آداب المتعلمین (کتاب)
اطلاعات کتاب | |
---|---|
نویسنده | خواجه نصیرالدین طوسی |
تاریخ نگارش | قرن هفتم |
موضوع | تعلیم و تربیت |
زبان | عربی |
اطلاعات نشر | |
ناشر | مؤسسه تحقیقات و نشر معارف اهلالبیت(ع) |
آدابُ المُتَعَلِّمین کتابی مشهور درباره آداب علمآموزی، منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی، متکلم شیعه. آداب المتعلمین همواره موردتوجه و اقبال اهل علم قرار گرفته و بارها در مجموعه مشهور جامِعُ المُقَدَّمات از کتابهای درسی حوزه علمیه چاپ شده است. برخی پژوهشگران با استناد به شواهدی، در نسبت کتاب به خواجه نصیر طوسی اشکال کرده و برخی نیز اصل کتاب را کتاب تعلیمُ المُتَعلِّم اثر عالم سنّی قرن هفتم، برهانالدین زَرنوجی حَنَفی دانستهاند.
در این کتاب، در دوازده فصل، به مباحثی مانند فضیلت علم و نیت دانشاندوزی، چگونگی انتخاب رشته علمی و استاد و همدرس، توکل و شیوه استفاده از استاد پرداخته شده است.
شرحها و ترجمههایی بر آداب المتعلمین نوشته شده که از آن جمله است: اَللُّؤلُؤ الثَّمين فی شرحِ آداب المتعلمین نوشته سلیمان بن عبدالله ماحوزی و ترجمه اَنیسُ الطالبین به فارسی اثر سید محمدجواد ذهنی تهرانی. نسخههای چاپی و خطی فراوانی از کتاب در کتابخانههای ایران، پاکستان، مصر و غیره وجود دارد.
اهمیت کتاب
کتابچه آداب المتعلمین، به رغم اختصار، از مشهورترین آثار در زمینه آداب علمآموزی به شمار میرود.[۱] این رساله از همان ایام تألیف، با استقبال اهلعلم به صورت کتاب درسی، در مدارس و حوزههای علمی درآمده و بارها در مجموعه مشهور جامِعُ المُقَدَّمات، از کتب مقدماتی حوزههای علمیه به چاپ رسیده است.[۲] گفته شده منسوببودن کتاب به خواجه نصیرالدین طوسی، بیان ساده و روان و دربرداشتن اکثر مطالب مهم در موضوع خود از عوامل توجه و اقبال دانشاندوزان به آداب المتعلمین بوده است.[۳]
نویسنده کتاب
بهگزارش آقابزرگ تهرانی، کتابشناس شیعه، بنابر انتساب مشهور، خواجه نصیرالدین طوسی (درگذشت: ۶۹۲ق) نویسنده کتاب آداب المتعلمین است.[۴] بیشتر مؤلفان مانند علامه مجلسی در بِحارُ الاَنوار،[۵] سید محمدباقر خوانساری در روضات الجَنّات[۶] و مُدرِّس تبریزی در ریحانَة الاَدَب[۷] کتاب را اثر خواجه نصیر طوسی دانستهاند. اما برخی پژوهشگران، با استناد به شواهدی، در نسبت کتاب به خواجه نصیر طوسی اشکال کرده و برخی نیز اصل کتاب را کتاب تَعلیم المُتَعَلِّم اثر عالم سنّی قرن هفتم، برهانالدین زَرنوجی حَنَفی دانستهاند.[۸] آنها بیان حرمت علم نجوم در فصل اول کتاب با وجود منجم بودن خواجه و نبود نام وی در نسخههای خطی کتاب را از قرائن نادرستی انتساب آن به خواجه شمردهاند.[۹] گفته شده مؤلف به لحاظ محتوا مهمترین مطالب کتاب زرنوجی را آورده و حتی عناوین فصلها را تغییر نداده است؛ ولی بیشتر اشعار، حکایات و توضیحات کتاب زرنوجی حذف شده است.[۱۰] سید محمدرضا حسینی جلالی، نسخهشناس معاصر، در تحقیق خود برگزیدهای از مطالب زرنوجی را آورده است.[۱۱]
محتوای کتاب
نویسنده آداب المتعلمین، در آغاز رساله تصریح کرده که به دلیل بهره اندک برای دانشاندوزان در بسیاری از موارد و دشواری تحصیل علم، تلاش نموده راه و روش علمآموزی را چنانکه از استادان خویش شنیده یا در کتابها خوانده بهاختصار بیان کند.[۱۲] کتاب در دوازده فصل تنظیم شده است:
- فصل اول: این فصل به بحث در ماهیت علم و برتری آن نسبت به دیگر کارها اختصاص یافته و علم، با استناد به احادیث و بداهت عقل، وسیله رسیدن به سعادت ابدی دانسته شده است.[۱۳]
- فصل دوم: فصل دوم درباره نیت دانشجوست که باید در مسیر تعلّم، رضای خدا و نابودی جهل و ابقای اسلام را در نظر بگیرد.[۱۴]
- فصل سوم: فصل سوم به بحث درباره چگونگی انتخاب رشته علمی، استاد، همدرس و صبر و ثبات در آنها پرداخته است. مؤلف متذکر شده که لازم است دانشجو بهترین رشتههای علمی را که به کار دین و آیندهاش میآید، برگزیند و از میان استادان، پرهیزکاران و دانشمندان و کهنسالترینشان را انتخاب کند.[۱۵]
- فصل چهارم: فصل چهارم درباره جدیت، مواظبت و همّت در تحصیل است. در اینجا، پرخوری و خواب موجب سستی و تنبلی دانسته شده است.[۱۶]
- فصل پنجم: فصل پنجم درباره وقت و مقدار و ترتیب اولین درسی است که دانشجو میآموزد. به گفته نویسنده، مُبتدی در آغازِ تحصیل، باید بهاندازهای درس بگیرد که بتواند پس از دو بار مراجعه و خواندن، بهتدریج آن را بفهمد و یاد بگیرد. همچنین در نخستین جلسه درس، باید به تدریس مطلبی اکتفا شود که آسانتر و به فهم و درک طالب علم نزدیک باشد.[۱۷]
- فصل ششم: فصل ششم درباره توکل است و اینکه دانشجو نباید همت خود را مشغول تأمین رزقوروزی کند؛ بلکه باید در تحصیل علم صبر کند تا به لذتی بالاتر از لذتهای دنیوی دست یابد.[۱۸]
- فصل هفتم: عنوان این فصل، زمان تحصیل علم است. بهگفته نویسنده، بهترین دوره برای کسب علم روزگار جوانی و مناسبترین اوقات، سَحر و میان نماز مغرب و نماز عشا است.[۱۹]
- فصل هشتم: فصل هشتم درباره دلسوزی و خیرخواهی استاد و شاگرد است. عالم باید مهربان و خیرخواه و دور از حسادت باشد و دانشجو نیز باید از هرگونه نزاع و دشمنی پرهیز کند.[۲۰]
- فصل نهم: این فصل درباره شیوه استفاده شاگرد از استاد است. او باید در همه اوقات مترصّد آموختن باشد و همواره ابزار نوشتن به همراه داشته باشد تا هرچه از دانشمندان میشنود یادداشت کند.[۲۱]
- فصل دهم: فصل دهم در رعایت بالاترین پرهیزکاری در امر یادگیری است. هرچه شاگرد پرهیزکارتر باشد، دانشاندوزی برایش سادهتر و فوایدش بیشتر است.[۲۲]
- فصل یازدهم: فصل یازدهم مشتمل است بر بحث در آنچه سبب حفظ یا موجب فراموشی میشود. در این فصل، مهمترین عوامل تقویت حافظه اینها شمرده شدهاند: جدیت در یادگیری، کمخوری، خواندن نماز شب و قرائت قرآن. همچنین گناه بسیار و زیاد غم دنیا خوردن موجب فراموشی و ضعف حافظه دانسته شده است.[۲۳]
- فصل دوازدهم: فصل پایانی درباره عوامل کم یا زیاد شدن رزقوروزی و کوتاهی یا طول عمر است. نویسنده، پس از ذکر حدیثی از پیامبر(ص) در این باره که دعا، رزق و روزی را و نیکی عمر را افزایش میدهد، نوشته است ارتکاب گناه، به ویژه دروغگویی، موجب فقر و تنگدستی میشود.[۲۴]
شرحها و ترجمهها
بهگزارش آقابزرگ تهرانی، کتابشناس شیعه در قرن چهاردهم، بر کتاب آداب المتعلمین شرحهایی نگاشته شده است:
- بیان الآداب اثر محمدمؤمن بن محمدقاسم جزائری شیرازی (زاده ۱۰۷۴ق)؛[۲۵]
- اَللُّؤلُؤ الثَّمين فی شرحِ آداب المتعلِّمین اثر ابوالحسن سلیمان بن عبدالله ماحوزی (درگذشته ۱۱۲۱ق)؛[۲۶]
- هدایَة الطّالبین فی شرحِ آدابِ المتعلمین اثر سید محمود موسوی دهسرخی اصفهانی.[۲۷]
همچنین ترجمههایی با عناوین زیر از کتاب نقل شدهاند:
- تَذکِرَةُ الطّالبين فی نَظم آدابِ المتعلمين به زبان فارسی اثر سید محمدتقی موسوی احمدآبادی اصفهانی،[۲۸] نویسنده کتاب مِکیالُ المَکارِم. او ترجمه را در ۲۰۰ بیت و در قالب مثنوی سروده است؛[۲۹]
- ترجمه آداب المتعلمین به فارسی، از سید علی الطَّبیب بن محمد بن ابراهیم حسینی مرعشی تبریزی که نزد نوهاش، سید شهابالدین مرعشی نجفی در قم موجود بوده است؛[۳۰]
- اَنیسُ الطّالبین به فارسی، از سید محمدجواد ذهنی تهرانی (درگذشته ۱۳۸۱ش)؛[۳۱]
- ترجمه آداب المتعلمین به فارسی، از عبدالرسول چمنخواه.[۳۲]
چاپ و انتشار
آداب المتعلمین در ضمن مجموعه کتاب جامع المقدمات به چاپ رسیده و دارای نسخههای چاپی و خطی فراوانی در کتابخانههای ایران (تهران، مشهد، قم و همدان)، پاکستان، مصر و جز آن است.[۳۳] نسخهای از کتاب با تحقیق یحیی خَشاب، پژوهشگر مصری، در مجله «معهد المخطوطات العربیه» در سال ۱۳۷۶ق در قاهره به چاپ رسیده است.[۳۴] سید محمدرضا حسینی جلالی با استناد و اشاره به مجموعهای از نسخههای خطی و چاپی، در سال ۱۴۱۶ق، کتاب را به صورت مستقل از جامع المقدمات به چاپ رسانده است.[۳۵]
پانویس
- ↑ عطایی نظری، «نگاهی اجمالی بر آداب المتعلّمینها و جایگاه آن در نظام اخلاقی حوزه»، ج۲۱، ص۸.
- ↑ میری، «نگاهی به کتابهای اخلاقی ویژه حوزویان»، ص۲۹۷؛ مولوی، «آداب المتعلمین»، ص۱۶۵.
- ↑ عطایی نظری، «نگاهی اجمالی بر آداب المتعلّمینها و جایگاه آن در نظام اخلاقی حوزه»، ج۲۱، ص۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج ۱، ص ۲۷.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۲.
- ↑ موسوی خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۳۰۴.
- ↑ مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۹۱.
- ↑ جهانبخش، «درنگی دیگر در انتساب آداب المتعلمین به استاذ البشر»، ص۱۷۹-۱۸۱.
- ↑ کتابی، «ملاحظاتی درباره رساله آداب المتعلمین و مولف آن»، ص۱۸۹.
- ↑ «کتاب آداب المتعلمین»، سایت درسگفتار.
- ↑ حسینی جلالی، «مقدمه بر آداب المتعلمین»، ص۲۵.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۴۹.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۴۹-۵۰.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۰.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۱.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۳.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۳-۵۴.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۵.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۶.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۶.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۷.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۷.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۸-۵۹.
- ↑ نصیرالدین طوسی، «آداب المتعلمین»، ص۵۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج ۳، ص ۱۷۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج ۱۸، ص ۳۸۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج ۲۵، ص ۱۸۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج ۴، ص ۳۹.
- ↑ «تقدیم»، سایت موعود.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج ۴، ص ۷۳.
- ↑ ذهنی تهرانی، انیس الطالبین، ۱۳۷۰ش، ص۴.
- ↑ «کتاب آداب المتعلمین»، سایت ایرانکتاب.
- ↑ میری، «نگاهی به کتابهای اخلاقی ویژه حوزویان»، ص۲۹۷؛ مولوی، «آداب المتعلمین»، ص۱۶۵.
- ↑ حسینی جلالی، «مقدمه بر آداب المتعلمین»، ص۲۴.
- ↑ حسینی جلالی، «مقدمه بر آداب المتعلمین»، ص۲۲.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
- «تقدیم»، سایت موعود، تاریخ بازدید: ۱۷ مهر ۱۴۰۲ش.
- حسینی جلالی، سید محمدرضا، «مقدمه بر آداب المتعلمین»، در آداب المتعلمین، تحقیق محمدرضا حسینی جلالی، شیراز، کتابخانه مدرسه علمیه امام عصر (عج)، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- جهانبخش، جویا، «درنگی دیگر در انتساب آداب المتعلمین به استاذ البشر»، در فصلنامه اخلاق، شماره ـ ۱، پاییز ۱۳۸۴ش.
- ذهنی تهرانی، سید محمدجواد، انیس الطالبین، قم، حاذق، ۱۳۷۰ش.
- عطایی نظری، حمید، «نگاهی اجمالی بر آداب المتعلّمینها و جایگاه آن در نظام اخلاقی حوزه»، در فصلنامه اخلاق، شماره ۲۱، پاییز ۱۳۸۹ش.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تهران، موسسه وفا، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- «کتاب آداب المتعلمین»، سایت ایرانکتاب، تاریخ بازدید: ۲۲ مهر ۱۴۰۲ش.
- «کتاب آداب المتعلمین»، سایت درسگفتار، تاریخ بازدید: ۲۳ مهر ۱۴۰۲ش.
- کتابی، بدر الدین،«ملاحظاتی درباره رساله آداب المتعلمین و مولف آن»، در مجله نامه فرهنگ، شماره ۲۸، زمستان ۱۳۷۶ش.
- مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، قم، موسسه امام صادق(َع)، ۱۳۹۵ش.
- موسوی خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- مولوی، محمدعلی، «آداب المتعلمین»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۶۹ش.
- میری، سید عباس، «نگاهی به کتابهای اخلاقی ویژه حوزویان»، در مجله حوزه، شماره ۶۸ ـ ۶۹، خرداد، تیر، مرداد و شهریور ۱۳۷۴ش.
- نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد، «آداب المتعلمین»، در جامع المقدمات، تصحیح مدرس افغانی، جلد دوم، قم، موسسه انتشارات هجرت، بیتا.