جَواهرُ الکَلام فی شَرحِ شَرایعِ الاسلام یا جواهرالکلام نوشته محمدحسن نجفی (۱۲۰۲-۱۲۶۶ق)، شرحی مفصل بر شرایع الاسلام، کتاب فقهی نوشته محقق حلی است. کامل بودن دوره فقهی، تحلیلی و استدلالی بودن، ارائه دیدگاه‌های گوناگون فقهی در هر مسئله و ادبیات روان را از ویژگی‌های این کتاب شمرده‌اند. جواهر الکلام، چند شرح، گزیده و حاشیه دارد.
از نظرات خاص نجفی در این کتاب می‌توان به لازم نبودن اجتهاد برای قاضی، جایز بودن شنیدن صدای زن برای مرد (برخلاف دیدگاه مشهور)، کافی نبودن معاطات در معاملات و وسیع‌بودن دامنه اختیارات حاکم شرع اشاره کرد. نخستین بار این کتاب در زمان نویسنده، به شکل سنگی چاپ شد.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | محمدحسن نجفی |
| تاریخ نگارش | قرن سیزدهم هجری |
| موضوع | فقه |
| سبک | استدلالی |
| مجموعه | ۴۳ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | جامعه مدرسین قم |
| نسخه الکترونیکی | https://lib.eshia.ir/10088 |
جایگاه کتاب
جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام یکی از مفصل‌ترین کتاب‌های فقه استدلالی شیعه نوشته محمدحسن نجفی، از مجتهدان و مراجع تقلید قرن سیزدهم قمری است.[۱] آقا بزرگ تهرانی جواهر الکلام را کتابی جامع شمرده که از اول تا انتهای فقه را در بر گرفته است.[۲] همچنین آن را کتابی بسیار تحلیلی،[۳] استدلالی و دقیق توصیف کرده است.[۴]محسن امین در اعیان الشیعه از شیخ انصاری نقل کرده که دو کتاب جواهر و وسائل در کنار برخی نوشته‌های فقیهان متقدم، برای اجتهاد کافی است.[۵] امین جواهر الکلام را همواره تکیه‌گاه مجتهدان و طلاب حوزه‌های عملیه دانسته است[۶] مرتضی مطهری جواهر الکلام را دایرةالمعارف فقه شیعه نامیده[۷] که اکنون نیز هیچ فقیهی از آن بی نیاز نیست.[۸] آیت‌الله خمینی مرجع تقلید قرن چهاردهم و رهبر جمهوری اسلامی ایران با ابداع اصطلاح فقه جواهری[۹] به حوزه‌های علمیه توصیه می‌کرد که فقه جواهری را اساس مطالعات فقهی خود قرار دهند[۱۰] و آن را تقویت کنند[۱۱] و تخلف از آن را جایز نمی‌دانست.[۱۲]
انگیزه تألیف
نجفی در مقدمه جواهر نوشته؛ از آنجا که شرایع الاسلام کتابی جامع، دقیق و الگویی برای فقیهان بوده است، تصمیم گرفت شرحی بر آن بنویسد تا نکات مهم و سودمند پنهانش را آشکار کند، خطاهای شارحانش را گزارش دهد و با توضیح مناسب مطالب و ذکر و دیدگاه‌های گوناگون فقهی و و دلایلشان، کتاب را از اِجمال درآورد.[۱۳] محمد حرزالدین (۱۲۷۳-۱۳۶۵ق) در مَعارف‌الرجال نوشته صاحب‌جواهر ابتدا قصد نوشتن شرحی بر شرائع نداشت؛ بلکه تنها می‌خواسته دیدگاه‌های فقیهان را در مسائل فقهی برای استفاده شخصی یادداشت کند؛ اما شاگردانش به دست‌نوشته‌های وی دست پیدا کردند و همین، زمینه تألیف کتاب شد.[۱۴] براساس اظهار صاحب جواهر کتاب جواهر در شب سه شنبه ۲۳ ماه رمضان از شب های قدر سال ۱۲۵۴ق پایان یافته است. [۱۵] [یادداشت ۱]
محتوا
جواهرالکلام ساختاری مانند شرایع الاسلام دارد؛ مطالب آن به چهار بخش کلی عبادات،[۱۶] عقود،[۱۷] ایقاعات[۱۸] و احکام[۱۹] تقسیم شده است. جواهر با کتاب طهارت و بحثی درباره معنای کتاب و واژه طهارت شروع و با ملحقات بحث دیات در قالب مسائلی پنجگانه خاتمه یافته است. مضمون مسائل مرتبط با حکم دیه مسلمان بر غیر مسلمان و بالعکس است. [۲۰]
ویژگی‌ها
- دوره‌ای کامل از فقه است.[۲۱]
- جواهر شرحی مَزجیّ بر شرایع است؛ یعنی در آن، متن شرایع ضمن شرحِ شارح آمده و هر دو متن یکی شده‌اند.[۲۲]
- در نقل احادیث، غالباً منابع و سلسله سند آن ذکر نشده است. احادیث تنها با عنوان‌هایی چون صحیحه، معتبره، حسنه، مُوَثَّقه، مُرسَله و ضعیفه توصیف شده‌اند.[۲۳]
- در روایت‌های طولانی غالباً تنها بخشی که مورد نیاز بوده ذکر شده است.[۲۴]
- ارائه دیدگاه‌های فقیهان مختلف.[۲۵]
نقد
در مواردی، سند احادیث، اشتباه گزارش شده یا حدیثی با حدیث دیگر اشتباه گرفته شده همچنین چند عبارت فقهی، حدیث پنداشته شده یا در مواردی ارجاعات نویسنده به مطالب قبل یا بعد این کتاب، درست نیست. دلیل این اشتباهات، نقل با واسطه احادیث و دیدگاه‌های عالمان گفته شده است.[۲۶]
دیدگاه‌های فقهی و اصولی خاص
افزون بر دیدگاه‌های فقهی، برخی از دیدگاه‌های اصولی نجفی در جواهر آمده که با توجه به از بین رفتن کتاب اصولی او، باعث آشنایی خوانندگان شده است. از جمله آن‌ها مخالفت شدید با دقت‌های فلسفی و عقلی در استنباط احکام است.[۳۱] او همچنین برای شهرت فتوایی اهمیت بسیار قائل بوده؛ برای همین، بسیاری از دیدگاه‌هایش در جواهر، با دیدگاه‌های اجماعی یا مشهور شیعه مطابق است. از این رو، برخی از فقها وی را «لسان‌المشهور» (سخنگوی دیدگاه مشهور) خوانده‌اند.[۳۲]
شرح، حاشیه، گزیده
- الانصاف فی تحقیقِ مسائلِ الخلاف مِن جواهرِ الکلام، اثر محمد طاها نجف تبریزی (درگذشت ۱۳۲۳ق)
- بحر الجواهر، از علی بن محمدباقر بروجنی به زبان فارسی (نوشته شده در اوایل قرن چهاردهم قمری)
- الهدایةُ اِلی المَرام من مُبْهَمات جواهرِ الکلام، نوشتهٔ سیدمحمدباقر موسوی همدانی (انتشار ۱۳۷۹ش).[۳۳]
سید حسین بروجردی، سید عبدالعلی بن جعفر خوانساری، سید عبدالله بهبهانی، ملا علی کنی و زین‌العابدین مازندرانی بر جواهر الکلام حاشیه نوشته‌اند.[۳۴]
- فهرست جواهر الکلام (تهران۱۳۲۲ش)، از علی بن زین‌العابدین مازندرانی. در این کتاب جواهرالکلام و مطالب مهم آن به‌طور مفصل معرفی شده است.[۳۵]
- البدر الزاهر فی تراجم اعلام کتاب الجواهر (قم ۱۴۲۴ق)، نوشتهٔ ناصر کرمی. این کتاب شامل شرح‌حال شخصیت‌های مهمی است که در جواهر از آن‌ها نام آمده است.[۳۶]
- معجم فقه الجواهر ( بیروت ۱۴۱۹ق). در این کتاب اصطلاحات فقهی جواهر، همراه با چکیده دیدگاه‌های فقهی درباره آن‌ها آمده است.[۳۷]
- جواهر الکلام فی ثوبه الجدید. در این کتاب، در بالای هر صفحه متن شرایع‌الاسلام به همراه دیدگاه‌های صاحب‌جواهر و در پایین آن، دیدگاه‌های موافقان و مخالفان صاحب‌جواهر و نیز استدلال‌های موافق و مخالف هر یک آمده است.[۳۸]
نسخه‌ها و نشر
به‌گفته آقابزرگ تهرانی، نسخه اصلی جواهر الکلام توسط خود صاحب جواهر، تصحیح شده است.[۳۹] این نسخه در ۴۴ جلد کوچک تنظیم شده و هم‌اکنون نیز موجود است.[۴۰] نسخه‌های خطی بسیاری از جلدهای مختلف جواهر در برخی کتابخانه‌های نجف، قم، تهران، مشهد و همدان وجود دارد.[۴۱]
- نخستین چاپ کتاب در ۱۲۶۲ق، در زمان نویسنده، به‌صورت سنگی در شش جلد رَحلی صورت گرفت. این نسخه تا ۱۳۷۶ق، ۲۴ بار چاپ شد.
- از سال ۱۳۷۷ش تا ۱۳۹۸ش، با تحقیق عباس قوچانی، علی آخوندی، محمود قوچانی و رضا استادی در ۴۳ جلد، در نجف و تهران به چاپ رسید.
- چاپ در قطع بزرگ در پانزده جلد (بیروت ۱۹۹۲م/۱۴۱۲ق)
- چاپ مؤسسه نشر اسلامی به صورت تحقیقی.[۴۲]
تک‌نگاری
- آشنایی با فقه جواهری، نوشته عبدالله امیدی‌فرد، انتشارات دانشگاه قم که در سال ۱۳۸۵ش منتشر شده است. فهرست کتاب در خانه کتاب و ادبیات ایران
پانویس
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۴۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۷۶؛ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۴۹.
- ↑ بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث، «جواهرالکلام»، ص۶۷۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۷۶؛ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۴۹.
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۴۹.
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۴۹.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۰، ص۸۶؛ بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث، «جواهرالکلام»، ص۶۷۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۰، ص۸۶.
- ↑ ایازی، فقه جواهری و فقه پویا.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، ج۲۱، ص۳۸۰.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، ج۱۸، ص۷۲.
- ↑ خمینی، صحیفه امام، ج۲۱، ص۲۸۹.
- ↑ نگاه کنید به نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ص۲-۳.
- ↑ حرزالدین، معارف الرجال، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۲۶.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۹۸۱م، ج۴۳، ص۴۵۳.
- ↑ نگاه کنید به محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲؛ نجفی جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲.
- ↑ نگاه کنید به محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲؛ نجفی جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۲، ص۳.
- ↑ نگاه کنید به محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۲؛ نجفی جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۲، ص۲.
- ↑ نگاه کنید به محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۱۵۳؛ نجفی جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۶، ص۷.
- ↑ نجفی، محمدحسن، صاحب جواهر، ۱۹۸۱م، ج۱، ص،۳، ج۴۳، ص۴۴۸-۴۵۱.
- ↑ عندلیب، «سبک‌شناسی جواهر ۲»، ص۲۳.
- ↑ عندلیب، «سبک‌شناسی جواهر ۱»، ص۳۱-۳۲.
- ↑ عندلیب، «سبک‌شناسی جواهر ۲»، ص۲۷.
- ↑ عندلیب، «سبک‌شناسی جواهر ۲»، ص۲۷.
- ↑ عندلیب، «سبک‌شناسی جواهر ۲»، ص۲۸.
- ↑ هاشمی، «جواهرالکلام»، ص۲۹۴.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۰، ص۱۶، به نقل از استرآبادی، «نگاهی به کتاب نفیس جواهرالکلام»، ص۱۶۸.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۰، ص۱۶، به نقل از استرآبادی، «نگاهی به کتاب نفیس جواهرالکلام»، ص۱۶۹.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۲، ص۲۴۱-۲۴۴، به نقل از استرآبادی، «نگاهی به کتاب نفیس جواهرالکلام»، ص۱۶۹.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۱، ص۳۸۵، ۳۹۴، ۳۹۶، به‌نقل از استرآبادی، «نگاهی به کتاب نفیس جواهرالکلام»، ص۱۷۰-۱۷۱.
- ↑ هاشمی، «جواهرالکلام»، ص۲۹۲.
- ↑ بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث، «جواهرالکلام»، ص۶۷۲.
- ↑ بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث، «جواهرالکلام»، ص۶۷۴.
- ↑ بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث، «جواهرالکلام»، ص۶۷۴.
- ↑ بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث، «جواهرالکلام»، ص۶۷۴.
- ↑ بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث، «جواهرالکلام»، ص۶۷۴.
- ↑ هاشمی، «جواهرالکلام»، ص۲۹۴.
- ↑ هاشمی شاهرودی، «جواهر الکلام فی ثوبه الجدید»، ج۱، ص۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۷۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۲۷۶.
- ↑ هاشمی، «جواهرالکلام»، ص۲۹۴-۲۹۵.
- ↑ هاشمی، «جواهرالکلام»، ص۲۹۴-۲۹۵.
یادداشت
- ↑ صاحب جواهر در پایان کتاب دیات که آخرین کتاب جواهر است تصریح کرده که در سال ۱۲۵۴ق از نگارش کتاب دیات فارغ شده و نیز خودش در پایان کتاب جهاد تصریح کرده که در سال ۱۲۵۷قمری آن را نوشته است. ظاهراً کتب تدوین شده در جواهرالکلام به ترتیبِ موجود نوشته نشده است و کتاب جهاد آخرین کتاب نوشته‌شده توسط صاحب جواهر در جواهر است.
منابع
- آخوند خراسانی، محمدکاظم، کتابٌ فی الوقف، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- استرآبادی، محمدفاضل، «نگاهی به کتاب نفیس جواهرالکلام»، فقه اهل‌بیت، شماره ۸، ۱۳۷۵ش.
- امین، محسن، اعیان‌الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق.
- ایازی، سید محمدعلی، فقه جواهری و فقه پویا، مصاحبه.مندرج در سایت حوزه‌نت. مراجعه ۲۱ آبان ۱۴۰۱ش.
- بخش فقه، علوم قرآنی و حدیث، «جواهرالکلام»، در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۸، مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- حائری، سید میرزا جعفر طباطبایی، اِرشاد العباد اِلی لبس السواد علی سید الشهداء و الاَئمة الاَمجاد علیهم‌السلام، تحقیق/تصحیح سید محمدرضا حسینی اعرجی فحام، قم، چاپخانه علمیه، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- حرزالدین، محمد، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم، ۱۴۰۵ق.
- خمینی (امام)، سید روح‌الله، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، ۱۳۷۸ش.
- عندلیب، محمد، «سبک‌شناسی جواهر ۱»، در پژوهش‌های اجتماعی‌اسلامی، شماره ۲، ۱۳۷۴ش.
- عندلیب، محمد، «سبک‌شناسی جواهر ۲»،در پژوهش‌های اجتماعی‌اسلامی، شماره ۴، ۱۳۷۵ش.
- محدث نوری، میرزا حسین، مستدرک‌الوسائل، تحقیق/تصحیح مؤسسه آل‌البیت علیهم‌السلام، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۸ق
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق و تصحیح عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- هاشمی، سیدرضا، «جواهرالکلام»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، ج۱۱، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- یزدی، سید محمدکاظم، حاشیةالمکاسب، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
پیوند به بیرون