اسلامیسازی علوم انسانی
اسلامیسازی علوم انسانی به معنای بازتعریف و بازسازی علوم انسانی بر پایهی مبانی معرفتی اسلام است. هدف این رویکرد، همسو کردن شاخههایی مانند روانشناسی و جامعهشناسی با جهانبینی اسلامی است. این گفتمان پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ش در ایران گسترش یافته و در سیاستهای فرهنگی و علمی این کشور مورد توجه قرار گرفته است، بهگونهای که نهادهایی همچون شورای عالی انقلاب فرهنگی مأموریتهایی در این زمینه بر عهده دارند.
این ایده دارای موافقان و مخالفانی است: موافقان، از جمله امام خمینی، سیدعلی خامنهای، مرتضی مطهری و سید محمدباقر صدر، آن را گامی در جهت استقلال علمی و فرهنگی میدانند، در حالیکه منتقدان، مانند عبدالکریم سروش و مصطفی ملکیان، اسلامیسازی علوم را ناسازگار با ماهیت جهانشمول علم تلقی میکنند.
چیستی و جایگاه
اسلامیسازی علوم انسانی در اصل، تلاشی برای بازتعریف و بازتولید علوم انسانی بر پایه آموزههای اسلامی است تا رشتههایی مانند روانشناسی، جامعهشناسی، مدیریت و اقتصاد با جهانبینی اسلامی هماهنگ شوند.[۱] ایده اسلامیسازی علوم بر این باور استوار است که علم از جهانبینی بیتأثیر نیست و هر نظام معرفتی بر مبانی فلسفی خاصی تکیه دارد.[۲] از آنجا که علوم انسانی مدرن در بستر تمدن غرب و بر پایه نگرش مادی و اومانیستی شکل گرفتهاند، لازم است در جوامع اسلامی بازسازی شوند تا با مبانی دینی سازگار گردند.[۳]
اندیشمندان مسلمان در مواجهه با علوم غربی سه رویکرد داشتهاند: رد کامل، پذیرش بیقیدوشرط، یا بازسازی بر اساس هویت اسلامی. رویکرد سوم، متأثر از سید جمالالدین اسدآبادی و محمد عبده است[۴] و مبنای نظری اسلامیسازی علوم انسانی بهشمار میآید که پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ش در ایران گسترش یافت.[۵]
برخی پژوهشگران، تلاش فیلسوفان مسلمان برای تلفیق فلسفه یونانی و تعالیم اسلامی را نمونهای تاریخی از اسلامیسازی معرفت میدانند.[۶]
سیاست اسلامیسازی علوم در ایران
پس از انقلاب اسلامی ایران، نهادهای مختلفی مأمور اجرای سیاست اسلامیسازی علوم انسانی شدند.
شورای عالی انقلاب فرهنگی، از دهه ۱۳۶۰ش هدایت این حوزه را بر عهده دارد و در سال ۱۳۸۸ش «شورای تخصصی تحول و ارتقاء علوم انسانی» را تشکیل داده است.[۷] در حوزه دانشگاهی و پژوهشی، مراکزی همچون فرهنگستان علوم اسلامی (۱۳۵۹ش)، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه (۱۳۶۱ش)، دانشگاه امام صادق(ع) (۱۳۶۱ش)، دانشگاه باقرالعلوم(ع) (۱۳۶۴ش) و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (۱۳۷۴ش) با هدف توسعه و تولید علوم انسانی اسلامی تأسیس شدند.[۸] مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت نیز مأمور تدوین الگوهای نظری و بومی در این زمینه است.[۹]
سیاست اسلامیسازی علوم انسانی در اسناد کلان کشور ایران نیز بازتاب یافته است؛ از جمله سند تحول بنیادین آموزش و پرورش،[۱۰] برنامههای پنجساله توسعه،[۱۱] سند تحول علوم انسانی،[۱۲] نقشه مهندسی فرهنگی کشور[۱۳] و سند دانشگاه اسلامی.[۱۴]
اقدامات صورت گرفته
- بازنگری و تألیف کتابهای درسی دانشگاهی[۱۵]
- ایجاد رشتههای دانشگاهی جدید مانند اقتصاد اسلامی[۱۶] و روانشناسی اسلامی[۱۷]
- برگزاری همایشها و نشستهای علمی[۱۸]
- اجرای طرحهای پژوهشی بنیادی[۱۹]
- نامگذاری ۱۲ دی به عنوان روز علوم انسانی اسلامی[۲۰]
با وجود گذشت چند دهه از طرح این ایده، همچنان در مرحله نظری و سیاستگذاری قرار دارد[۲۱] تحلیلهای کارشناسی، عواملی چون طولانیبودن فرآیند تولید علم دینی[۲۲] و فقدان چهرههای علمی شاخص[۲۳] را از دلایل اصلی کندی پیشرفت در این حوزه میدانند.
مخالفان و موافقان اسلامیسازی علوم
مخالفان اسلامیسازی علوم انسانی معتقدند که علم، بهویژه علوم انسانی، پدیدهای جهانشمول است و تقسیم آن به اسلامی و غیراسلامی از نظر معرفتشناختی موجه نیست.[۲۴] آنان بر این باورند که دین فقط در حوزههای اعتقادی و اخلاقی کارکرد دارد[۲۵] و توان پاسخگویی به مسائل تجربی و اجتماعی را ندارد.[۲۶] افرادی مانند عبدالکریم سروش و مصطفی ملکیان ایده اسلامیسازی علوم را نقد کرده و تأکید کردهاند که دین نمیتواند جایگزین روشهای تجربی علوم انسانی شود.[۲۷] بیژن عبدالکریمی نیز از منظر روششناختی، ترکیب علم تجربی و معرفت دینی را متناقض دانسته و آن را «علم تجربیِ غیرتجربی» توصیف میکند.[۲۸]
از سوی دیگر افرادی مانند امام خمینی، سیدعلی خامنهای، سید محمدباقر صدر، مرتضی مطهری، عبدالله جوادی آملی، محمدتقی مصباح یزدی، علی شریعتی، سید منیرالدین حسینی، سید حسین نصر، محمدمهدی میرباقری، علیاکبر رشاد، علیرضا اعرافی، حمید پارسانیا، عبدالحسین خسروپناه از موافقان این ایده به شمار میآیند.[۲۹] آنان اسلامیسازی علوم انسانی را گامی در جهت استقلال فرهنگی و فکری جوامع اسلامی میدانند و بر ضرورت تولید علم بومی و رهایی از وابستگی علمی به غرب تأکید میکنند.
پانویس
- ↑ نگاه کنید به خسروپناه، فلسفه علوم انسانی، ۱۳۹۲ش، ص۱۲۹؛ شریفی، روششناسی علوم انسانی اسلامی، ۱۳۹۵ش، ص۴۹-۵۰؛ علوانی، إسلامیة المعرفة بین الأمس و الیوم، ۱۴۱۷ق، ص۱۹.
- ↑ گلشنی، الگوی اسلامی-ایرانی توسعه علم، ۱۳۸۸ش، ص۹۶.
- ↑ نگاه کنید به موحد ابطحی، تحلیل بر اندیشههای علم دینی در جهان اسلام، ۱۳۹۵ش، ص۱۲-۱۴.
- ↑ موحد ابطحی، تحلیل بر اندیشههای علم دینی در جهان اسلام، ۱۳۹۵ش، ص۳۵-۴۶.
- ↑ «سند تولید علوم انسانی اسلامی»، ۱۴۰۱ش، ص۱۰-۱۲.
- ↑ طاهریان، «مدلی برای تحول و اسلامی سازی علوم با اقتباس از شکل گیری فلسفه اسلامی در دوران اوج تمدن اسلامی»، سایت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
- ↑ «آییننامه تشکیل شورای تخصصی تحول و ارتقاء علوم انسانی»، سایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- ↑ موحد ابطحی، تحلیل بر اندیشههای علم دینی در جهان اسلام، ۱۳۹۵ش، ص۴۸.
- ↑ «وظایف مرکز»، سایت مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت.
- ↑ «مصوبه «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «قانون برنامه پنجساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی؛ «قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی؛ «قانون برنامه پنج ساله هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «رئیس شورای تحول و ارتقاء علوم انسانی گفت: سند تحول علوم انسانی؛ بستری برای پیشرفت اسلامی-ایرانی و اثرگذاری اجتماعی»، سایت شورای عالی انقلاب فرهنگی.
- ↑ «نقشه مهندسی فرهنگی کشور»، ۱۳۹۳ش، ص۳۹.
- ↑ «مصوبه «سند دانشگاه اسلامی»، سایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در یک نگاه»، سایت پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
- ↑ «معرفی رشته اقتصاد اسلامی»، سایت دانشگاه خوارزمی.
- ↑ «سرفصل دوره کارشناسی ارشد روانشناسی اسلامی تصویب شد»، خبرگزاری مهر.
- ↑ موحد ابطحی، تحلیل بر اندیشههای علم دینی در جهان اسلام، ۱۳۹۵ش، ص۵۰-۵۱؛ «کنگره بینالمللی علوم انسانی اسلامی»، سایت مجمع عالی علوم انسانی اسلامی.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: احمدزاده، «واکاوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی»، سایت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی؛ اولیایی، «پروژه علوم انسانی اسلامی و بازخوانی چند رویکرد»، سایت روزنامه فرهیختگان.
- ↑ «بیانیه دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی: علوم انسانی اسلامی؛ محرک اصلی تمدنسازی و پیشرفت جامعه»، سایت شورای عالی انقلاب فرهنگی.
- ↑ موحد ابطحی، تحلیل بر اندیشههای علم دینی در جهان اسلام، ۱۳۹۵ش، ص۱۵.
- ↑ موحد ابطحی، تحلیل بر اندیشههای علم دینی در جهان اسلام، ۱۳۹۵ش، ص۱۶؛ برای نمونه نگاه کنید به: علوانی، إسلامیة المعرفة بین الأمس و الیوم، ۱۴۱۷ق، ص۱۱.
- ↑ موحد ابطحی، تحلیل بر اندیشههای علم دینی در جهان اسلام، ۱۳۹۵ش، ص۱۶.
- ↑ سروش، « اسلام و علوم اجتماعی، نقدی بر دینی کردن علم»، ص۳۳۳-۳۳۴.
- ↑ سروش، «دین اقلی و اکثری»، ص۴-۵؛ سروش، « اسلام و علوم اجتماعی، نقدی بر دینی کردن علم»، ص۸۴-۱۱۲.
- ↑ سروش، درسهایی در فلسفه علم الاجتماع، ۱۳۸۵ش، ص۱۷.
- ↑ سروش، «دین اقلی و اکثری»، ص۴-۵؛ سروش، «اسلام و علوم اجتماعی، نقدی بر دینی کردن علم»، ص۸۴-۱۱۲؛ ملکیان، «امکان و چگونگی علم دینی»، ص۱۱-۱۲.
- ↑ عبدالکریمی، پایان تئولوژی، ۱۳۹۵ش، ج۱، ص۱۷۴-۱۷۵.
- ↑ موحد ابطحی، تحلیل بر اندیشههای علم دینی در جهان اسلام، ۱۳۹۵ش، ص۴۷.
منابع
- «آییننامه تشکیل شورای تخصصی تحول و ارتقاء علوم انسانی»، سایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۷ آذر ۱۴۰۳ش.
- احمدزاده، سیدمصطفی، «واکاوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی»، سایت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۹ دی۱۴۰۳ش.
- اولیایی، احمد، «پروژه علوم انسانی اسلامی و بازخوانی چند رویکرد»، سایت روزنامه فرهیختگان، تاریخ بازدید: ۲۹ دی۱۴۰۳ش.
- «بیانیه دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی: علوم انسانی اسلامی؛ محرک اصلی تمدنسازی و پیشرفت جامعه»، سایت شورای عالی انقلاب فرهنگی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ دی۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹ دی۱۴۰۳ش.
- «پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در یک نگاه»، سایت پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ بازدید: ۲۹ دی۱۴۰۳ش.
- جمشیدی، مهدی، «موانع فرهنگی فرا روی تولید علوم انسانی اسلامی»، مجله کیهان فرهنگی، سال۲۷، شماره ۲۹۰ و ۲۹۱، بهمن و اسفند ۱۳۸۹ش.
- حسینی خامنهای، سید علی، «بیانات در دیدار اساتید دانشگاهها»، پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنهای، تاریخ درج مطلب: ۸ شهریور ۱۳۸۸ش، تاریخ بازدید: ۱۷ آذر ۱۴۰۳ش.
- حسینی خامنهای، سیدعلی، «بیانات در دیدار جمعی از استادان، نخبگان و پژوهشگران دانشگاهها»، پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنهای، تاریخ درج مطلب: ۲۰ خرداد ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۷ آذر ۱۴۰۳ش.
- حسینی خامنهای، «حکم آغاز دورهی جدید شورای عالی انقلاب فرهنگی»، پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای، تاریخ درج مطلب: ۲۶ مهر ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۷ آذر ۱۴۰۳ش.
- خسروپناه، عبدالحسین، در جستجوی علوم انسانی اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۳ش.
- خسروپناه، عبدالحسین، فلسفه علوم انسانی، تهران، سازمان بسیج اساتید، ۱۳۹۲ش.
- راسل، برتراند، تاریخ فلسفه غرب، ترجمه نجف دریابندری، تهران، کتاب پرواز، ۱۳۷۳ش.
- «رئیس شورای تحول و ارتقاء علوم انسانی گفت: سند تحول علوم انسانی؛ بستری برای پیشرفت اسلامی-ایرانی و اثرگذاری اجتماعی»، سایت شورای عالی انقلاب فرهنگی، تاریخ درج مطلب: ۱۹ دی ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹ دی۱۴۰۳ش.
- «سرفصل دوره کارشناسی ارشد روانشناسی اسلامی تصویب شد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۳ خرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۹ دی۱۴۰۳ش.
- سروش، عبدالکریم، «دین اقلی و اکثری»، مجله کیان، شماره ۴۱، ۱۳۷۷ش.
- سروش، عبدالکریم، «اسلام و علوم اجتماعی، نقدی بر دینی کردن علم»، در علم دینی؛ دیدگاهها و ملاحظات، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۵ش.
- سروش، عبدالکریم، درسهایی در فلسفه علم الاجتماع، تهران، نشر نی، ۱۳۸۵ش.
- «سند تولید علوم انسانی اسلامی»، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۴۰۱ش.
- شریفی، احمدحسین، روششناسی علوم انسانی اسلامی، تهران، مرکز پژوهشهای علوم انسانی اسلامی صدرا، ۱۳۹۵ش.
- شهگلی، احمد، «ارزیابی ادلّۀ انکار علم دینی (بر اساس دیدگاه عبدالکریم سروش)»، فصلنامه مطالعات معرفتی در دانشگاه اسلامی، پیاپی ۸۳، سال ۲۴، شماره ۲، تابستان ۱۳۹۹ش.
- طاهریان، مهدی، «مدلی برای تحول و اسلامی سازی علوم با اقتباس از شکل گیری فلسفه اسلامی در دوران اوج تمدن اسلامی»، سایت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۳ اسفند ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۹ دی۱۴۰۳ش.
- عبدالکریمی، بیژن، پایان تئولوژی، تهران، نقد فرهنگ، ۱۳۹۵ش.
- علوانی، طه جابر فیاض، إسلامیة المعرفة بین الأمس و الیوم، قاهره، المعهد العالمی للفکر الإسلامی، ۱۴۱۷ق.
- «قانون برنامه پنجساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۳۰ دی ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۲۹ دی۱۴۰۳ش.
- «قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای، تاریخ درج مطلب: ۱۶ فروردین ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۹ دی۱۴۰۳ش.
- «قانون برنامه پنج ساله هفتم پیشرفت جمهوری اسلامی ایران»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۴ تیر۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹ دی۱۴۰۳ش.
- «کارکردهای موثر «شورای عالی انقلاب فرهنگی»؛ از تدوین اسناد بالادستی تا نهادسازی استراتژیک»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۱۹ آذر ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹ دی۱۴۰۳ش.
- «کنگره بینالمللی علوم انسانی اسلامی»، سایت مجمع عالی علوم انسانی اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۹ دی۱۴۰۳ش.
- «گروه علوم اجتماعی اسلامی»، سایت دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، تاریخ بازدید: ۲۹ دی۱۴۰۳ش.
- گلشنی، مهدی، از علم سکولار تا علم دینی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۸۵ش.
- گلشنی، مهدی، الگوی اسلامی-ایرانی توسعه علم، تهران، مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، ۱۳۸۸ش.
- محمد میرزایی و دیگران، «از جهانبینی اسلامی تا تولید علم دینی»، مجله پژوهشهای اجتماعی اسلامی، دوره ۲۵، شماره ۱۲۰، اسفند ۱۳۹۸ش.
- محیطی اردکان، محمدعلی و علی مصباح، «بایدها و نبایدهاى اسلامى سازى علوم انسانى از دیدگاه علّامه مصباح»، مجله معرفت فلسفی، سال ۱۰، شماره ۱، پیاپی ۳۷، پاییز ۱۳۹۱ش.
- مرادی، مجید، اسلامیسازی معرفت، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۸۵ش.
- «مصوبه «سند تحول بنیادین آموزش و پرورش»، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱ اسفند ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۲۹ دی ۱۴۰۳ش.
- «مصوبه «سند دانشگاه اسلامی»، سایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۱ مرداد ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۷ دی ۱۴۰۳ش.
- «معرفی رشته اقتصاد اسلامی»، سایت دانشگاه خوارزمی، تاریخ درج مطلب: ۶ بهمن ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید: ۲۹ دی۱۴۰۳ش.
- ملکیان، مصطفی، «امکان و چگونگی علم دینی»، روش شناسی علوم انسانی، شماره ۲۲، بهار ۱۳۷۹ش.
- موحد ابطحی، محمدتقی، تحلیل بر اندیشههای علم دینی در جهان اسلام، قم، مرکز بینالمللی ترجمه و نشر المصطفی، ۱۳۹۵ش.
- «نقشه مهندسی فرهنگی کشور»، تهران، شورای عالی انقلاب فرهنگی، ۱۳۹۳ش.
- «وظایف مرکز»، سایت مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، تاریخ بازدید ۱۷ دی ۱۴۰۳ش.
- ولایتی، علیاکبر، فرهنگ و تمدن اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۶ش.
| خویشاوندان سرشناس |  | |
|---|---|---|
| استادان | ||
| آثار و اندیشهها | آثار آیتالله خامنهای • ترجمه کتاب صلح امام حسن(ع) • پیشوای صادق • کتاب انسان ۲۵۰ ساله • فلسطین • طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن • حدیث ولایت • آفتاب در مصاف • غناء • نامهای برای تو • بیانیه گام دوم انقلاب • فتوای حرمت اهانت به مقدسات اهلسنت • نظریه انسان ۲۵۰ ساله • جهاد تبیین • حماسه امام سجاد • همرزمان حسین • اقتصاد مقاومتی • فتوای حرمت ساخت و بهکارگیری سلاح هستهای • دو امام مجاهد • نامه به دانشجویان حامی فلسطین در آمریکا • اسلامیسازی علوم انسانی • حوزه پیشرو و سرآمد | |
| فعالیتهای سیاسی | ||
| تأسیس مراکز | ||
| اعضای دفتر، شورای استتفتاء و... | ||
| وابسته | ||