کاربر:Alikhani/صفحه تمرین

اهمیت و جایگاه

صلوات دستوری قرآنی است و خدا در آیه صلوات مؤمنان را به فرستان صلوات بر پیامبر امر کرده است. برخی محققان در تبیین اهمیت این امر معتقدند خدا پیش از صدور این دستور، بر خلاف دیگر دستورات، به مؤمنان یادآور می‌سازد که خودش و ملائکه نیز این عمل را انجام می‌دهند.

صلوات از رایج‌ترین ذکرها در بین مسلمانان است که ریشه قرآنی دارد.

در دعاهایی که از معصومان مقل شده، به‌ویژه در دعاهای صحیفه سجادیه، در موارد فراوانی ذکر صلوات بیان شده است.

صلوات را از شعایر دینی خوانده‌اند.

این ذکر در اکثر مراسم‌ها و اجتماعات مسلمانان، اعم از جشن و سوگواری، گفته می‌شود.

همچنین صلوات را عملی عبادی دانسته‌اند که در نزد شیعیان رایج است.

به نظر برخی محققان، بعد از انجام واجبات شرعی و تلاوت قرآن، صلوات فرستادن بر پیامبر(ص) برترین عبادت است.

همه مسلمانان بر واجب بودن صلوات در تشهدِ نماز اتفاق نظر دارند. (حذف شود) گفته شده، فقیهان شیعه بر واجب بودن ذکر صلوات در تشهد نماز، اتفاق نظر دارند، به گونه‌ای که ترک عمدی آن را موجب باطل شدن نماز می‌دانند. برخی فقیهان اهل‌تسنن نیز این دیدگاه را پذیرفته‌اند. همچنین فرستان صلوات بر پیامبر و آل او از امورِ واجب خطبه‌های نماز جمعه و نماز میت دانسته شده است.

گفته شده، صلوات معنای جامعی دارد به گونه‌ای که اگر به خدا نسبت داده شود، به معنای رحمت، اگر به ملائکه نسبت داده شود، به معنای استغفار و اگر به انسان‌ها نسبت داده شود، به معنای دعا است. صلوات یکی از ذکرهای رایج در بین شیعیان است که از خدا درخواست می‌کنند پیامبر و خاندانش را اکرام کند.

کسی که نام پیامبر را بشنود و صلوات نفرستد

تأثیر در فرهنگ

گفتن ذکر صلوات علاوه بر کاربست عبادی آن، در بافت فرهنگی مسلمانان به‌گونه‌ای نفوذ کرده که در مواقع مختلفی مثل خواندن لالایی‌، گفتن مَثَل‌، و هنگام کاشت و برداشت محصولات کشاورزی به کار می‌رود. چنان‌که مردم ایران ذکر صلوات را در کاربستی سیاسی، پس از شنیدن نام امام خمینی در دوران تبعید او، صلوات می‌فرستادند و با این کار جایگاه مرجعیت و رهبری او را تحکیم کردند.

صلوات‌خوانی از هنرهای عبادی مذهبی است که در برخی مناطق رواج دارد. صلوات‌خوانی، خواندن ذکر صلوات به صورت آهنگین همراه با دف و دایره است که در مجالس مولودی‌خوانی و اعیاد مذهبی خوانده می‌شود.

شاعران بسیاری نیز در قالب دوبیتی‌ها، غزل‌ها و قصیده‌ها، «صلوات‌نامه‌»هایی را سروده‌اند. صلوات‌نامه‌ها با هدفِ «صلوات‌گیری» سروده شده‌اند به گونه‌ای که شنونده با شنیدن و شناختن پایان هر بیت، وادار به فرستادن صلوات شود.

چنان‌که یکی از آداب جاری زورخانه‌ها گفتن صلوات (مانند صلواتِ چرخ، صلوات میان‌داری و صلوات گود) است.

فلسفه صلوات

صلوات را گونه‌ای قدردانی از زحمات ۲۳ سالهٔ پیامبر و عاملی برای ریشه‌دار شدن محبت به او دانسته‌اند. برخی محققان در تبیین فلسفه صلوات معتقدند شخص با صلوات فرستادن، محمد و آل او را واسطهٔ بین خود و خدا قرار می‌دهد تا خداوند به سبب رحمتی که به آنها می‌فرستد، بخشی از رحمت را نیز به او بفرستند. الگوپذیری از انسانِ کامل، عمل به وظیفۀ احترام‌گذاشتن به پیامبر و خاندان او، بزرگداشت نام و یاد برگزیدگان خدا، توجه به ضرورت پیروی از خط نبوت و ولایت و نیز رهنمون شدن به تفکیک‌‌ناپذیری نبوت و امامت از فلسفه‌های دیگر صلوات برشمرده شده است.

در پاسخ به این سؤال که آیا فرستادن صلوات برای پیامبر و آل او نفعی دارد یا نه، دو دیدگاه وجود دارد. به باور شهید ثانی در کتاب الروضة البهیه خدا به پیامبر چنان منزلت و مرتبه بلندی داده که از صلوات فرستادن ما بی‌نیاز است؛ به همین دلیل هدف از صلوات فرستادن، بازگشت نتایج آن به گویندۀ آن است. محمدحسین طباطبایی و شاگردش حسن حسن‌زاده آملی نیز چنین دیدگاهی دارند. در مقابل محمدباقر مجلسی، مؤلف مرآة العقول و مرتضی مطهری معتقدند اگر چه پیامبر و آل ایشان مقام بسیار بالایی دارند، اما همچنان در مسیر کمال در حال حرکت هستند و با فرستادن صلوات از خداوند درخواست می‌شود به مقام آنان افزوده شود.

فضیلت و آثار

در منابع روایی ثواب و آثار معنوی و مادی فراوانی برای صلوات بر شمرده شده است. برخی از این آثار عبارتند از:

کفاره از گناهان پاک‌شدن گناهان سنگین‌ترین عمل در ترازوی اعمال بازشدن در‌های آسمان و ریزش گناهان دوستی با خدا دست‌یابی به شفاعت پیامبر از بین رفتن نفاق (صلوات با صدای بلند) استغفار ملائکه (برای نویسنده ذکر صلوات) استجابت دعا ر‌هایی از آتش جهنم برآورده شدن صد حاجت صلوات خدا و ملائکه بر گوینده صلوات بهترین عمل در روز جمعه درک‌کردن امام زمان(عج) (ذکر صلوات بعد از نماز صبح و نماز ظهر) گشوده شدن دری از درهای عافیت بهترین دعا در کعبه پاک شدن اعمال روشنایی قبر، صراط و بهشت نزدیکترین فرد به پیامبر در روز قیامت یادآوری مطلب فراموش‌شده برابری با تسبیح، تهلیل و تکبیر

مواقع گفتن صلوات

اگر چه به نظر مشهور فقیهان شیعه، صلوات فرستادن هنگام شنیدن نام پیامبر مستحب است، اما فقیهانی هم وجود دارند که آن را واجب دانسته‌اند.

به نظر فقیهان شیعه، صلوات فرستان هنگام شنیدن نام، یا کنیه یا القاب پیامبر (ص)، حتی اگر در حال نمازخواندن باشد، مستحب است.

حسین وحید خراسانی، از مراجع تقلید شیعه، صلوات فرستادن بعد از شنیدن نام امام علی(ع) را نیز کاری نیکو دانسته است.

در فرهنگ شیعه، همواره با شنیدن نام پیامبر، صلوات فرستاده شده، بی‌جهت ترک نمی‌شود. برخی شیعیان نیز صلوات را ذکر دائمی خود قرار داده، یا گفتن تعداد مشخصی از آن را نذر می‌کنند.

صلوات را در هر زمانی می‌توان گفت، اما بر اساس روایات، بهترین زمان گفتن آن شب و روز جمعه است. چنان‌که در حدیثی از امام باقر، بهترین عبادت در روز جمعه، صلوات فرستادن دانسته شده است. از دیگر مواقعی که به گفتن ذکر صلوات سفارش شده، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• در رکوع و سجود نماز

• در ابتدای هر کلام مهمی (مانند خطبه‌ها و سخنرانی‌ها)
• هنگام داخل شدن در مسجد الحرام
• هنگام طواف و سعی بین صفا و مروه
• در ماه‌های رجب، شعبان و رمضان
• هنگام دیدن حرم پیامبر(ص)
• در ابتدا و انتهای وضو
• در تعقیبات نماز
• قبل و بعد از دعا
• هنگام بوییدن گل
• بعد از عطسه‌کردن
• هنگام سفر.

صلوات‌های خاصه‌ (مانند صلوات خاصه امام رضا)

در برخی منابع حدیثی، علاوه بر صلوات بر پیامبر و آل او، صلوات‌های مخصوصی هم برای حضرت زهرا و امامان دیگر نقل شده است.

ختم صلوات

ختم صلوات، عملی است که برخی افراد برای برآورده‌شدن حاجاتشان، تعداد مشخصی صلوات را می‌فرستند. این عمل معمولاً به سبب نذر کردن انجام می‌شود.

برای برآورده شدن حاجت، ختم صلوات گرفته می‌شود و در آن به تعداد خاصی (مثلاً ۱۰۰، ۱۰۰۰ یا ۱۴۰۰۰) به نیت معصومان ذکر صلوات گفته می‌شود.

اگرچه این عمل عبادی به صورت رسم مردم انجام می‌شود، اما از نظر فقهی آن را جایز شمرده‌اند.

در برخی کتاب‌ها ختم صلوات‌های مختلفی بر اساس تجربه نقل شده است.

ختم صلوات گاهی به صورت یک مراسم به صورت دسته‌جمعی انجام می‌شود و افراد تعداد مشخص‌شده صلوات‌ها را ختم می‌کنند.

صلوات اهل تسنن

بر اساس برخی روایات کتاب صحیح بخاری صحیح مسلم،، سنن ابی‌داود، سنن نسائی، سنن ترمذی پیامبر(ص) در پاسخ به این سؤال که ذکر صلوات را چگونه است، گفتن عبارتِ «آل محمد» را در صلوات لازم دانست.

برای دیدن منابع بیشتر نگاه کنید به:عسکری، من السنن النبی الصلاه علی محمد و آل‌محمد(ص)، مشعر، ص۱۴-۲۲.

علامه عسکری در کتابچه کوچکی با نام «مِنْ سُنَنِ النَبیِّ الصلاةُ عَلی محمد و آل محمد(ص)» فضیلت صلوات و کیفیت صلوات را در احادیث اهل‌تسنن بررسی کرده است.

به گفته ابن‌حجر هیتمی، لفظ صلواتی که بر صحیح بودن آن اتفاق نظر وجود دارد، «اللهم صلّ علی محمد و علی آل محمد» است. به گفته صنعانی، از علمای سلفی‌مذهب، در نزد اهل حدیث صلوات فرستادن بر آل، بی‌هیچ تردیدی ثابت است، و حذف آن در صلوات‌ها در زمان بنی‌امیه رخ داد؛ چون مردم به دلیل ترسی که از حکومت بنی‌امیه داشتند، به سبب تقیه تعبیر «آل» را در صلوات حذف کردند و این امر بدون هیچ دلیلی ادامه پیدا کرد. اما ابن‌تیمیه معتقد است، اگرچه مطابق دستور پیامبر، باید علاوه بر پیامبر، بر آل او نیز صلوات فرستاده شود، اما از آنجا که چنین صلواتی، نشانِ شیعه‌ها شده، ترک آن بهتر است.

سبکی در کتاب شفاء السقام، تمام تعبیرهایی را (۵۲ لفظ) که در روایات نبوی برای ذکر صلوات وارد شده، جمع کرده است. اگر چه در اکثر آن تعبیرها صلوات بر «آل محمد» وجود دارد، اما در هیچیک از آنها صلوات بر صحابه ذکر نشده است.

گفته شده، اهل‌تسنن در صلوات فرستادن بر غیر پیامبران، اختلاف نظر دارند، برخی آن را نادرست، برخی مکروه و بعضی صلوات فرستادن بر غیر پیامبران را تنها در صورتی جایز می‌دانند که ابتدا بر پیامبر، سپس به تبع پیامبر بر فرد دیگر صلوات فرستاده شود.

ازاین‌رو اختلاف اهل سنت و شیعیان در کیفیت صلوات را نه بحثی علمی، که بحثی نشأت گرفته از امر سیاسی دانسته‌اند.

انواع مختلف صلوات

اگر چه معروف‌ترین صلوات گفتن آن به صورت «اللهم صل علی محمد و آل محمد» است، اما در برخی روایت‌ها گونه‌های دیگری برای ذکر صلوات نقل شده است. به گفته برخی محققان در صحیفه سجادیه با ۲۱۰ عبارت مختلف، ذکر صلوات را بیان کرده است.

تعبیر «و عجّل فرجهم» در صلوات

مطابق روایتی که از امام صادق نقل شده، هر که بعد از نماز صبح و نماز ظهر صلوات را همراه با تعبیر «و عجّل فرجهم» بیان کند، قبل از آنکه بمیرد، امام زمان(عج) را می‌بیند.

مطابق روایت دیگری از امام صادق، هر که بعد از نماز ظهر روز جمعه هفت مرتبه صلوات را همراه با تعبیر «و عجّل فرجهم» بیان کند، از یاران امام زمان خواهد شد.

همچنین آمده است کسی که بعد از نماز عصر روز جمعه صد مرتبه صلوات را با ذکر و عجل فرجهم بگوید، در روز قیامت شفاعت می‌شود.

آیا باید بر «آل محمد» هم صلوات فرستاد

بر اساس روایت‌هایی که در منابع شیعه و سنی آمده، از صلوات ناقص نهی شده و صلوات ناقص بسنده کردن به صلوات بر پیامبر، و صلوات کامل صلوات فرستادن بر محمد و بر آل او دانسته شده است.

به گفته صاحب جواهر، در مذهب شیعه ضمیمه کردن آل در صلوات، از چنان مقبولیتی برخوردار است که چنان احکام ضروری مذهب شده است.

در عرف شیعه، منظور از صلوات در تمامی موارد، صلوات بر پیامبر همراه با آل او است و صلوات بر پیامبر، منهای آل او امری شناخته شده نیست.

محقق خویی با استفاده از برخی روایات این احتمال را مطرح کرده که صلوات فرستادن بر پیامبر، بدون آل او، حرام باشد.

صاحب جواهر، در مذهب شیعه باطل بودن صلوات بدون آل را واضح دانسته است.

قاضی نورالله شوشتری در کتاب احقاق الحق روایات بسیاری را که در آنها کلمه «آل» به کار رفته، جمع‌آوری کرده است.

در برخی روایات اهل‌تسنن آمده است، پیامبر(ص)، عبای خود را بر روی خود و امام علی و حضرت زهرا و حسن و حسین کشید و آنان را «آل» خود خواند و اجازه نداد همسرش، امّ‌سلمه، به زیر عبا برود.

بر اساس حدیثی مشهور، پیامبر ذکر صحیحِ صلوات را «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّد» دانست و از گفتن «اللهم صلّ علی محمد و علی آل محمد» نهی کرد. سید علیخان کبیر این حدیث را معتبر ندانسته، اما محمدتقی مجلسی معتقد است، سیره بر درستی این حدیث دلالت دارد.

به گفته ابن‌حجر هیتمی، در فقه شافعی، صلوات فرستادن بر «آل محمد» واجب است.

به اتفاق شیعیان، منظور از «آل» همان اصحاب کسا هستند، و اگر چه اهل سنت درباره تعیین «آل» اقوال مختلفی مطرح کرده‌‌اند، اما همگی اتفاق نظر دارند که مراد از آن، همان کسانی است که آیه تطهیر دربارۀ آنها نازل شده است. به گفته مقدس اردبیلی، اگرچه پنج‌تن آل عبا، سبب نزول آیه تطهیر بوده‌اند، اما آیه به آنها اختصاص ندارد و امامان معصوم بعدی را نیز شامل می‌شود؛ ازاین‌رو در منظور از آل، همه امامان معصوم، به‌اضافۀ حضرت فاطمه(س) است.

صلوات ناقص و سبک‌شمردن صلوات

بر اساس روایتی که از پیامبر نقل شده، بخیل واقعی فردی دانسته شده که هنگام شنیدن نام پیامبر، از گفتن صلوات خودداری کند.

تک‌نگاری‌ها

کتاب شرح و فضایل صلوات تألیف احمد حسینی اردکانی.

کتاب‌های مختلفی در شرح، ذکر فضایل و آثار صلوات نوشته شده است. برخی از آنها عبارتند از:

• شرح و فضایل صلوات، به قلم احمد حسینی اردکانی؛ مطالب این کتاب در هشت فصل سامان یافته است که از جمله مباحث آن می‌توان به معنای صلوات، تعیین لفظ مربوط به صلوات، تفسیر آیه صلوات و آداب مربوط به آن اشاره کرد. این کتاب را انتشارات میقات در سال ۱۳۷۵ش منتشر کرده است.
• صلوات بر پیامبر(ص) عامل قدسی شدن روح، تألیف اصغر طاهرزاده؛ این کتاب را انتشارات لبّ المیزان در اصفهان، در سال ۱۳۹۰ش منتشر کرده است. در این کتاب، آثار معنوی صلوات بر مؤمنان با استفاده از آیات و روایات بررسی شده است.
• آثار و برکات الصلوات، اثر علی الابراهیمی؛ اهمیت صلوات و فلسفه آن و فواید دنیایی و اخروی صلوات از مباحث این کتاب است. این کتاب در سال ۱۴۳۲ق، به کوششه مؤسسه البلاغ در بیروت منتشر شده است.
• الصلوات مفتاح حل المشکلات، به تألیف علی خسمه‌ای قزوینی؛ این کتاب را انتشارات دار کمیل بیروت، در ۱۲۸ صفحه منتشر کرده است.

منابع

• ابن‌تیمیّه، احمد بن عبدالحلیم، مِنهاجُ السُنّةِ النَبویةِ فی نَقضِ کلام الشیعةِ القَدَریّه، ریاض، جامعة محمد بن سعود الاسلامیه، ۱۴۰۶ق.
• عسکری، سید مرتضی، من السنن النبی الصلاه علی محمد و آل‌محمد(ص)، تهران، مشعر، بی‌تا.
• قضاوی، عفت، «ختم صلوات»، در کتاب کِلْک و کتاب، تألیف رسول جعفریان، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۹۳ش.
• فیاض، محمداسحاق، الاستفتائات الشرعیه، بی‌جا، الکلمة الطیبه، ۱۴۳۵ق.
• مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح أخبار آل‌الرسول(ص)، تصحیح و تحقیق: سیدهاشم رسولی محلاتی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۴ق.
• شفیعی، علی، گوهرهای منثور، تهران، گسترش رایانه، ۱۳۹۸ش.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹ش.
• کمالی، محمدهادی، و دیگران، «نقد دیدگاه عدم انتفاع پیامبر(ص) از دعا و صلوات امت، با تأکید بر امکان رفعت درجه آن حضرت در قوس صعود»، در مجله معرفت کلامی، شمارۀ ۲۶، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش.
• درودگر، محمدجواد، «اسرار و آثار صلوات بر پیامبر(ص) و آل پیامبر(ص)»، در مجله فرهنگ زیارت، شمارۀ ۷، تابستان ۱۳۹۰ش.
• طباطبایی، محمدحسین، بررسی‌های اسلامی، به کوشش سیدهادی خسروشاهی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸ش.
• حسن‌زاده آملی، حسن، هزار و یک نکته، تهران، رجاء، ۱۳۶۵ش.
• صمدانیان، محسن، و امید صبوری، «صلوات و پیامبر(ص) در صحیفه سجادیه»، در مجله قرآنی کوثر، شماره ۲۳، زمستان ۱۳۸۵ش و بهار ۱۳۸۶ش.
• نساجی، زهرا، «رایحه روح‌افزاری صلوات»، در مجله پاسدار اسلام، شماره ۳۰۳، اسفند ۱۳۸۵ش و فروردین ۱۳۸۶ش.
• جاوید، هوشنگ، «صلوات‌خوانی هنر عبادی مذهبی ازیادرفته»، در مجله آستان هنر، شماره ۴ و ۵، تابستان ۱۳۹۲ش.
• مصباح یزدی، محمدتقی، صهبای حضور، تدوین و نگارش: اسدلله طوسی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۱ش.
• خویی، ابوالقاسم، موسوعة الامام الخوئی، قم، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی، ۱۴۱۸ق.
• روح‌بخش، رحیم، «صلوات سیاسی»، در مجله زمانه، شمارۀ ۲۱، خرداد ۱۳۸۳ش.
• شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی الأخبار، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
• شایسته‌رخ، الهه، «کاربردشناسی صلوات در ترانه‌های کاشت و برداشت کشاورزی»، در مجله فرهنگ مردم ایران، شماره ۷۱، زمستان ۱۴۰۱ش.
• شیخ مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید(ره)، ۱۴۱۳ق
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
• صنعانی، محمد بن اسماعیل، سبل السلام شرح بلوغ المرام، ریاض، مکتبة المعارف، ۱۴۲۷ق.
• شیخ صدوق، محمد بن علی، الامالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
• مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، مَجمَعُ الفائدة و البرهان فی شرح اِرشادِ الأذهان، قم، دفتر انتشارت اسلامی، ۱۴۰۳ق.
• شهیدثانی، زین‌الدین عاملی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، تصحیح و تحقیق: حسن قاروبی تبریزی، قم، دار التفسیر، ۱۴۲۷ق.
• ابراهیمی، علی، آثار و برکات الصلوات، بیروت، ۱۴۳۲ق، ۱۴۳۲ق.
• نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
• موسوی، سیدرضا، «صلوات، احکام و آثار آن»، در مجله الهیات و حقوق، شماره ۳۰، زمستان ۱۳۸۷ش.
• نساجی زواره، اسماعیل، «صلوات رمز محبت و وفاداری به پیامبر(ص) و خاندانش(ع)»، در مجله درس‌هایی از مکتب اسلام، شماره ۶، شهریور ۱۳۸۲ش.
• باقری بیدهندی، «کتابنامۀ صلوات»، در مجله علوم حدیث، شماره ۱۳، پاییز ۱۳۷۸ش.
• علوی، عادل، آثار الصلوات فی رحاب الروایات، قم، مؤسسه اسلامی تبلیغ و ارشاد، ۱۴۳۷ق.
• ابن‌حجاج نیشابوری، مسلم، صحیح مسلم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی احکام الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت(ع)، ۱۴۱۵ق.
• فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، مرتضوی، ۱۳۷۳ش.
• شیخ بهایی، محمد بن حسین، مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیلة من الواجبات و المستحبات، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۰۵ق.
• ماوردی، علی بن محمد، الحاوی الکبیر فی فقه مذهب الإمام الشافعی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
• مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۴ق.
• مدنی شیرازی، سید علیخان کبیر، ریاض السالکین، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۹ق.
• حسینی عاملی، سید محمدجواد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• سُبْکی، علی بن عبدالکافی، شِفاء السَقام فی زیارةِ خیرِ الأنام(ص)، تهران، مشعر، ۱۴۲۹ق.
• ابن‌حنبل، احمد، مسند احمد، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۲۱ق.
• نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، قاهره، مکتبة ابن‌تیمیه، ۱۴۱۵ق.
• ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۲ق.
• سجستانی، ابی‌داود سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داود، بیروت، المکتبة العصریه، بی‌تا.
• زمانی، محمدحسن، «کیفیت صلوات از نگاه فریقین»، در مجله حکمت و فلسفه اسلامی، شماره ۸، تابستان ۱۳۸۲ش.
• خمسه‌ای قزوینی، علی، الصلوات مفتاح حل المشکلات، بیروت، دار کمیل، بی‌تا.
• خرگوشی، عبدالملک بن محمد، شرف المصطفی، مکه، دار البشائر الاسلامیه، ۱۴۲۴ق.
• هیتمی، احمد بن محمد، الصواعق المحرقة علی اهل الرفض و الضلال و الزندقه، بیروت، مؤسسة الرساله، ۱۴۱۷ق
• نسائی، احمد بن شعیب، سنن نسائی، حلب، مکتب المطبوعات الاسلامیه، ۱۴۰۶ق.
• ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، قاهره، شرکة مکتبة و مطبعة مصطفی البابی الحلبی، ۱۳۹۵ق.
• حسینی اردکانی، احمد، شرح و فضایل صلوات، تهران، میقات، ۱۳۷۵ش.

پیوند به بیرون

• صلوات
• صلوات در ساحت نیایش
• بررسی تطبیقی جایگاه و چگونگی ذکر صلوات بر پیامبر(ص) در احادیث فریقین