الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة (کتاب)

الگو:جعبه اطلاعات کتاب شیعه الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه کتابی در فلسفه و حکمت اسلامی، نوشته حکیم و فیلسوف شیعی، صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی. این کتاب از مهم‌ترین آثار فلسفی ملا صدرا است و در میان آثار وی برجستگی خاصی دارد؛ زیرا در آن، همه‌اندیشه‌های فلسفی او(در زمینه‌های مختلفِ الاهیات، طبیعیات، نفس، معاد و...) به صورت مختصر بررسی شده است. ملاصدرا در مقدمه این کتاب می‌نویسد که امرکننده‌ای قلبی و غیبی، او را به نگارش این کتاب، امر کرده است. کتاب الشواهد الربوبیه را می‌توان چکیده کتاب اسفار هم به شمار آورد؛ هر چند در بخش‌هایی از آن، مطالبی هست که در اسفار و سایر کتب او دیده نمی‌شود. ملا صدرا در این کتاب، دیدگاه‌های خود را گاه به صورت کوتاه و گاهی به صورت مفصّل، با بیانی ساده و روان تقریر کرده است. این کتاب در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها تدریس می‌شود. ملاهادی سبزواری بر شواهد تعلیقاتی نوشته است.

مؤلف

مقالهٔ اصلی: صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی

محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی معروف به صدرالمتالهین یا ملاصدرا از حکما و فلاسفه قرن یازدهم هجری است. وی حدود ۹۷۹ ه.ق در شیراز به دنیا آمد و پس از تحصیلات مقدماتی در شیراز، برای ادامه تحصیل، به اصفهان سفر کرد. او علوم عقلی را از سید محمد باقر معروف به میرداماد و علوم نقلی را از شیخ بهاءالدین محمد عاملی فرا گرفت. سپس به زادگاهش شیراز بازگشت، ولی به جهت حسادت عده‌ای، مجبور به ترک آن دیار و سکونت در یکی از روستاهای قم به نام کهک شد. ملاصدرا سال‌ها در انزوا به تزکیه نفس پرداخت و پس از طی مراحل سیر و سلوک، تا آخر عمر به نگارش تألیفاتی بر اساس مکتب فلسفی نوبنیاد خویش حکمت متعالیه مشغول شد.

ساختار و محتوا

این کتاب مشتمل بر پنج بخش بزرگ یا «مشهد» است. هر «مشهد» به چند «شاهد» تقسیم می‌شود و هر «شاهد» نیز چند «اشراق» را در بر می‌گیرد.

مشهد اول: امور عامه

این مشهد درباره امور عامه و حقایق کلیِ مورد نیاز سایر دانش‌ها است. ملا صدرا مطالب این مشهد را در پنج شاهد بیان کرده است. هر شاهد نیز چند اشراق دارد.

شاهد اول، درباره وجود است. مطالبی چون: قابل تعریف نبودن وجود، تحقق و خارجیت وجود، صِرف‌بودن وجود، نحوه اتصاف ماهیت به وجود، تبیین اصالت وجود و مقولات ده‌گانه، از مهم‌ترین مسائل این شاهد است که در دوازده اشراق سامان یافته است.

شاهد دوم، در ارتباط با وجود ذهنی است. ملا صدرا در ضمن ده اشراق، این مسئله را بر طبق مسلک‌های مختلف بررسی کرده و در آخر بنا بر مشرب خویش، وجود ذهنی را اثبات کرده و اشکالات مطرح‌شده بر آن را پاسخ گفته است. در این شاهد، مباحث وجود ذهنی به گونه متوسط و در اسفار به صورت مفصل بحث شده است.

شاهد سوم، واجب الوجود و اوصاف او را در دوازده اشراق، بررسی کرده است. نویسنده ابتدا وجود را به وجود مستقل و غیرمستقل تقسیم نموده و بر پایه این تقسیم، وجودی مستقل و قائم به ذات را در سلسله مراتب هستی اثبات کرده است. وی سپس به اوصاف خداوند مانند علم و قدرت پرداخته است. این شاهد در زمینه اثبات علم تفصیلی خداوند به موجودات قبل از ظهور خارجی اشیاء، مشربی عرفانی دارد و خداوند را را به منزله آینه‌ای در نظر می‌گیرد که صورت‌های همه حقایق در آن دیده می‌شود. همچنین در این شاهد، پس از بیان راه‌هایی که برای اثبات خدا و اوصاف و اسماء او، ذکرشده، صدیقین مطرح می‌شود. قاعده بسیط الحقیقه نیز به صورت کامل بیان می‌شود و برای آن برهان ارائه می‌گردد. ملا صدرااز این قاعده، وحدت شخصیِ مختار عرفا را اثبات می‌کند.

شاهد چهارم، تکمیل‌کننده مباحث امور عامه است و اموری چون: تقدم و تأخر، وحدت و کثرت، علت و معلول، قوه و فعل، امکان و وجوب و حرکت و سکون را شامل می‌شود. در این شاهد بر مبنای اصالت وجود، بیان می‌شود که وحدت هم مانند وجود، عَرَض و امری زائد بر حقایق خارجی نیست. وحدت در جمیع احکام، با وجود مشترک و از شئون ذاتی آن است. ملا صدرا در بحث حرکت و سکون، به حرکت جوهری باور دارد و تلاش می‌کند بر این مبنا، حدوث زمانی عالم را اثبات کند.

شاهد پنجم، از اعتبارات ماهیت سخن می‌گوید. در این شاهد، تفاوت میان جنس و فصل و نوع و مباحث مربوط به اعتبارات ماهیت به صورت خلاصه، بیان شده است. ملا صدرا در این شاهد، ملاک تشخص و جزئیت را از ناحیه وجود دانسته و شواهدی بر اصالت وجود بیان کرده است. از نظر او هر موجودی که سبب و علت نداشته باشد(مانند خداوند)، تشخصش ذاتی است. تشخص عقول مجرد، به وسیله وجود ناشی از فاعل تام و واجب است. در تشخص سایر موجودات هم وضع و جهت و زمان و سایر لوازم مادی دخالت دارد.

مشهد دوم: وجود حق تعالی و خلق دنیا و آخرت

این مشهد وجود حق تعالی و نحوه صدور کَثَرات از او و کیفیت اِنشاء و ایجاد نشأه آخرت و عالَم ماده را در دو شاهد بررسی کرده است.

شاهد اول، درباره صنع و ابداع حق تعالی است. ذات حق بی نیاز از غیر و قائم به ذات خود است. فاعلیت او هم بر هیچ چیز توقف ندارد؛ وگرنه می‌بایست حق اول، وجود مطلق و مبدأ حقیقی نباشد. بنابراین مبدأ جمیع خیرات و منتهای جمیع حقایق، او است. اولین موجودی که از حق اول، قبول فیض می‌کند، عقل اول است که واسطه صدور کثرات از حق می‌باشد. اطاعت عقول طولیه و عرضیه از حق اول، فطری است و عصیان در وجود آنها راه ندارد. از نظر ملاصدرا عالم عقول، یک عالم واحد است و هر عقل کلی نسبت به مادونش، بسیط الحقیقه و کل الاشیاء است. به عقیده وی، هر علت تامه‌ای تمام و کمال معلول خود است.

شاهد دوم، از صُور مفارق و مُثُل افلاطونی بحث می‌کند. ملا صدرا در این شاهد، مقصود ارسطو و افلاطون و سقراط را از این معنی که جمیع افراد و انواع مادی، دارای فردی نوری و عقلی هستند، بیان کرده و براهین متعددی بر وجود مُثُل، اقامه نموده و اشکالات ابن سینا به نظریه مُثُل را پاسخ داده است.

مشهد سوم: حقیقت معاد و کیفیت پیدایش روح

این مشهد مسائل مربوط به معاد را در قالب سه شاهد، سامان داده است.

شاهد اول: احوال آنچه علمِ نشئه ثانیه بر آن متوقف است.

شاهد دوم: إنیّت نفس انسانی و احوال او و آنچه از امور قیامت، پیش روی اوست.

شاهد سوم: مجردشدن برای اثبات معاد نفوس.

مشهد چهارم: اثبات حشر اجسام و اجساد

در این مشهد معاد جسمانی، آن‌گونه که دین اسلام تصریح می‌کند، اثبات شده است. این مشهد دارای سه شاهد است.

شاهد اول، درباره اثبات نشأه آخرت است. در این شاهد اصول و قواعدی برای حشر اجسام ارائه شده که اساس فلسفه ملاصدرا را تشکیل می‌دهند. در رأس آن اصول، اصالت الوجود قرار دارد. او پس از بیان اصول معاد جسمانی، به بیان تفاوت‌های عالم آخرت و دنیا پرداخته و بیان داشته که اجسام اخروی به جهت فاعلیت نفوس، قائمند، نه به جهات قابلی. نویسنده در اشراق چهارم، دیگر نظریات در باره معاد را ذکر نموده و به شبهات منکران معادِ جسمانی، پاسخ داده است. وی پیچیدگی مسئله معاد را سبب اختلاف مردم در چگونگی معاد می‌داند.

شاهد دوم، از در چگونگی جهان آخرت به صورت مفصل سخن می‌گوید. حقیقت مرگ، ماهیت قبر و عذاب و ثواب، بَعث، حشر، احوال سرزمین محشر، صراط، نشر کتب و صحائف، حساب و میزان، نفخ صور، قیامت صغری و کبری، بهشت و جهنم و کیفیت خلود اهل آتش، از مباحث این شاهد است.

شاهد سوم، بار دیگر به توضیح عالم‌های سه‌گانه(عالم دنیا، عالم حساب و جزاء و عالم قرار و آرامش) می‌پردازد. در اشراق اول از انحصار عالم‌های سه‌گانه هستی و در اشراق دوم از نحوه آمدن انسان از عالم روحانی به عالم جسمانی و در اشراق سوم و چهارم، از شیوه برخورد انسان‌ها با ملائکه و اینکه چگونه آنها نفوس آدمیان را به منازل رحمت و یا عذاب سوق می‌دهند، بحث می‌شود.

مشهد پنجم: نبوات و ولایات

این مشهد با روش اهل اشراق و صوفیه، در دو شاهد از نبوات و ولایات بحث می‌کند.

شاهد اول، در زمینه اوصاف نبی و ویژگی‌های او است. نویسنده در این شاهد، در قالب چندین اشراق، نبوت و ویژگی‌های آن را بیان می‌کند. مسائلی چون: درجه نبوت نسبت به سایر درجات انسان، معجزه، وحی، الهام و تعلیم و تفاوت آنها با یکدیگر، چگونگی دریافت وحی توسط پیامبر و ویژگی‌های وی، از مهم‌ترین مطالب این شاهد است. ملاصدرا این مسائل را با قواعد ذوقی و کشفی و روش اهل انظار تطبیق نموده و آراء فیلسوفانی چون: بوعلی سینا و فارابی را با بیانی شیوا تقریر کرده و برخی از مسائل را با افکار اهل عرفان ممزوج نموده است.

شاهد دوم، به اثبات نبی و لزوم قوانین آسمانی می‌پردازد. ملاصدرا در این شاهد ضمن اشراقاتی، بر وجود نبی و لزوم قوانین آسمانی در نظام عالم، دلیل آورده و شرایط وجوب اطاعت از او را بیان کرده است. در دیگر اشراقات هم سِرّ تشریع احکام شرعیه اعم از عبادات و سیاسات و حدود و نکاح و تفاوت نبوت و شریعت و سیاست ذکر شده است.

شروح و تعلیقات

شروح و تعلیقات زیادی بر کتاب شواهد الربوبیه، نوشته شده است که مهم‌ترین آنها عبارتند از:

1. حواشی حکیم ملاعلی نوری (م۱۲۴۶ ه.)که نسخه‌ای از آن در کتابخانه دانشگاه تهران موجود است.
2. حواشی حکیم ملاهادی سبزواری به زبان عربی که جامع‌ترین و دقیق‌ترین حواشی‌ شواهد به شمار می‌آید.
3. حواشی عرفانی و فلسفی محمدرضا قمشه ای(متوفای ۱۳۰۷ ه).
4. حواشی علی حکیم.
5. حواشی علی بن عبد الله مدرس زنوزی(متوفای ۱۳۰۷ ه).این حاشیه مربوط به بخش‌های آغازین کتاب است.
6. شرح شواهد الربوبیه از میرزا علی اکبر حکمی یزدی.
7. مشاهد الوهیه یا شرح کبیر بر شواهد الربوبیة نوشتهٔ علامحسین رضا نژاد«نوشین».
8. ترجمه شواهد الربوبیه از ابوالقاسم یزدی.
9. ترجمه و تفسیر شواهد الربوبیه، به قلم جواد مصلح.

منابع

1. الشواهد الربوبیه، تصحیح و مقدمه از: محقق داماد، سید مصطفی، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ۱۳۸۲، چاپ اول.
2. الشواهد الربوبیه، تصحیح و تعلیق و مقدمه از: آشتیانی، سید جلال الدین، بوستان کتاب، ۱۳۹۰، چاپ ششم.