حسن بن علی بن حسین بن شُعبَه حَرّانی مشهور به ابن شعبه حرانی از قدیمی‌ترین محدثان شیعه و مؤلف کتاب تُحَف ُالعقول است. بر اساس برداشت آقا بزرگ تهرانی از رساله اخلاقِ حسین بن علی بن صادق بحرانی، ابن شعبه از کسانی است که شیخ مفید از وی نقل روایت کرده و هم‌عصر شیخ صدوق بوده است؛ البته بر منابع رجالی، مفید از کسی به این نام، حدیثی نقل نکرده است.
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حسن بن علی بن حسین بن شُعبَه حَرّانی |
| محل زندگی | سوریه |
| اطلاعات علمی | |
| تألیفات | تحف العقول، التمحیص. |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | محدث |
معرفی
حسن بن علی بن حسین بن شُعبَه حَرّانی، مشهور به ابن شعبه حرانی، منسوب به خاندان شُعبه است که اهل حلب بودند.[۱] ابن شعبه از معاصران شیخ صدوق (درگذشته ۳۸۱ق) است و از محمد بن همام (درگذشته ۳۳۶ق) روایت نقل می‌کند و از مشایخ شیخ مفید (درگذشته ۴۱۳ق) نیز به شمار می‌آید.[۲]
قدیمی‌ترین اظهارنظر درباره شخصیت علمی و دینی حرّانی، از ابراهیم بن سلیمان قطیفی، از علمای قرن دهم است. بنا به نقل سید نورالله حسینی شوشتری،[۳] قطیفی در کتاب الوافیه خود از حرّانی با عنوان «شیخِ عالم فاضلِ عاملِ فقیه» نام برده است. بر اساس نوشته حسین بن علی بن صادق بحرانی در رساله‌ای که درباره اخلاق و سلوک تألیف کرده، ابن شعبه از قدمای اصحاب امامیه محسوب شده و شیخ مفید از تُحف العقولِ وی، مطالبی نقل کرده است.[۴] اظهارنظر علمای بعدی، همه از ابن صادق بحرانی و قطیفی گرفته شده است.[۵] آقا بزرگ تهرانی از نوشته بحرانی برداشت کرده که حرّانی از کسانی بوده که شیخ مفید، از وی نقل روایت کرده و همچنین هم‌عصر شیخ صدوق بوده،[۶] اما بنا بر مقدمه‌ای که بر کتاب التمحیص نوشته شده است، مفید از کسی به این نام، حدیثی نقل نکرده است.[۷]
آثار
مهم‌ترین کتاب ابن شعبه حرانی تحف العقول فیما جاء من الحِکم و المواعظ من آل‌الرسول است و برخی کتاب التمحیص را نیز به حرّانی نسبت داده‌اند.
تحف العقول
کتاب تحف العقول سبب شهرت ابن شعبه حرانی شده است. این کتاب مشتمل بر احادیثی در اصول، فروع دین، سنّت‌ها و آداب دین و پند و اندرزهای امامان(ع) و سخنان حکیمانه آنان است.[۸] در این کتاب گزیده‌ای از سخنان پیامبر(ص) و امامان شیعه، به‌جز امام دوازدهم(عج) آمده است. در پایان کتاب نیز، سخنان خدا با حضرت موسی(ع) و حضرت عیسی(ع)، اندرزهای مسیح در انجیل و جز آن و سرانجام سفارش مفضّل بن عمر به شیعیان آمده است.
تحف العقول در قرون اخیر همواره مورد توجه علمای شیعه بوده است و در کتاب‌های حدیثی و فقهی از آن نقل شده است.[۹] البته سیدابوالقاسم خویی ضمن اشاره به فضل و ورع ابن شعبه حرانی، به دلیل مُرسل بودن احادیث تحف العقول، استناد به روایات آن را در احکام شرعی جایز نشمرده است.[۱۰]
التمحیص
التمحیص، کتابی درباره سبب و شیوه‌های آزمایش‌های الهی مؤمنان (شیعه) و همراه روایاتی درباره صبر و زهد و رضاست. درباره انتساب التمحیص به ابن شعبه حرانی یا ابن همام اسکافی اختلاف وجود دارد: قطیفی، حرّ عاملی و افندی اصفهانی آن را تألیف حرّانی دانسته[۱۱] در مقابل علامه مجلسی[۱۲] و محدث نوری[۱۳] در انتساب آن به حرّانی یا ابن همام تشکیک کرده‌اند.
موحدی ابطحی در مقدمه التمحیص به نقد و بررسی ادله کسانی که کتاب را به حرّانی یا ابن همام اسکافی نسبت داده‌اند پرداخته است. او نتیجه می‌گیرد که اصل کتاب از محمد بن همام است و شک در این است که التمحیص را شخصِ دیگری از او روایت کرده، که در این صورت روایات آن با واسطه است، یا کتاب به املای ابن‌همام است که در این صورت این کتاب نظیر امالی مشایخ حدیثی چون شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی خواهد بود.[۱۴]
پانویس
- ↑ نگاه کنید به: حلبی، اشارة السبق، ۱۴۱۴ق، ص۹.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج ۵، ص ۱۸۵؛ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج ۴، ص ۱۵۰.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۵۴ش، ج۱، ص۳۸۳.
- ↑ نگاه کنید به: قمی، الکنی والألقاب، ۱۳۵۷-۱۳۵۸ش، ج۱، ص۳۲۹-۳۳۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: حرّ عاملی، امل الأمل، ۱۳۶۲ش، ص۷۴؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۲۴۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، دار الأضواء، ج۳، ص۴۰۰.
- ↑ اسکافی، التمحیص، ۱۳۸۰ش، ص۱۳-۱۴.
- ↑ ابن شعبه، تحف العقول، ۱۳۶۳ش، ص۳.
- ↑ نگاه کنید به: مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۹؛ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش، ج۲۵، ص۱۸۰؛ نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، ۱۴۱۵-۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۸۷.
- ↑ توحیدی، مصباح الفقاهة، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۹؛ نیز نگاه کنید به: معلم، اصول علم الرجال، ۱۴۱۶ق، ص۲۷۴-۲۷۷.
- ↑ نگاه کنید به: شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۵۴ش، ج۱، ص۳۸۳.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۷.
- ↑ نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، ۱۴۱۵-۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۸۶-۱۸۷.
- ↑ اسکافی، التمحیص، ۱۳۸۰ش، ص۱۰-۱۴.
منابع
- امین عاملی، سید محسن، أعیان الشیعة، دار التعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۶ق.
- سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، مؤسسه امام صادق(ع)، قم، ۱۴۱۸ق.
- آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الأضواء، بی‌تا.
- ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول صلی اللّه علیهم، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۳ش.
- اسکافی، محمد بن همام، التمحیص، قم، ش‍ری‍ف ال‍رض‍ی، ۱۳۸۰ش.
- افندی اصفهانی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق احمد حسینی، قم، بی‌نا، ۱۴۰۱ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق النّاضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۳-۱۳۶۷ش.
- توحیدی، محمدعلی، مصباح الفقاهة، قم، تقریرات درس آیةالله خوئی، ۱۳۷۷ش.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، تحقیق احمد حسینی، بغداد، ۱۹۶۵م، چاپ افست قم، ۱۳۶۲ش.
- حلبی، علی بن حسن، اشارة السبق، تحقیق ابراهیم بهادری، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۴ق.
- شوشتری، نوراللّه بن شریف‌الدین، مجالس المؤمنین، تهران، بی‌نا، ۱۳۵۴ش.
- قمی، عباس، کتاب الکنی و الالقاب، صیدا، ۱۳۵۷-۱۳۵۸، چاپ افست قم، بی‌تا.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۳ق.
- معلم، محمدعلی، اصول علم الرجال بین النظریة و التطبیق، تقریرات درس آیت الله داوری، قم، ۱۴۱۶ق.
- نوری، حسین بن محمدتقی، خاتمة مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۱۵-۱۴۲۰ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله:دانشنامه جهان اسلام