غدیر (ابهام‌زدایی)

غدیر در لغت به معنای آبریز و مسیل، و غدیرخم نام محلی است که به خاطر وجود برکه‌ای در این محل، که در آن آب باران جمع می‏‌شده است، به این نام شهرت یافته است.

جغرافیای غدیر خم

غدیرخم در چهار کیلومتری جُحفه واقع شده و جحفه در 64 کیلومتری مکه قرار دارد که یکی از میقاتهای پنجگانه می‌باشد.(معجم البلدان، ذیل کلمه جحفه) این مکان به علت وجود مقداری آب و چندین درخت، محل توقف و استراحت کاروانیان واقع می‌شد.

راویان غدیر

کمتر مقطع تاریخی را می‌توان در جهان اسلام یافت که از لحاظ سند و اطمینان از اصل وقوع، قوت و استحکامی نظیر این رویداد داشته باشد.

راویان حدیث غدیر در چند مرتبه قرار می گیرند:

در مرتبه نخست نام اهل‌ بیت(ع) یعنی امام ‌علی(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) دیده می‌شود.

در مرتبه بعدی نام حدود 110 تن از صحابه پیامبر(ص) به چشم می‌خورد از جمله: ابوبکر بن ابی‏‌قحافه، عمر بن ‌الخطاب، عثمان بن عفان، عایشه بنت ابی‌بکر، سلمان فارسی، ابوذر غفاری، عمار یاسر، زبیر بن‌ عوام، عباس بن عبدالمطلب، ام سلمه، جابر بن عبدالله‌ انصاری، ابوهریره و... که تمامی آنان در محل غدیر حاضر بوده‌اند و حدیث غدیر را بدون واسطه نقل می ‏کنند.

در مرتبه دیگر تابعین هستند که حدیث غدیر از 83 تن از تابعین نقل شده است، از جمله آنان: اصبغ بن‌ نباته، سالم‌ بن ‌عبدالله ‌بن عمر بن الخطاب، سعید بن‌ جبیر، سلیم‌ بن قیس، عمر بن عبدالعزیز(خلیفه اموی) و... .

پس از تابعین، در میان علمای اهل تسنن از قرن دوم تا قرن سیزدهم، 360 تن، حدیث غدیر را نقل کرده‏ اند، که 3 تن از صاحبان صحاح سته یعنی محمد بن عیسی ترمذی، احمد بن شعیب نَسائی و ابن ماجه محمد بن یزید قزوینی، و دو تن از پیشوایان فقهی اهل تسنن یعنی احمد بن حنبل شیبانی و محمد بن ادریس شافعی، در شمار اینان هستند.

در بین محدثین و علمای شیعه نیز افراد فراوانی حدیث غدیر را در کتب مختلف، روایت کرده ‏اند، از جمله آنها: شیخ کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید، سید مرتضی و... می باشند.

بسیاری حدیث غدیر را حدیث حسن و عده ‏ای نیز آن را صحیح می‏ دانند. همچنین همه محدثین شیعه و برخی از بزرگان اهل تسنن، حدیث غدیر را حدیثی متواتر می ‏شمارند.

آیات نازله درباره غدیر

طبق نظر مفسران شیعه(شیخ طوسی در تبیان، ثقة الإسلام طبرسی در مجمع البیان، علامه طباطبائی در المیزان، همگی ذیل دو آیه مورد بحث) و سنی(ابوالحسن واحدی نیشابوری در اسباب النزول، حاکم حَسکانی در شواهد التنزیل، همگی ذیل دو آیه مورد بحث)، شان نزول آیات 3 و 67 سوره مائده، واقعه غدیر خم می‏ باشد. چنانچه آیه 3 این سوره که به آیه اکمال معروف است، می‏ فرماید: "الیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً؛ امروزست که دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و دین اسلام را برای شما پسندیدم." و در آیه 67 سوره مائده که آیه تبلیغ نامیده شده، نیز آمده است: "یا أیّها الرسول بلغ ما أنزل الیک من ربّک فان لم تفعل فما بلّغت رسالته و الله یعصمک من النّاس؛ ای پیامبر، آنچه را از ناحیه پروردگارت به تو نازل شد، ابلاغ کن و اگر انجام ندهی، اصلاً پیغام پروردگار را نرساندی و خدا تو را از (شر) مردم، نگه می ‏دارد."

واقعه غدیر

پیامبر(ص) در 24 یا 25 ذیقعده سال دهم هجری به همراه 120 هزار نفر برای بجای آوردن مناسک حج از مدینه به طرف مکه حرکت کرد. این سفر رسول خدا(ص) حجة‌الوداع، حجةالاسلام، حجة‌البلاغ، حجة الکمال و حجة التمام نامیده می شود. در آن ماه امام علی(ع) برای تبلیغ اسلام به یمن رفته بود و هنگامی که از تصمیم پیامبر(ص) برای سفر حج آگاه شد، به همراه عده‌ای به سمت مکه حرکت نمود و پیش از آغاز مناسک، به رسول‌ خدا(ص) ملحق شد. اعمال حج پایان یافت و پیامبر(ص) به همراه مسلمانان مکه را ترک و به طرف مدینه حرکت کرد، روز پنج شنبه 18 ذی‌الحجه به غدیر خم رسیدند و پیش از جدایی اهالی شام، مصر و عراق از میان جمعیت، جبرئیل آیه تبلیغ را بر پیامبر(ص) نازل کرد و از جانب خداوند، به رسول خدا(ص) امر نمود تا علی(ع) را ولی و وصی بعد از خود، به مردم معرفی کند.

پس از نزول این آیه، پیامبر(ص) دستور توقف کاروان را صادر نمود و گفت آنانی که پیشاپیش حرکت می‌نمودند، به محل غدیر بازگردند و افرادی که عقب مانده بودند، سریعتر به کاروان در غدیرخم، ملحق شوند.

بعد از ادای نماز ظهر، پیامبر(ص) شروع به ایراد خطبه کرد و گفت: "حمد و ستایش مخصوص خداوند است و از او یاری می‌خواهیم و به او ایمان داریم و از شرور نفسهایمان و زشتیهای کردارمان، به او پناه می‏ بریم... خداوند لطیف و خبیر مرا خبر داد که من به زودی (به سوی او) فرا خوانده می‌شوم و (دعوت او را) اجابت خواهم نمود... من پیش از شما در کنار حوض (کوثر) حاضر می‌گردم و شما در کنار آن بر من وارد می‌گردید، پس بنگرید که پس از من چگونه درباره ثقلین رفتار می‌نمایید؛ ثقل اکبر کتاب خداست... و ثقل دیگر و کوچکتر، عترت من هستند... ."

سپس رسول خدا(ص)، دست علی(ع) را بلند نمود تا همه مردم، ایشان را در کنار رسول خدا(ص) مشاهده نمودند، و فرمود: "ای مردم، آیا من از خود شما، بر شما اولی و مقدم‏تر نیستم؟" مردم پاسخ دادند: "بله، ای رسول خدا." حضرت در ادامه فرمود: "خداوند ولی من است و من ولی مؤمنین هستم و من نسبت به آنان از خودشان اولی و مقدم‌ می‌باشم. پس هر کس که من مولای او هستم، علی مولای اوست." رسول خدا(ص) سه‏ بار این جمله را تکرار کرد و فرمود: "خداوندا، دوست بدار و سرپرستی کن، هر کسی که علی را دوست و سرپرست خود بداند و دشمن بدار هر کسی که او را دشمن می‌دارد و یاری نما هر کسی که او را یاری می‏‌نماید و به حال خود رها کن، هر کس که او را وا می‏گذارد." سپس خطاب به مردم فرمود: "ای مردم،(این پیام را) حاضرین به غایبین برسانند."

هنوز جمعیت متفرق نشده بودند که دوباره جبرئیل نازل شد و از جانب خداوند، آیه اکمال: "الیوم أکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دیناً؛ امروزست که دین شما را کامل نمودم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و دین اسلام را برای شما پسندیدم." را بر پیامبر(ص) فرو فرستاد.

در این هنگام، مردم به امیر مؤمنان(ع) تهنیت گفتند. از جمله کسانی که پیشاپیش سایر صحابه، به امام علی(ع) تهنیت گفتند، ابوبکر و عمر بودند. عمر پیوسته خطاب به امیر مؤمنان(ع) می‌گفت: بر تو گوارا باد ای پسر ابیطالب، تو مولای من و مولای هر مرد و زن با ایمان گشتی.

پيامبر(ص) نیز دستور داد خيمه‏ ای برای علی(ع) برپا كردند و به مسلمانان فرمان داد دسته دسته خدمت آن حضرت برسند و به عنوان اميرمؤمنان به آن بزرگوار سلام دهند و همه مردم حتي همسران رسول خدا(ص) و همسران مسلمانان، دستور پیامبر(ص) را عملی ساختند.

عید غدیر در اسلام

مسلمانان و به خصوص شیعه همواره روز غدير را يكي از عيدهای بزرگ می دانند و اين روز در ميان ايشان به عيد غدير معروف و مشهور است.

تا جایی که بیعت با مستعلي بن مستنصر در روز عيد غدير خم سال 487 قمری صورت گرفت. همچنین از اهل سنت رویات شده که هر كس روز هيجدهم ذي الحجه را روزه بگيرد، خداوند ثواب روزه شش ماه را براي او می ‏نويسد و اين روز، همان روز عيدغدير خم است. شب عید غدیر نیز در میان مسلمانان از شب‏های معروف شمرده می‏ شود.

غدیر در کلام معصومین

رسول خدا(ص) فرمود : "روز غدیرخم برترین عیدهای امت من است و آن روزی است که خداوند بزرگ دستور داد، آن روز برادرم علی ابن ابی طالب را به عنوان پرچمدار امتم منصوب کنم، تا بعد از من مردم توسط او هدایت شوند، و آن روزی است که خداوند در آن روز دین را تکمیل و نعمت را بر امت من تمام کرد و اسلام را به عنوان دین برای آنان پسندید."

امام علی(ع) فرمود: "ای مسلمانان و مهاجران و انصار، آیا نشنیدید که رسول خدا(ص) روز غدیر خم چنین و چنان فرمود؟" همه مردم گفتند:آری.

حضرت فاطمه(س) می فرماید: "گویی شما نمی‏ دانید آنچه را که پیامبر در روز غدیرخم فرمود؟ سوگند به خدا، پیامبر در آن روز مقام ولایت و امامت را برای علی مقرر و استوار ساخت، تا رشته طمع شما را نسبت به این مقام قطع کند."

امام حسن(ع) فرمود: "مسلمانان پیامبر(ص) را دیدند و از او شنیدند آن هنگام را که دست پدرم را در روز غدیر خم گرفت و خطاب به آنها فرمود: کسی که من مولی و رهبر او هستم، پس علی مولی و رهبر اوست."

امام حسین(ع) می‏ فرماید: "رسول خدا(ص)، علی(ع) را به همه آداب نیک پرورش داد، وقتی که علی(ع) را در روح و روان خود استوار و محکم ساخت، مسئولیت امامت را به او واگذار کرد و در روز غدیر فرمود هرکه من مولی و رهبر اویم، پس علی مولی و رهبر اوست."

امام صادق(ع) می ‏فرماید: "روز غدیرخم عید بزرگ خداست، خدا پیامبری مبعوث نکرده، مگر اینکه این روز را عید گرفته و عظمت آن را شناخته و نام این روز در آسمان، روز عهد و پیمان در زمین، روز پیمان محکم و حضور همگانی است."

امام رضا(ع) فرمود: "روز غدیر در میان اهل آسمان مشهورتر است تا میان اهل زمین... اگر مردم ارزش این روز را می‏ دانستند، بی‏ تردید فرشتگان در هر روز ده بار با آنان مصافحه می‏کردند."

کتابشناسی غدیر

الغدیر، علامه امینی

غدیر در آیینه کتاب، محمد انصاری

چهارده قرن با غدیر، محمد باقر انصاری

همگام با پیامبر در حجه الوداع، حسین واثقی

الغدیر و المعارضون، سید جعفر مرتضی عاملی

الغدیر فی الإسلام، محمد رضا فرج اللّه حلفی نجفی

شرح و تفسیر خطبه پیامبر اکرم در غدیر خم، سید محمدتقی نَقَوی

عبقات الأنوار فی إمامة الأئمة الأطهار (حدیث الغدیر)، میرحامدحسین کنتوری لکنهویی