود وزیر دفاع آمریکا به منطقه، بخشی از نیروهای نظامی عربستان، و بعد از چند روز نیروی نظامی امارات، وارد بحرین شدند. در این راستا ۱۲۰۰ نیروی عربستانی و ۸۰۰ نیروی اماراتی (نیروهای نظامی معروف به سپر جزیره) به مقابله با معترضان پرداختند. این اقدام موجب شد اعتراضات حکومتی شدت بیشتری پیدا کند و شعار مردم از «اصلاح النظام» (اصلاح حکومت) به «اسقاط النظام» (سقوط حکومت) تغییر یابد. رهبر جمهوری اسلامی ایران این اقدام عربستان سعودی را موجب منفورشدن آنها در منطقه دانست. برخی از محققان معتقدند ورود نیروهای نظامی عربستان به بحرین و سرکوب شدید مردم، عامل ناکامی انقلاب بحرین بوده است. اوج این اعتراض‌ها در ماه مارس اتفاق افتاد که در نتیجه آن، دهها بحرینی کشته و زخمی شدند و آل خلیفه میدان لؤلؤ را که نماد انقلاب مردمی شده بود، تخریب کرد.

اهداف

خواسته‌های اصلی مردم بحرین در این انقلاب، انجام اصلاحات نظام سیاسی، عدالت اجتماعی، اقتصادی و قضائی عنوان شده است. خواسته‌های دیگر این انقلاب را چنین ذکر کرده‌اند:

• برکناری نخست‌وزیر بحرین؛
• اصلاح نظام؛
• لغو قانون اساسی ۲۰۰۲م و تدوین قانونی جدید مبتنی بر آراء مردم؛
• تبدیل سلطنت پادشاهی به سلطنت مشروطه؛
• تأسیس مجلسی متشکل از نمایندگان شیعه و سنی؛
• تضمین آزادی بیان؛
• انتخاب نخست‌وزیر با رأی مردم؛
• آزادی همه زندانیان سیاسی؛
• محاکمه مسئولان فاسد؛
• محدود کردن قدرت آل خلیفه.

پیامدها

• حمله به برخی از مقدسات شیعه؛ در جریان اعتراضات و با ورود نیروهای عربستانی به بحرین، به برخی مساجد و حسینیه‌های شیعیان حمله و بعضی از آنها تخریب شد. عوامل حکومت مانع از اقامه نماز جمعه شدند. حمله به عزاداری شیعیان در ماه محرم و ایام فاطمیه و نیز حمله به محل اقامت شیخ عیسی قاسم، از علمای مشهور بحرین، از دیگر اقدامات حکومت بود.
• لغو تابعیت شهروندان بحرینی؛ حکومت بحرین تابعیت برخی از مخالفان سیاسی و علما مانند شیخ حسین النجاتی، نماینده سید علی حسینی سیستانی از مراجع تقلید شیعه، را لغو کرد.
• زندانی شدن برخی از رهبران جنبش؛ برخی رهبران این جنبش مانند عبدالوهاب حسین (که مغز متفکر سیاسی بحرین خوانده می‌شود) و عبدالجلیل مقداد و شیخ سعید النوری (دو تن از مؤسسان تیار الوفاء الاسلامی) دستگیر و به حبس ابد محکوم شدند.
• تشکیل «ائتلاف جوانان ۱۴ فوریه»؛ این جنبش را جوانان سیاسی بحرین تشکیل دادند. گفته می‌شود اسلام‌گرایان و سکولارها از اعضای این ائتلاف هستند.
• به وجود آمدن ائتلاف شش‌گانه؛ ائتلاف شش‌گانه (به وجود آمده از ۱. جمعیت الوفاق، ۲. جمعیت عمل اسلامی، ۳. جمعیت عمل دمکراتیک ملی، ۴. تریبون دموکراتیک ترقی‌خواه، ۵. جمعیت تجمع ملی دمکراتیک، ۶. جمعیت برادری ملی) به رهبری جمعیت الوفاق شکل گرفت که در آنها لیبرال‌ها، شیعه و اهل سنت حضور دارند.
• شکل گرفتن ائتلاف سه‌گانه برای جمهوری؛ این جنبش از سه جنبشِ جریان وفاء، جنبش حق و جنبش آزادگان بحرین تشکیل شده است.

تک‌نگاری‌ها

• «عبدالوهاب حسین و انقلاب ۱۴ فوریه بحرین» به قلم علیرضا بیگی؛ نویسنده در این کتاب ابتدا زندگی‌نامه عبدالوهاب حسین و سپس زمینه‌های شکل‌گیری انقلاب ۱۴ فوریه بحرین را بیان کرده است.
• «بیداری اسلامی در بحرین» نوشته سید رضی عبادی؛ این کتاب را مرکز اسناد انقلاب اسلامی در سال ۱۳۹۴ش، در ۲۶۰ صفحه منتشر کرده است.
• «تحولات بیداری اسلامی در بحرین و شرق عربستان»؛ این کتاب مجموعه‌ای از مقالات هیئت تحریریه مرکز دیدار است که انتشارات مقصد در سال ۱۳۹۵ش چاپ کرده است.