قصص القرآن

النورالمبین فی قصص الأنبیاء و المرسلین، نوشته سید نعمت الله جزایری

قِصَصُ القرآن، داستان‌های قرآن. نزدیک به یک سوم آیات قرآن، داستان‌هایی درباره پیشینیان و نیز رویدادهای دوره نزول قرآن است. علت استفاده فراوان قرآن از داستان را ظرفیت بالای داستان در تأثیرگذاری بر اندیشه و روح انسان دانسته‌اند. قرآن خود، هدف از بیان داستان‌‌ها را درس‌گرفتن انسان‌ها معرفی کرده و در آیات فراوانی، به تأمل در سرگذشت پیشینیان، سفارش کرده است.

براساس آیات قرآن، داستان‌های قرآنی، ساختگی و افسانه‌ای نیست؛ بلکه واقعیت‌هایی است که خردمندان از آن‌ها عبرت می‌گیرند و موجب هدایت مؤمنان می‌شود. داستان‌های قرآن بر طبق روش‌های معمولا داستان‌نویسی و رمان‌نویسی نوشته نشده است. سیدمحمدحسین طباطبایی گفته است: قرآن تنها آنچه را که در جهت هدف قرآن یعنی هدایت است، ذکر می‌کند و به بیان جزئیات رویدادها نمی‌پردازد.

بیشتر داستان‌های قرآن، درباره زندگی پیامبران است. قرآن به ویژه درباره پیامبرانی چون ابراهیم، موسی، یوسف و پیامبر اسلام(ص) به صورت مفصل سخن گفته است.

داستان در قرآن

قرآن تأکید فراوانی بر استفاده از قالب داستان، برای ارائه معارف، دارد. نزدیک به یک سوم آیات قرآن، درباره داستان‌هاى پیشینیان و نیز رویدادهای دوره نزول قرآن است. در قرآن جهان آخرت نیز در قالب داستان ترسیم شده است. به داستان‌های قرآنی، قصص القرآن گفته می‌شود. قصص جمع قصه و به معنای داستان‌ها است.

قرآن، خود، در آیاتی به ویژگیِ داستان‌پردازی‌اش اشاره کرده است؛ در سوره طه آیه ۹۹، آمده است که قرآن داستان‌های پیشینیان را برای پیامبر(ص) بیان می‌کند. در سوره یوسف نیز داستان زندگی حضرت یوسف ، بهترین داستان خوانده شده است که قرار است برای پیامبر گفته شود. در برخی از روایات، عبارت أحسن القصص (بهترین داستان)، برای خود قرآن، به‌کار برده شده است.

اهداف قرآن از داستان‌پردازی

علت استفاده فراوان قرآن از داستان را ظرفیت بالای داستان در تأثیرگذاری بر اندیشه و روح انسان دانسته‌اند. گفته‌اند: از آن‌رو که طبیعت انسان از نصیحت مستقیم، روی‌گردان است، قرآن آموزه‌های خود را از راه داستان و به‌صورت غیرمستقیم عرضه کرده است.

قرآن اهداف خوداز بیان داستان‌‌ها را اطمینان خاطر پیامبر، موعظه‌کردن، تذکر مؤمنان و درس‌گرفتن انسان‌ها معرفی کرده است. آیات فراوانی از قرآن به تأمل در سرگذشت پیشینیان، سفارش کرده‌اند. براساس آیات قرآن، داستان‌های قرآنی ساختگی و افسانه‌ای نیست؛ بلکه واقعیت‌هایی است که خردمندان از آن‌ها عبرت می‌گیرند و موجب هدایت مؤمنان می‌شود.

برخی با بررسی قصه‌های قرآن، سه هدف کلّى آن‌ها را به شرح زیر نشان داده‌اند:

• اهداف شناختى: بیان باورهای دینی مانند ضرورت دین و نبوت؛
• اهداف اجتماعى: بیان علت‌های پیروزى یا شکست اقوام، معرفی اقوام برتر و نمونه، بیان علت برخورداری امت‌ها از نعمت‌ها یا گرفتارشدن‌شان به عذاب‌های الهى؛
• اهداف اخلاقى و تربیتى: معرفى الگو مانند معرفی پیامبر(ص) و حضرت ابراهیم و کسانی که با او ایمان آوردند، معرفى شیطان به عنوان عامل مهم انحراف انسان، بیان ارزش‌های مهم اخلاقی.

ویژگی‌های داستان‌پردازی قرآن

داستان‌های قرآن بر طبق روش‌های معمولا داستان‌نویسی و رمان‌نویسی گفته نشده است. سیدمحمدحسین طباطبایی نوشته است: داستان‌های قرآن به جزئیاتی چون نَسب اشخاص و زمان و مکان وقوع رویدادها و دیگر ویژگی‌هایی که برای مورخان و رمان‌نویسان مهم است، نمی‌پردازد و تنها آنچه را که در جهت هدف قرآن یعنی هدایت است، ذکر می‌کند.

برای داستان‌های قرآن، به لحاظ محتوایی و ساختاری، ویژگی‌هایی ذکر شده است. برخی از ویژگی‌های محتوایی داستان‌های قرآن را واقعی‌بودن، هدف‌مندی و پیام‌داشتن، ذکر معجزات و امور خارق‌العاده و وجود تیپ‌های متفاوت شخصیتی در داستان‌ها دانسته‌اند.

گفته‌اند: قرآن در داستان‌نویسی به لحاظ ساختاری، از شیوه خاص پیروی نکرده و داستان‌ها را با اسلوب‌های متنوعی بیان کرده است. در برخی از داستان‌های قرآن، مانند داستان اصحاب کهف، در آغاز چکیده‌ای از داستان ارائه شده و سپس تمام آن به صورت مفصل آمده است. در برخی از داستان‌ها مانند داستان موسی و فرعون، سرانجامِ داستان در ابتدای آن بیان شده و پس از آن، داستان از آغاز تا پایان، بیان شده است. برخی از داستان‌های قرآن هم مانند داستان ولادت حضرت عیسی، به صورت ناگهانی و بدون مقدمه آغاز شده و تا پایان پیش رفته است.

برخی از ویژگی‌های عمومی داستان‌های قرآن، به شرح زیر است:

• در قرآن بخش‌‌هایی از داستان که نقش مهمی در راستای هدف قرآن دارند، برجسته می‌شود و از آنها به تفصیل گفتگو می‌شود.
• شخصیت‌های داستان‌های قرآن، به صورت زنده و مجسّم دربرابر مخاطب ظهور می‌کنند.
• در داستان‌های قرآن جمله معترضه، به صورت فراوان به کار رفته است.
• شیوه گفتگوی طرفینی به‌ویژه گفتگو میان دو شخصیت متضاد، از شیوه‌های رایج داستان‌های قرآن است.
• داستان‌ها غالبا از شخصیت‌های کمی تشکیل شده است. بیشتر آنها بر ساختار سه‌گانهٔ خدا، پیامبر و قوم پیامبر، استوار است.
• داستان‌ها دوره زمانی وقوع رویدادها را بیان نمی‌کند.
• داستان‌ها، معمولاً با بیان سرانجام داستان و نتیجه‌گیریِ صریح، پایان می‌یابد.

موضوعات داستان‌های قرآن

بیشتر داستان‌های قرآن، درباره زندگی پیامبران است. قرآن به ویژه درباره پیامبرانی چون ابراهیم، موسی، یوسف و پیامبر اسلام(ص) به صورت مفصل سخن گفته است. به جز پیامبران درباره افراد دیگر و نیز برخی از اقوام و گروه‌ها هم در قرآن، داستان‌هایی نقل شده است. برخی از داستان‌های قرآن عبارت است از:

• خلقت آدم (سوره بقره: ۳۰-۳۸)
• عصیان شیطان (سوره اعراف: ۱۱-۱۷)
• هابیل و قابیل (سورهمائده: ۲۷-۳۲)
• نوح و طوفان نوح(سوره هود: ۲۵-۴۹)
• هود و قوم عاد(سوره هود: ۵۰-۶۰)
• صالح و قوم ثمود (سوره هود: ۶۱-۶۸)
• ابراهیم و زنده‌شدن پرندگان (سوره بقره: ۲۶۰)
• مناظره ابراهیم و نمرود (سوره بقره: ۲۵۸)
• شکستن بت‌ها توسط ابراهیم (سوره انبیاء: ۵۱-۷۰)
• مناظره ابراهیم با مشرکان (سوره انعام: ۷۴-۸۳)
• ذبح اسماعیل (سوره صافات: ۱۰۱-۱۱۱)
• قوم لوط (سوره هود: ۷۷-۸۳)
• زندگی یوسف (سوره یوسف: تمام سوره)
• زندگی موسی (سوره قصص: ۳-۴۶)
• دیدار موسی و خضر (سوره کهف: ۶۰-۸۲)
• موسی وقارون (سوره قصص: ۷۶-۸۳)
• گاو بنی اسرائیل (سوره بقره: ۶۷-۷۴)
• طالوت و جالوت (سوره بقره: ۲۴۶-۲۵۲)
• آزمایش داوود (سوره ص: ۱۷-۲۶)
• سلیمان و بلقیس (سوره نمل: ۱۵-۴۴)
• بلاهایایوب (سوره ص: ۴۱-۴۴)
• یونس در شکم ماهی (سوره صافات: ۱۳۹-۱۴۸)
• زنده‌شدن عُزَیر پس از صد سال (سوره بقره: ۲۵۹)
• زکریا و یحیی (سوره مریم: ۲-۱۵)
• مریم (سوره کهف:۳۵-۳۸)
• ولادت عیسی (سوره مریم: ۱۶-۳۷)
• اصحاب اُخدود (سوره بروج: ۴-۱۰)
• اصحاب سَبت (سوره اعراف: ۱۶۳-۱۶۶)
• اصحاب كهف (سوره کهف: ۹-۲۶)
• ذوالقرنين (سوره کهف: ۸۳-۹۸)
• اصحاب فیل (سوره بروج: تمام سوره)

کتاب‌شناسی قصص القرآن

قصص القرآن یکی از جالب‌ترین مباحث علوم قرآنی است و کتاب‌های فراوانی درباره آن نوشته شده است. این کتاب‌ها غالباً قصص القرآن نامیده می‌شوند. برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

• النورالمبین فی قصص الأنبیاء و المرسلین از سید نعمت الله جزایری
• قصص قرآن از صدرالدین بلاغی
• القصص القرآنی، از سید محمدباقر حکیم
• قصص القرآن دلالیاً و جمالیاً از محمود بستانی
• قصه‌های قرآن از سیدمحمد صحفی
• داستان پیامبران از علی موسوی گرمارودی
• پژوهشی در جلوه‌های هنری داستان‌های قرآن از محمود بستانی
• داستان‌های قرآن از سیدمحمد شیرازی
• قصص قرآن از سیدمحمدباقر موسوی
• تاریخ انبیاء یا قصص قرآن از سیدنبی اولیائی
• قصص قرآن یا تاریخ انبیاء از سید هاشم رسولی محلاتی
• قصص قرآن از ابوبکر عتیق نیشابوری

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع

• بلاغی، صدرالدین، قصص قرآن، تهران، امیرکبیر، چاپ هفدهم، ۱۳۸۰ش.
• حسینی، محمد، ریخت‌شناسی قصه‌های قرآن: بازخوانش دوازده قصه قرآنی، تهران، ققنوس، ۱۳۸۲ش.
• سنگری، محمدرضا، «هدف‌ها و شیوه‌های داستان‌پردازی در قرآن»، آموزش قرآن، ش۸، ۱۳۸۴ش.
• صادق‌پور، محمدحسین، کتاب‌شناسی قصه‌های قرآن، مشکوة، ش۶۰و۶۱، ۱۳۷۷ش.
• صادق‌پور، محمدحسین، «نگاهی به ویژگی‌های ساختاری داستان‌های قرآن»، مشکوة، ش۵۴و۵۵، ۱۳۷۶ش.
• صحفی، سیدمحمد، قصه‌های قرآن، قم، اهل بیت، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
• طالبی، تهماسب، «تاریخ در قصص قرآن»، آموزش تاریخ، ش۴۲، ۱۳۹۰ش.
• م.خراسانی، مهدی، «راهنمای پژوهش در داستان‌های قرآن»، آینه پژوهش، ش۱۵، ۱۳۷۱ش.
• معموری، علی، تحلیل ساختار روایت در قرآن: بررسی منطق توالی پیرفت‌ها، تهران، نگاه معاصر، ۱۳۹۲ش.
• مرویان حسینی، محمود، «اهداف تربیتى در قصّه‏‌هاى قرآن»، پژوهش‌های قٰرآنی، ش۴۱، ۱۳۸۴ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.