فرائد الاصول (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ مرتضی انصاری |
| موضوع | اصول فقه |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | گوناگون |
فَرائِدُ الاُصول یا رسائل کتابی در اصول فقه، اثر شیخ مرتضی انصاری (۱۲۱۴–۱۲۸۱ق)، فقیه و اصولی مشهور شیعه. رسائل کتابی بسیار مهم در اصول فقه شیعه است که این دانش را متحول کرده و اصولیان بعدیِ شیعه بسیار متأثر از آن بوده‌اند.
این کتاب از همان دوره نویسنده، موردتوجه عالمان شیعه قرار گرفته و تدریس و شرح شده است. شیخ انصاری در آن، هم ساختار جدیدی برای علم اصول مطرح کرده و هم دیدگاه‌هایی ابتکاری ارائه داده است که به‌جهت درستی و اهمیت‌شان موردقبول عالمان شیعه واقع شده است.
نظام‌بخشی به مباحث قطع و ظن، نظام‌بخشی به اصول عَمَلیه، ذاتی خواندن حجیت قطع، تأثیر علم اجمالی در احتیاط، مصلحت سلوکیه و حجیت ظن از نوآوری‌های موجود در این کتاب است.
فرائدالاصول جزو متون درسی سطوح عالی حوزه‌های علمیه است. شرح‌ها و حاشیه‌های بسیاری نیز بر آن نوشته شده است که شمارشان را حدود دویست کتاب بیان کرده‌اند. برخی از این شروح عبارت‌اند از: دُرَرُالفوائد، نوشته آخوند خراسانی، بحرالفوائد، نوشته محمدحسن آشتیانی و اَوثق‌الوسائل، نوشته میرزا موسی تبریزی.
نویسنده
مرتضی بن محمّدامین انصاری (۱۲۱۴–۱۲۸۱ق) معروف به شیخ انصاری، از عالمان شیعه قرن سیزدهم قمری است.[۱] او پس از صاحب‌جواهر، مرجع تقلید شیعیان شد.[۲] شیخ انصاری «خاتم الفقهاء و المجتهدین» لقب یافته و عالمان شیعهٔ پس از او را شاگرد و پیرو وی دانسته‌اند.[۳]
فرائدالاصول یا رسائل و مکاسب از کتاب‌های بنام شیخ انصاری‌اند. این دو کتاب متن درسی طلاب حوزه‌های علمیه هستند و شرح‌های بسیاری بر آن‌ها نوشته شده است.[۴]
اهمیت کتاب
رسائل را مهم‌ترین اثر شیخ انصاری در اصول فقه و اثری «بدیع» و تأثیرگذار توصیف کرده‌اند.[۵] به‌گفته سید محسن امین بیشتر مطالب این کتاب ابتکاری است و بسیاری از عالمان مشهور شیعه بر آن حاشیه نوشته‌اند.[۶] آقابزرگ تهرانی در الذریعه نوشته است که رسائل از همان زمان تألیف و در دوره خود نویسنده، تدریس می‌شده و موردبحث قرار می‌گرفته است.[۷]
این کتاب به‌علت نوآوری‌هایی که هم در ساختار علم اصول و هم از نظر محتوا داشته، تحولی بنیادین در این علم ایجاد کرده است. هم‌اکنون نیز از مهم‌ترین متون آموزشی در سطوح عالی حوزه‌های علمیه است.[۸] محمدجواد مغنیه (۱۳۲۲–۱۴۰۰ق) عالم شیعه اهل لبنان نوشته است که همه اصولیان بعد از شیخ انصاری از دیدگاه‌های اصولی وی در اصول عملیهٔ رسائل بهره برده‌اند.[۹]
محتوا و ساختار کتاب
فرائدالاصول مجموعه پنج رساله را در اصول فقه دربر گرفته است که عبارت‌اند از: قطع، ظن، برائت، استصحاب و تعادل.[۱۰] این مباحث در قالب سه بخش یا به تعبیر نویسنده، سه «مقصد»، با نام‌های قطع، ظن و شک و همچنین یک خاتمه سامان یافته است:
مقصد اول: قطع: حجیت قطع یا یقین،[۱۱] تَجَرّی[۱۲] و علم اجمالی از مسائل این بخش‌اند.[۱۳]
مقصد دوم: مباحث ظن: دو مبحث عمده این بخش عبارت‌اند از: امکان تعبد به ظنّ[۱۴] و وقوع تعبد به ظن.[۱۵] در بخش تحقق ظن، از حجیت ظاهر الفاظ قرآن کریم[۱۶] و روایات،[۱۷] قول حجیت واژه‌شناسان،[۱۸] اجماع منقول،[۱۹] شهرت فتوایی[۲۰] و خبر واحد[۲۱] بحث شده است.
مقصد سوم: مباحث شک: در این بخش، از اصول عملیه، یعنی برائت، اشتغال یا احتیاط، تخییر[۲۲] و استصحاب[۲۳] گفت‌وگو شده است.
خاتمه: تعادل و تراجیح: در این بخش، مسئله این است که هنگام تعارض دو دلیل با هم، تکلیف چیست و چه معیارهایی برای ترجیح یک دلیل بر دیگری وجود دارد.[۲۴]
نوآوری‌ها
شیخ انصاری در فرائدالاصول، هم ساختار دانش اصول فقه را تغییر داده و چینشی منظم و منطقی برای آن ارائه کرده است و هم نظریاتی مطرح کرده که پیش از او سابقه نداشته‌اند.[۲۵] سید محسن امین در اعیان‌الشیعه، اکثر مطالب این کتاب را ابتکاری دانسته است.[۲۶]
در کتاب‌های اصولیِ پیش از شیخ انصاری، ادله احکام، مانند قرآن و سنت و اجماع و ادله عقلی مثل استصحاب و برائت، بی‌هیچ معیار و قاعده‌ای در تقدم و تأخر مسائل، پس از مباحث الفاظ مطرح می‌شد.[۲۷] شیخ انصاری با این استدلال که «مکلف وقتی به احکام شرعی توجه می‌کند یا دربارهٔ آن‌ها شک دارد یا گمان یا قطع»، همه مسائل اصولِ بعد از الفاظ را ذیل سه بحث کلی قطع و ظن و شک گنجاند[۲۸] و اصولیانِ پس از او از این روش پیروی کردند.[۲۹]
دو قاعده «حکومت» و «ورود» هم از نظریات ابتکارات شیخ انصاری در دانش اصول است؛ این دو قاعده در حل تعارض ادله و استنباط احکام شرعی کاربرد مهمی دارند.[۳۰] گفته شده است که درستی این دو قاعده و نقش مهمشان در استنباط احکام فقهی سبب شده است فقیهان پس از شیخ انصاری نیز این دو قاعده را بپذیرند و به کار ببرند.[۳۱]
نظام‌بخشی به اصول عملیه، ذاتی بودن حجیت قطع، بحث از تأثیر علم اجمالی در احتیاط، مصلحت سلوکیه و حجیت ظن در اصول دین را از دیگر نوآوری‌های شیخ انصاری در رسائل دانسته‌اند.[۳۲]
حواشی و تعلیقات کتاب
به‌گفته آقابزرگ تهرانی، کتاب رسائل از همان زمان شیخ انصاری موردتوجه قرار گرفته و شرح‌ها و حواشی بسیاری بر آن نگاشته شده است.[۳۳] آقابزرگ در الذریعه، در بخش حواشی فرائدالاصول، ۶۵ شرح و حاشیه برای آن ذکر کرده است.[۳۴] گفته‌اند شرح‌ها و حواشی دیگری هم در جاهای دیگر الذریعه معرفی شده است.[۳۵] در پژوهشی دیگر، از حدود دویست حاشیه و شرح بر رسائل نام آمده است.[۳۶]
برخی از شرح‌های رسائل تمام کتاب را توضیح داده است و شماری دیگر، به برخی از رساله‌های آن اختصاص دارد.[۳۷]
معروف‌ترین شرح‌ها و حواشی رسائل را موارد زیر می‌دانند:
- دُرَرُ الفوائد از آخوند خراسانی
- بحر الفوائد فی شرح الفرائد، نوشته محمدحسن آشتیانی (۱۲۴۸–۱۳۱۹ق)
- اَوثق الوسائل فی شرح الرّسائل، تألیف میرزا موسی تبریزی (درگذشت ۱۳۰۷ق)
- الفوائد الرضویّه علی الفرائد المترضویّه، اثر آقا رضا همدانی
- جواهر العقول از سید ابوالقاسم اشکوری
- حاشیه مولی احمد تفرشی، شاگرد شیخ انصاری
- توضیح‌الفرائد، اثر محمدجواد موسوی اصفهانی.[۳۸]
نسخه‌های منظوم فرائد
فرائدالاصول چند بار هم به شعر درآمده است؛ در الذریعه دو نمونه از آن با نام نَظمُ فرائدالاصول گزارش شده است که یکی نوشته علی قزوینی خوینی (درگذشت ۱۳۱۸ق) و دیگری اثر علی حیدر شروگی (۱۲۳۷–۱۳۱۴ق) است.[۳۹] در مقاله «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، افزون بر این دو کتاب، از الدُرَّةُ المُنتَظِمه هم نام آمده که نوشته موسی شراره عاملی (۱۲۶۷–۱۳۰۴ق) است.[۴۰]
نسخه‌های مختلف و وضعیت نشر
نسخه‌های خطی بسیاری از فرائدالاصول در کتابخانه‌های مختلف وجود دارد. از آن میان است چند نسخه به شماره‌های ۲۹۸۳ و ۲۹۹۰ و ۷۳۴۸ و ۷۳۹۴ در کتابخانه آستان قدس رضوی.[۴۱] بنا بر نقل سید موسی شبیری زنجانی، از ویژگی‌های رسائل این است که شیخ انصاری در آن تجدید نظرهای زیادی کرده است. در برخی موارد «ان قلت» و «قلت» با هم سازگاری ندارد و منشأش این است که مربوط به دوره‌های مختلف بوده است که می‌بایست مطالب دوره‌های گذشته حذف می‌شد.[۴۲] به درخواست شیخ انصاری پس از اتمام نگارش کتاب، اصلاحاتی توسط میرزای شیرازی روی کتاب صورت گرفت و برای اولین بار در زمان شیخ، همراه با این اصلاحات چاپ شد و[۴۳] به عقیده شبیری زنجانی صحیح‌ترین نسخه‌های رسائل است.[۴۴] این کتاب توسط ناشران مختلف چاپ شده است که از جمله آن‌ها چاپ مجمع الفکر الاسلامی در چهار جلد و چاپ دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم در دو جلد است.
انتقاد از گنجاندن رسائل در متون درسی حوزه
در طرح اصلاح متون درسی حوزه علمیه، از وجود رسائل و مکاسب شیخ انصاری در متون درسی حوزه انتقاد شده است؛ از جمله اشکالات در این زمینه این است که این دو کتاب از سوی نویسنده به‌عنوان متن درسی نگارش نیافته‌اند، و از این رو برای آموزش، نیازمند حذف و اضافاتی هستند.[۴۵] همچنین گفته شده است که به‌علت سطح بالای مطالب، با مراحل تحصیلی طلاب تناسب ندارند. نداشتن ساختار مناسب در طرح موضوعات از دیگر انتقادها در این خصوص است.[۴۶]
پانویس
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۷.
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۸.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۴، ص۴۳۷.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۴، ص۴۳۷.
- ↑ قافی، «الرسائل»، ص۷۴۳، ۷۴۴.
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، ج۶، ص۱۵۲.
- ↑ قافی، «الرسائل»، ص۷۴۳، ۷۴۴.
- ↑ مغنیه، علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید، ۱۹۷۵م، ص۴۴۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، ج۱۶، ص۱۳۲.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۹.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۳۷.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۶۹.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۲۵.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۳۹.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۶۰.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۷۳.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۱۷۹.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۳۱.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۲۳۷.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۱۷.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۳، ص۹.
- ↑ نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائدالاصول، ۱۴۲۸ق، ج۴، ص۹.
- ↑ مخلصی، «نوآوری‌های شیخ مرتضی انصاری در دانش اصول»، ص۷۷.
- ↑ امین، اعیان‌الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۸.
- ↑ مخلصی، «نوآوری‌های شیخ مرتضی انصاری در دانش اصول»، ص۹۱.
- ↑ مخلصی، «نوآوری‌های شیخ مرتضی انصاری در دانش اصول»، ص۹۲.
- ↑ مخلصی، «نوآوری‌های شیخ مرتضی انصاری در دانش اصول»، ص۹۲.
- ↑ مخلصی، «نوآوری‌های شیخ مرتضی انصاری در دانش اصول»، ص۷۷.
- ↑ مخلصی، «نوآوری‌های شیخ مرتضی انصاری در دانش اصول»، ص۸۸.
- ↑ مهریزی، «سیری در فرائدالاصول»، ص۱۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، ج۶، ص۱۵۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، ج۶، ص۱۵۲–۱۶۲.
- ↑ قافی، «الرسائل»، ص۷۴۶.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ص۱۰۸–۱۱۵.
- ↑ قافی، «الرسائل»، ص۷۴۶.
- ↑ قافی، «الرسائل»، ص۷۴۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، ج۲۴، ص۲۱۹.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ص۱۰۸.
- ↑ انصاری، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، ص۱۰۷.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ج۱، ص۱۴۲.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ج۱، ص۱۱۲.
- ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، ج۱، ص۱۴۲.
- ↑ مهریزی، «سیری در فرائدالاصول»، ص۲۷۱–۲۷۲.
- ↑ مهریزی، «سیری در فرائدالاصول»، ص۲۷۱–۲۷۲.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، بی‌تا.
- امین، سید محسن، اعیان‌الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق.
- انصاری قمی، ناصرالدین، «پژوهشی در آثار و تألیفات شیخ مرتضی انصاری»، آینه پژوهش، شماره ۲۷، ۱۳۷۳ش.
- شیخ انصاری، مرتضی، فرائدالاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، چاپ نهم، ۱۴۲۸.
- سید موسی شبیری زنجانی|شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، قم، مؤسسه کتاب‌شناسی، ۱۳۸۹ش.
- قافی، حسین، «الرسائل»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۱۹، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- مخلصی، عباس، «نوآوری‌های شیخ مرتضی انصاری در دانش اصول»، فقه، شماره ۱، ۱۳۷۳ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش.
- مغنیه، محمدجواد، علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید، بیروت، دار العلم الملایین، چاپ اول، ۱۹۷۵م.
- مهریزی، مهدی، «سیری در فرائدالاصول»، آینه پژوهش، شماره ۲۷، ۱۳۷۳ش.
پیوند به بیرون