مسجد فیل

مسجد فیل

اطلاعات اوليه
تأسیس	قاجاریه
کاربری	مسجد
مکان	مشهد
وقایع مرتبط	سخنرانی سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد در ۲۳ مهر ۱۳۴۲ش و بازداشت او توسط ساواک
مشخصات
مساحت	۳۲۰۰ مترمربع
وضعیت	فعال
معماری
بازسازی	در سال‌های مختلف

مسجد فیل از مساجد تاریخی در مشهد که تاریخ ساخت آن به دوره قاجار بازمی‌گردد. این مسجد در نزدیکیِ حرم امام رضا(ع) و در خیابان نواب صفوی، پایین‌تر از مدرسه علمیه عباسقلی‌خان قرار دارد. مسجد فیل به‌دلیل سخنرانی سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد در سال ۱۳۴۲ش و شروع نهضت روحانیون مشهد در انقلاب اسلامی ایران شهرت دارد.

جایگاه و اهمیت

مسجد فیل از مساجد قدیمی و تاریخی در مشهد است که در خیابان نواب صفوی (پایین‌خیابان) و در نزدیکی حرم امام رضا(ع) و مدرسه عباسقلی‌خان قرار دارد. اهمیت مسجد به‌دلیل حضور واعظان و خطیبان مشهد همچون احمد کافی، سید علی خامنه‌ای و سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد در این مکان و در جریان انقلاب اسلامی ایران پس از قیام ۱۵ خرداد است.

تاریخچه ساخت و بازسازی

مسجد فیل متعلق به عصر قاجار، دارای ۳۲۰۰مترمربع زیربنا و یک حیاط کوچک است و طی سال‌های متمادی، تغییراتی در آن ایجاد شده است.

علت نام‌گذاری به فیل

درباره شهرت مسجد به فیل، دلایلی نقل شده است:

• چون واقف زمین مسجد، بینی بزرگی داشته و به او «حَسَنْ فیل» می‌گفتند؛ از این‌رو به‌نام «مسجد فیل» معروف شده است.
• این مکان در قدیم، کاروان‌سرایی در مسیر جاده ابریشم بوده است و کاروانیان، فیل‌های خود را در آن می‌بستند. به‌همین دلیل، این مکان، «فیل» نامیده می‌شد و بعدها هم که وقف مسجد شد، همین نام برایش باقی ماند.
  

بعد از انقلاب اسلامی ایران، چون سید مجتبی نواب صفوی در آن محله زندگی می‌کرده، نام خیابان و مسجد فیل به‌نام «شهید سید مجتبی نواب صفوی» تغییر پیدا کرد، اما اسم مسجد بعد از مدتی، دوباره به نام قدیمش برگردانده شد.

مرمت و تعمیرات

مسجد فیل در سال‌های ۱۳۲۳ش به‌همت سید مرتضی مصباح و ۱۳۴۸ش هم به‌اهتمام برادرش سید محمدحسین مصباح موسوی (درگذشت: ۱۳۸۲ش) از عالمان مشهد به وسعتش افزوده شد. این مسجد در سال ۱۳۸۴ش دچار آتش‌سوزی گردید و به‌علت هزینه بالای تعمیرات، برای مدتی درِ مسجد بسته شد تا در سال ۱۳۸۷ش، مجدداً بازسازی و مرمت آن صورت گرفت.

حادثه مسجد فیل

حادثه مسجد فیل در ایام فاطمیه، از جمله حوادث پیش از انقلاب اسلامی ایران در مشهد است که پس از قیام ۱۵ خرداد و مهاجرت عالمان مشهد به تهران به‌وقوع پیوست و به شهادت و مجروح‌شدن تعدادی از مردم انجامید. این حادثه زمانی رخ داد که سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد در شب ۲۳ مهر سال ۱۳۴۲ش در سومین جلسه از سلسله سخنرانی‌های خود در مسجد فیل، با تشریح لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، از دیگر سیاست‌های حکومت پهلوی در تساوی ظاهری حقوق زن و مرد، بازداشت امام خمینی و دیگر عالمان پس از قیام ۱۵ خرداد، منع انتشار مقالات مجله مکتب تشیع، وجود اختناق و نبود آزادی در کشور انتقاد کرد. نیروهای ساواک پس از این سخنرانی، به مسجد یورش بردند و هاشمی‌نژاد را بازداشت کردند.

در پی دستگیری سید عبدالکریم هاشمی‌نژاد، مردم به حمایت از او پرداختند و به سمت ماشین حامل وی هجوم بردند. مأموران ساواک ضمن مقابله با مردم و شلیک گلوله به‌طرف آن‌ها، چند نفر را شهید و زخمی کردند. حکومت پهلوی، جنازه شهدا را به مردم تحویل نداد و آن‌ها را در قبرستان گُل‌شور مشهد، دفن کردند. پس از این حادثه، خانواده شهدا و مردم مشهد برای یادبود شهدای این حادثه، روی تخته‌سنگی، نام «شهدای مسجد فیل» را حک کردند.

گفته شده حادثه مسجد فیل، تأثیرات مهمی بر روند گسترش نهضت انقلاب اسلامی ایران در شهر مشهد گذاشت.

منابع

• شمس‌آبادی، حسن، بازخوانی حادثه مسجد فیل، مطالعات تاریخی، بهار ۱۳۸۷ش، شماره ۲۰.
• مسجد تاریخی فیل، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، تاریخ انتشار: ۳ مهر ۱۳۹۹ش.
• «واقعه مسجد فیل مشهد سبب انسجام انقلابیون مشهدی شد»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار: ۲۲ مهر ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۸ بهمن ۱۴۰۱ش.
• «مسجد فیل، یادآور رشادت‌های انقلابیون در مشهد دوست‌داشتنی»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ انتشار: ۲۰ فروردین ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۸ بهمن ۱۴۰۱ش.