تنقیح المقال فی علم الرجال (کتاب)

تنقیح المقال فی احوال الرجال

اطلاعات کتاب
نویسنده	عبدالله مامقانی (درگذشت ۱۳۵۱ق)
موضوع	علم رجال
زبان	عربی
قطع	وزیری
مجموعه	۳ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث
نسخه الکترونیکی	http://lib.eshia.ir/10510

تَنْقیحُ المَقال فی اَحوالِ الرّجال یا تنقیح المقال فی علم الرجال کتابی مفصل در علم رجال به زبان عربی، که به تنقیح المقال مشهور است. کتاب تألیف شیخ عبدالله مامقانی (درگذشت ۱۳۱۱ش) عالم و فقیه امامی قرن چهاردهم است. نویسنده در این کتاب درباره بیش از ۱۶۰۰۰ راوی بحث کرده است. آقا بزرگ تهرانی آن‌را مفصّل‌ترین اثر در علم رجال دانسته‌ است. محسن امین و محمدتقی شوشتری انتقاداتی به این کتاب دارند. این کتاب با توضیح و تعلیقات محی الدین و محمدرضا مامقانی فرزند و نوه مؤلف نیز منتشر شده است.

نویسنده

مقالهٔ اصلی: عبدالله مامقانی

عبدالله بن محمدحسن مامقانی (۱۲۹۰-۱۳۵۱ق) فقیه و رجالی شیعه در قرن چهاردهم قمری. مامقانی در نجف زاده شد و در همان جا به تحصیل علوم دینی پرداخت. وی بیش از ۴۰ کتاب و رساله در موضوعات فقه، اصول فقه، درایه و رجال دارد که تنقیح المقال از مهمترین آنها شمرده می‌شود.

آغاز تألیف

مامقانی تألیف آخرین اثر خود را در ۱۵ مرداد ۱۳۰۸ش آغاز نمود و تا هنگام وفات (۱۳۱۱ش) همه وقت خود را صرف این کار ساخت و در مهر ۱۳۱۰ش نگارش و بازبینی آن را به پایان رساند. مؤلف در این مدت کوتاه، به اهمّ کتب رجال و شرح حال‌های معتبر شیعه مراجعه نموده، آرا و اقوال علمای قدیم و جدید را آورده و به تعبیر خود، اهل تحقیق را از مراجعه به کتب پیشین بی‌نیاز ساخته است. همچنین از کتب رجالی اهل سنّت، به ویژه اُسدالغابة فی معرفة الصحابة، بهره برده است.

محتوا

در این کتاب، شرح حال صحابه و تابعین و اصحاب ائمه(ع) و دیگر راویان تا قرن چهارم، و نیز شرح‌حال تعدادی از عالمان حدیث، مشایخ اجازه و مؤلفان مشهور در زمینه علم رجال درج شده است. تعلیقات مؤلف در حواشی کتاب و نیز بخش «خاتمة الخاتمه»، شامل استدراکات رجالی وی بر کتاب است. تعداد رجال ذکر شده در کتاب، مجموعاً به۱۶۳۰۷ تن می‌رسد که از این تعداد، ۱۳۲۸، تن ثقه، ۱۶۶۵، تن حَسَن، ۴۶ تن موثق و بقیه ضعیف، مجهول یا مُهمل معرفی شده‌اند.

ساختار کتاب

ساختار تنقیح المقال بدین صورت است:

• مقدمه
  • تعریف موضوع
  • بیان موضوع
  • جایگاه علم رجال
  • سی فایده از اصول و قواعد این علم
• متن اصلی(دربرگیرنده اسامی راویان)
  • اسماء
  • القاب
  • کنیه‌ها
  • نام‌های زنان

در هر یک از این فصول، راویان به ترتیب الفبا و با شماره ذکر شده‌اند. پس از ذکر نام هر راوی، ضبط و تلفظ صحیح نام، به همراه نسب و همچنین آرا و اقوال رجالی موجود در باره راوی و در صورت نیاز تمیز وی از نام‌های مشابه و مشترک عرضه گردیده و در ‌نهایت نتیجه گیری شده است.

• خاتمه

ویژگی‌ها

• از ویژگی‌های مهم این اثر، وجود فهرستی با عنوان «نتائج التنقیح فی تمییزالسقیم من الصحیح» در ابتدای کتاب است. این فهرست مفصّل در بر دارنده اوصاف راویان (ثقه، حسن، موثّق، مجهول، مهمل و موارد خاص) در مقابل نام هر راوی است و در حکم چکیده آرای مؤلف در مورد رجال مذکور در کتاب است. ترتیب الفبایی فهرست و تطابق شماره گذاری آن با متن اصلی، بر کارآمدی آن در مراجعات سریع افزوده است.
• از نکات شایان توجه این کتاب، گستردگی و جامعیت آن با توجه به مدت کوتاه تألیف و تصحیح و چاپ است، تا آنجا که این امر را خرق عادت و از تأییدات خاص الاهی بر شمرده‌اند. برخی این کتاب را گسترده‌ترین کتاب رجالی شیعه امامیه و بلکه مفصّل‌ترین اثر در علم رجال دانسته‌اند..

ماجرای نگاشتن کتاب

آیت‌الله مامقانی در کتاب تنقیح المقال می‌نویسد:

زمانی که به نوشتن این کتاب مشغول بودم، الطاف خداوند را بارها مشاهده می‌کردم. چه بسا می‌خواستم مطلبی را در کتابیببینم که به مجرّد اوّلین باز کردن آن، آن مطلب را می‌یافتم. و کم اتفاق می‌افتاد که در جستجوی مطلبی، نیاز به ورق زدن آن کتاب داشته باشم. شبی از شب‌ها نیازمند به کتاب «رهن تهذیب» شدم که برای دست یابی به آن، بایستی ساعت‌های متمادی وقت صرف می‌کردم و چون نمی‌خواستم وقفه‌ای در نوشتن کتاب تنقیح المقال پیش آید، متوسّل به امام زمان(عجّ) شدم و با گریه و التماس، از آن حضرت خواستم تا مرا در این راه کمک کند. در این وقت به ذهنم چنین خطور کرد که به سراغ کتاب‌های قدیمی و کهنه‌ای که موضوع آنها صرف، نحو و تفسیر بود و روی هم در پستوی محل سکونتم انباشته شده بودند بروم. در این حال به سراغ آنها رفتم با این که قطعاً می‌دانستم که کتاب تهذیب در بین آنها نیست ولی با این حال دستم را به سوی یکی از آنها دراز کردم و آن را برداشتم و باز کردم، دیدم نسخه‌ای از کتاب تهذیب باب رهن است که بسیار خوش خط و نو بود. مطلبی را که نیاز داشتم، از آن کتاب یادداشت کردم و آن را در گوشه‌ای گذاشتم. فردای آن روز به سراغ آن رفتم ولی اثری از آن ندیدم. این را از الطاف خاصّ آن حضرت دانستم. و همین واقعه، شوق مرا در نوشتن و تکمیل تنقیح المقال بیش از پیش افزایش داد.»

از نگاه دیگران

برخی از صاحب‌نظران این اثر را ستوده‌اند. برخی نیز از آن انتقاد کرده‌اند؛

• امین با وجود بر شمردن این کتاب در میان مآخذ اعیان الشیعة، آن را پر اشتباه معرفی کرده است.
• آقا بزرگ طهرانی در کنار ستایش از این اثر و مؤلف آن، آن را نیازمند تنقیح و بازنگری دانسته است.
• محمد تقی شوشتری (متوفی ۱۳۷۴ ش)، با آنکه این کتاب را بهترین و متقن‌ترین تألیف رجالی از نظر جامعیت و گردآوری اقوال رجالیان برشمرده، بیش از دیگران از آن انتقاد کرده است. وی ابتدا نقد‌ها و تعلیقات خود را در حاشیه نسخه‌ای از این کتاب که در اختیارش بود، یادداشت می‌کرد، سپس آن‌ها را مستقلاً نگاشت که به قاموس الرجال شهرت یافت و با همین عنوان به چاپ رسید. برخی با وجود همه ارزش‌های قاموس الرجال، بر لحن تند و بعضی عبارات نامناسب این کتاب خرده گرفته و آن را نقطه ضعف این اثر بر شمرده‌اند.

نسخه ‏‌ها و چاپ

بخشی از تنقیح المقال با توجه به تاریخ‌های مذکور در صفحه عنوان و خاتمه مجلدات چاپ سنگی، در زمان حیات مؤلف و تحت نظارت وی چاپ شد و قسمتی دیگر پس از درگذشت او منتشر گردید.

کتاب تنقیح المقال، به همراه فهرست «نتائج التنقیح فی تمییز السقیم من الصحیح» و کتاب مقباس الهدایة فی علم الدرایة، اثر دیگر مؤلف، مجموعاً در سه جلد رحلی، در نجف چاپ سنگی شد. این کتاب با استدراک و تعلیقات فرزند مؤلف محی‌الدین مامقانی و نوه او محمدرضا مامقانی نیز منتشر شده است.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام