حقوق حیوانات
حقوق حیوانات شاخه‌ای از حقوق محیط زیست که وظایف و تکالیف دولت‌ها و اشخاص را در برابر حیوانات مشخص می‌کند. بنابر آموزه‌های شیعی، حیوانات موجوداتی دارای احترام و درجه‌ای از شعور و اختیار هستند. ازاین‌رو، در صورتی که تحت اختیار انسان باشند، در روایات و سخنان اندیشمندان شیعه، تکالیفی چون فراهم کردن آب و غذای آنها، به خدمت گرفتن آنها در راه خدا، آزار نرساندن به آنان و حمایت از سلامتی جسمی و جنسی آنها بیان شده است.
براساس دستورات دینی، کشتن حیوانات به جهت تفریح و سرگرمی حرام است و سفر برای کشتن حیوانات سفر معصیت شمرده می‌شود. به باور فقیهان، بر مالک حیوان واجب است برای آن، مخارج ضروری(شامل خوراک، محل نگهداری مناسب و مسائل مربوط به بهداشت و درمان) فراهم نماید. برخی پژوهشگران معتقدند حقوق حیوانات در زمره حق الله است و در صورت تنافی با حق مردم، حق حیوان قابل چشم‌پوشی است. بر این اساس، اگر نگهداری حیوانات در محیط‌های آپارتمانی موجب زیان معنوی و مادی به همسایگان باشد، فرد نگهدارنده ضامن است و باید جبران کند.
در روایات از عقیم‌سازی حیوانات نهی شده و این عمل مکروه شمرده شده است. برخی فقیهان شیعه چون ابن براج و ابوالصلاح حلبی این عمل را به جهت اینکه مصداق آزارِ بدون دلیل شرعی است، حرام دانسته‌اند. برخی دیگر چون ابن‌ادریس حلی و ابن‌جنید اسکافی ضمن مکروه دانستن عقیم‌سازی، این عمل را دارای منفعت دانسته و آزار وارد بر حیوان را شبیه آزار ناشی از ذبح، جایز می‌دانند. به باور ناصر مکارم شیرازی، آزار حیوان غیرمُوذی دارای اشکال است؛ اما عقیم‌سازی در صورت داشتن هدف صحیح و رایج بودن این کار در عرف، جایز است.
چرا حیوانات در اسلام حقوق دارند؟
حقوق حیوان شاخه‌ای از حقوق محیط زیست دانسته شده است که وظایف و تکالیف دولت‌ها و اشخاص را در برابر حیوانات (موجودات غیر انسان که دارای روح هستند) مشخص می‌کند.[۱] با توجه به برخی روایات استفاده از حیوانات در جهت اموری که موجب رضایت خداوند است، تاکید شده و از بهره‌گیری در غیر این راه پرهیز داده شده است.[۲] اهمیت مسئله حقوق حیوانات در شریعت اسلام چنان است که فقیهان در کتب فقهی خود قسمتی را به نفقه حیوانات اختصاص داده و احکام الزامی‌ای را به مالکان حیوانات توصیه می‌کنند.[۳] همچنین طبق برخی روایات نجات جان حیوانات سبب آمرزش و آزار آنها سبب جهنم انسان دانسته شده است.[۴]
اثبات شعور، اختیار و احترام حیوان
به نظر عالمان شیعی روح حیوان دارای احترام است.[۵] محمدتقی جعفری احترام به حیوان را منشأ وضع حقوق برای آن می‌داند و معتقد است اسلام جان هر حیوانی را که آزار به انسان نرساند، محترم می‌داند.[۶] برخی محققان معتقدند حقوق حیوانات به‌جهت وجود خصلت‌هایی ازجمله داشتن شعور و اختیار، اهمیت دارد؛[۷] گرچه شعور و آگاهی حیوان به‌اندازه انسان نیست.[۸] محققان نشانه وجود شعور در حیوانات را آگاهی آنها از مرگ، درک جنسیت، درک غریزی معیشت و روایاتی که دال بر خداشناسی و تسبیح آنها است، می‌دانند.[۹] بر پایه روایتی از امام صادق(ع)، در حیوانات چهار خصلت آگاهی از وجود خالق، آگاهی طلب رزق، شناخت نر از ماده و ترس از مرگ وجود دارد.[۱۰]
علامه طباطبایی معتقد است حیوانات دارای شعور اختیار و تکلیف‌اند، البته نه آن قوت و شدتی که در انسان است. ازاین‌رو، او احتمال معیار قرار گرفتن این سطح از شعور و اختیار برای وضع تکالیف مناسب با فهم آنها را صحیح می‌داند.[۱۱] گفته شده با این بیان، روایاتِ دال بر پاداش حیوانات مطیع و کیفر حیوانات سرکش، توجیه می‌شود.[۱۲]
حقوق حیوانات در اسلام
پیتر سینگر، فیلسوف اخلاق و مدافع حقوق حیوانات:
«در جایی خواندم هنگامی که پیامبر اسلام(ص) با سپاهیان خود برای فتح مکه می‌رفت، سگی را دید که به بچه‌هایش شیر می‌داد و زوزه می‌کشید. پیامبر(ص) به یکی از همراهانش فرمود که کنار آن حیوان بایستد و از او مراقبت کند تا مبادا سپاهیان که از آنجا می‌گذرند به او و بچه‌هایش آسیبی برسانند. این ماجرایِ گیرا نهایت توجه [اسلام] به حیوانات را نشان می‌دهد».[۱۳]
به‌گفته برخی محققان در منابع اسلامی شاخصه‌های پیش‌رو در بهره‌وری از حیوانات مطرح شده است:
- حمایت از زندگی و حیات حیوان
- حمایت از سلامت جسمی و جنسی آن
- پرهیز از تنبیهِ بدون دلیل و آزار دادن حیوان.[۱۴]
محور اصلی این شاخصه‌ها رعایت اصل جوانمردی در استفاده از حیوانات دانسته شده است.[۱۵]
در فقه شیعه آنچه در مورد حقوق حیوان وارد شده است مربوط به حیواناتی است که تحت تصرف و در جهت بهره‌برداری‌های انسان است.[۱۶] بنابر روایتی از پیامبر(ص) حقوقی که برای حیوان تحت تصرف انسان بیان شده است عبارتند از:
- رفع گرسنگی حیوان
- عرضه کردن آب به آن
- ضربه نزدن به صورت حیوان
- تحمیل نکردن بار بیش از توان
- صرفا در راه خدا سوار شدن
- وادار نکردن به پیمودن مسیرهایی که در توانش نیست.[۱۷]
حق حیات و حرام بودن کشتن تفریحی حیوان
پژوهشگران، حیات حیوانات را پایه حقوق حیوانات می‌دانند؛ چرا که در صورت نبود حیات، بحث حقوق هر موجودی بی‌معنا است.[۱۸] طبق آموزه‌های دینی سلب حیات از حیوانات بازخواست اخروی را در پی دارد.[۱۹] همچنین در قرآن کشتن حیوان نشانه تبهکاری[۲۰][یادداشت ۱]و در روایتی از پلیدترین گناهان دانسته شده است.[۲۲] عالمان شیعه معتقدند کشتن و شکار حیوان صرفا به خاطر استفاده از گوشت آنها جایز است.[۲۳] به گفته پژوهشگران تمام فقیهان مسلمان به‌جز ابوحنیفه کشتن حیوانات به جهت تفریح را حرام دانسته‌اند (ابوحنیفه این عمل را مکروه می‌داند) و سفری که به این قصد انجام شود را مصداق سفر معصیت می‌دانند.[۲۴] همین طور در مورد وضوی نماز معتقدند اگر آب کمی وجود داشته باشد و حیوانی تشنه، آب را باید به حیوان داد و برای نماز باید تیمم کرد.[۲۵]
حقوق مربوط به تغذیه و بهداشت
به باور فقیهان، مسئول تغذیه و نفقه حیوان، مالک او است؛[۲۶] حتی اگر حرام گوشت باشد و برای مالک سودی نداشته باشد.[۲۷] پژوهشگران بر این باورند که تفذیه حیوان در زمره حق الله است و بر این اساس حتی اگر مالک به آن غذا نداد بر دیگران تغذیه او واجب است.[۲۸] به اعتقاد فقیهان اگر مالک حیوان از نفقه حیوان امتناع ورزد حاکم باید او را بین فروش حیوان یا پرداخت نفقه و یا ذبح آن مجبور کند.[۲۹] اگر حیوان بدون مالک باشد بر حاکم جامعه مسلمانان لازم است نفقه او را بپردازد و در صورت نبود حاکم یا عدم اطلاع وی، یابنده باید نفقه حیوان را بپردازد.[۳۰] اهمیت حق تغذیه حیوان تا آنجا است که در صورت نبود غذای حلال جایز است به صورت غصبی برای حیوان غذا تهیه شود و بعد مال غصب شده جبران شود.[۳۱] به گفته علی‌اکبر کلانتری نفقه واجب بر انسان مربوط به هر حیوانی است که در خدمت انسان باشد یا یکی از نیازهای او را برطرف سازد و خطری برای انسان ندارد.[۳۲] به باور فقیهان دادن مسکرات و غذای حرام به حیوان مکروه است.[۳۳] پژوهشگران دارو و دیگر چیزهایی که حیوانات به آن نیازمندند را در حکم نفقه می‌دانند.[۳۴]
حقوق نگهداری
فقیهان شیعه، سرپناه مناسب را نیز جزو نفقه حیوان قلمداد کرده‌اند.[۳۵] در روایات به نگهداری برخی حیوانات چون کبوتر توصیه شده است.[۳۶] برخی پژوهشگران با استناد به قاعده لاضرر و تسبیب معتقدند اگر نگهداری حیوانات در محیط‌های آپارتمانی موجب زیان معنوی و مادی به همسایگان باشد فرد نگهدارنده ضامن است و باید جبران کند.[۳۷] همچنین با شمردن حقوق حیوانات در زمره حق الله،[۳۸] در صورت بروز تزاحم بین حقوق حیوان و انسان‌ها، حق‌الناس مقدم است. براین اساس در صورتی نگهداری حیوان صحیح است که منافاتی با حق مردم نداشته باشد.[۳۹] همچنین در صورت تزاحم بین قاعده لاضرر و تسلیط (که بیانگر این است که انسان مجاز است هرگونه خواست با اموال خود رفتار کند)، به دلیل اهمیت مصالح عمومی بر مصالح فردی و تقیید قاعده تسلیط بر رعایت عدالت و حفظ نظم، قاعده لاضرر مقدم بر قاعده تسلیط است.[۴۰]
حمید مسجدسرایی معتقد است نگهداری حیوانات در باغ‌وحش موجب تضییع حقوق حیوان است. او با سلب‌حق دانستن معنای ضرر و نبود حکم ضرری در اسلام، این نگهداری را مصداق ضرر منهی در شرع دانسته است.[۴۱] وی دوری فرزند از مادر در باغ‌وحش و شیوه‌های نگهداری رایج را ناصحیح و مصداق قواعدی چون تسبیب و اتلاف می‌داند.[۴۲]
عقیم‌سازی حیوانات
عقیم‌سازی حیوانات موجب آزار و اذیت آنها، مورد نهی در روایت نبوی،[۴۳] مکروه در روایت امام باقر(ع)[۴۴] و در روایت امام کاظم(ع)[۴۵] جایز دانسته شده است. بر این اساس، فقیهانی چون ابن براج و حلبی معتقد به حرمت عقیم کردن حیوانات،[۴۶] و برخی دیگر چون ابن‌ادریس و ابن‌جنید معتقد به کراهت هستند.[۴۷]
علامه حلی در کتاب مختلف الشیعه دلیل حرمت را آزار به حیوان بدون وجود امری از ناحیه شارع بیان کرده است.[۴۸] ابن ادریس این آزار به حیوان را مانند ذبح، جایز و دارای منفعت دانسته است.[۴۹] محسن کدیور مجتهد و دین‌پژوه شیعی، عقیم‌سازی حیوان را در صورت وجود سه شرط جایز دانسته است:
- منفعت عقلایی داشته باشد.
- نسل حیوان در معرض خطر قرار نگیرد.
- عمل توسط دامپزشک انجام شود.[۵۰]
به باور ناصر مکارم شیرازی، گرچه آزار حیوانِ بی‌آزار دارای اشکال است؛[۵۱] اما عقیم‌سازی در صورت داشتن هدف صحیح و رایج بودنِ این کار در عرف، جایز است.[۵۲]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ عرب‌احمدی، نیکومنش، جایگاه حقوق حیوانات در منابع معتبر فقهی، ص۹۳.
- ↑ عیسی‌زاده، رفتار با حیوان، ۱۴۰۰ش، ص۱۹.
- ↑ نگاه کنید به: طوسی، المبسوط، ج۶، ص۴۷؛ علامه حلی، مختصر النافع، ج۱، ص۱۹۵؛ محقق حلی، شرایع الاسلام، ج۲، ص۲۹۸؛ روحانی، فقه الصادق، ج۲۲، ص۳۴۷؛ نجفی، جواهر الکلام، ج۳۱، ص۳۹۴، شهید ثانی، مسالک الافهام، ج۸، ص۵۰۲.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۸، ص۳۰۳؛ پاینده، نهج الفصاحة، نشر دنیای دانش، ص۵۸۵.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۵۰۲؛ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۶، ص۴۷.
- ↑ جعفری، رسائل فقهى، ۱۴۱۹ق، ص۱۱۵.
- ↑ رضایی بیرجندی، جان شیرین حقوق حیوانات در متون اسلامی، ۱۳۹۹ش، ص۴۵ و ۵۴.
- ↑ رضایی بیرجندی، جان شیرین حقوق حیوانات در متون اسلامی، ۱۳۹۹ش، ص۵۱.
- ↑ رضایی بیرجندی، جان شیرین حقوق حیوانات در متون اسلامی، ۱۳۹۹ش، ص۴۵-۵۳؛ اصغری، مرادخانی، عابدیان، «واکاوی مبانی فقهی حقوق حیوانات»، ص۵.
- ↑ کلینی، الکافی، چاپ اسلامیة، ج۶، ص۵۳۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۷، ص۸۱.
- ↑ رضایی بیرجندی، جان شیرین حقوق حیوانات در متون اسلامی، ۱۳۹۹ش، ص۵۵.
- ↑ سینگر، آزادی حیوانات، ۱۳۹۶ش، ص۴۶.
- ↑ نظری توکلی، حیوانات قوانین حمایتی و حدود بهره‌وری در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۸۱.
- ↑ نظری توکلی، حیوانات قوانین حمایتی و حدود بهره‌وری در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۸۱.
- ↑ عرب‌احمدی، نیکومنش، جایگاه حقوق حیوانات در منابع معتبر فقهی، ص۹۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۳۰.
- ↑ علیدادی سلیمانی، طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، ص۱۱۵.
- ↑ علیدادی سلیمانی، طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، ص۱۱۶؛، اکبولات، «راهبرد و راهکارهای فقهی حل معضلات در حوزه جانوران»، ص۱۱؛ نظری توکلی، حیوانات، قوانین حمایتی و حدود بهره‌وری در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۹۱.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۰۵.
- ↑ تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۱۰۴؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۸۸؛ المنسوب الی الإمام العسکری، تفسیر الامام العسکری،۱۴۰۹ق، ص۶۱۹
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۲۳۷.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۱۲، ص۱۷۹.
- ↑ نظری توکلی، حیوانات، قوانین حمایتی و حدود بهره‌وری در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۸۸ و ۹۱؛ علیدادی سلیمانی، طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، ص۱۱۷.
- ↑ علیدادی سلیمانی، طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، ص۱۱۷.
- ↑ محقق حلی، شرایع، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۹۸؛ طوسی، المبسوط ، ۱۳۸۷ق، ج۶، ص۴۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۱، ص۳۹۵.
- ↑ علیدادی سلیمانی، طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، ص۱۲۱.
- ↑ روحانی، فقه الصادق(ع)، ۱۴۱۲ق، ج۲۲، ص۳۴۹؛ طوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، ۱۳۷۸ق، ج۶، ص۴۷.
- ↑ علیدادی سلیمانی، طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، ص۱۱۹.
- ↑ علیدادی سلیمانی، طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، ص۱۲۴؛ توکلی نظری، حیوانات قوانین حمایتی و حدود بهره‌وری در اسلام، ۱۳۸۸ش، ص۱۳۵؛ شهید ثانی، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام، ۱۰۴ق، ج۸، ص۵۰۳.
- ↑ کلانتری، «فقه شیعه و حقوق حیوانات»، ص۲۶۲ و ۲۵۷.
- ↑ حلی،، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۳۲.
- ↑ علیدادی سلیمانی، طباطبایی، «بازشناسی حقوق حیوانات در فقه امامیه با تأکید بر حق نفقه»، ص۱۲۶.
- ↑ روحانی، فقه الصادق، ۱۴۱۲ق، ج۲۲، ص۴۳۸.
- ↑ عیسی زاده، رفتار با حیوانات، ۱۴۰۰ش، ص۳۲.
- ↑ باقری، رضوان‌طلب، زرگوش‌نسب، «حقوق همسایگان و حقوق حیوانات آپارتمانی کاوشی حقوقی-فقهی»، ص۳-۵.
- ↑ کلانتری، «فقه شیعه و حقوق حیوانات»، ص۲۳۸.
- ↑ باقری، رضوان‌طلب، زرگوش‌نسب، «حقوق همسایگان و حقوق حیوانات آپارتمانی کاوشی حقوقی-فقهی»، ص۷.
- ↑ باقری، رضوان‌طلب، زرگوش‌نسب، «حقوق همسایگان و حقوق حیوانات آپارتمانی کاوشی حقوقی-فقهی»، ص۸-۱۶.
- ↑ مسجدسرایی، جباری، «تضییع حق حیات وحش در باغ وحش»، ص۳۰۶-۳۰۸.
- ↑ مسجدسرایی، جباری، «تضییع حق حیات وحش در باغ وحش»، ص۳۰۶-۳۰۸.
- ↑ السید عبد السمیع، موسوعة حقوق الحیوان علی الانسان فی الشریعة الاسلامیة، ۲۰۱۰م، ص۱۸۱.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۲، ص۶۳۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۳۴۱.
- ↑ حلبی، الکافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۲۸۱؛ ابن‌براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۳۴۵.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۱۴.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۱۴.
- ↑ حلی، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۲۱۵.
- ↑ کدیور، «عقیم سازی حیوانات»، وبسایت رسمی محسن کدیور.
- ↑ مکارم شیرازی، «متن فتوای کشتن و آزار حیوانات غیر موذی»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
- ↑ مکارم شیرازی، «متن فتوای جواز عقیم‌سازی حیوانات»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
یادداشت
- ↑ امام عسکری در توضیح آیه ۲۰۵ سوره بقره در روایتی گفته است »یُهْلِکَ الْحَرْثَ بِأَنْ یُحْرِقَهُ أَوْ یُفْسِدَهُ وَ النَّسْلَ بِأَنْ یَقْتُلَ الْحَیَوَانَاتِ فَیَقْطَعَ نَسْلَهَا.» با به آتش کشیدن یا خراب‌نمودن کشت‌زارها باعث نابودی و از بین‌رفتن آنها می‌شود؛ حیوانات را می‌کشد و نسل آنها را از بین می‌برد. [۲۱]
منابع
- قرآن کریم.
- ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- اصغری، فریده، مرادخانی، احمد، عابدیان، سید حسن، واکاوی مبانی فقهی حقوق حیوانات، فصلنامه تخصصی مطالعات فقهی فلسفی، دوره ۱۲، شماره ۴۸، ۱۴۰۰ش.
- السید عبد السمیع، اسامة، موسوعة حقوق الحیوان علی الانسان فی الشریعة الاسلامیة، قاهره، دار الکتب القانونیة، ۲۰۱۰م.
- باقری، پرویز، رضوان‌طلب، محمدرضا، زرگوش‌نسب، عبدالجبار، حقوق همسایگان و حقوق حیوانات آپارتمانی، کاوشی حقوقی فقهی، فصلنامه تحقیقات حقوقی، دوره ۲۵، شماره ۹۷، ۱۴۰۱ش.
- برقی، احمد بن محمد، المحاسن، قم، دارالکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق.
- حلبی، ابوالصلاح، کافی فی الفقه، اصفهان، کتابخانه عمومی امام امیر المؤمنین علیه‌السلام، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- حلی (علامه حلی)، یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، نشر جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- حلی، ابن ادریس، السرائر الحاوی الی تحریر الفتاوی، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- جعفری، محمدتقی، رسائل فقهى، تهران، موسسه منشورات کرامت، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- رضایی بیرجندی، علی، جان شیرین حقوق حیوانات در متون اسلامی، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۹۹ش.
- روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق(ع)، قم، دار الکتاب- مدرسه امام صادق علیه‌السلام، چاپ اول؛ ۱۴۱۲ق.
- سینگر، پیتر، آزادی حیوانات، ترجمه بهنام خداپناه، تهران، انتشارات ققنوس، ۱۳۹۶ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرایع الاسلام، مؤسسة المعارف الإسلامیة، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، الشریف الرضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ق.
- عرب‌احمدی، فاطمه، نیکومنش، امرالله، جایگاه حقوق حیوانات در منابع معتبر فقهی، پژوهشهای علوم انسانی، سال پنجم، شماره ۳۰، اسفند ۱۳۹۲ش.
- عیسی‌زاده، عیسی، عیسی‌زاده، محمدمهدی، رفتار با حیوانات بر اساس آموزه‌ای قرآن و اهل بیت(ع)، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۰ش.
- کدیور، محسن، عقیم سازی حیوانات، وبسایت رسمی محسن کدیور.
- کلانتری ارسنجانی، علی‌اکبر، فقه شیعه و حقوق حیوانات، دوفصلنامه فقه، شماره ۳۳ و ۳۴، ۱۳۸۱ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، مختصر النافع فی فقه الامامیة، قم، مؤسسة المطبوعات الدینیة، چاپ ششم، ۱۴۱۸ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، متن فتوای کشتن و آزار حیوانات غیر موذی، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی.
- مکارم شیرازی، ناصر، «متن فتوای جواز عقیم سازی حیوانات»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، دارالاحیاء لتراث العربی، بیروت، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- نظری توکلی، سعید، حیوانات قوانین حمایتی و حدود بهره‌وری در اسلام، مشهد، موسسه چاپ و نشر آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- نوری، میرزا حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، موسسة آل‌البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.