تَفْصیلُ وَسائلِ الشیعَة إلی تَحْصیلِ مَسائلِ الشَّریعَة معروف به وسائل الشیعه اثر شیخ حر عاملی (درگذشت؛۱۱۰۴ق) و شامل ۳۶ هزار روایت با سند آن در موضوعات متعدد فقهی شیعه در باب‌های جداگانه است. این احادیث از منابع روایی شیعه مانند کتب اربعه گردآوری شده است. وسائل الشیعه دارای شروح، معاجم، تلخیص، مستدرک و ترجمه است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | شیخ حر عاملی (متوفای ۱۱۰۴ق) |
| موضوع | فقه |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۳۰ جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | آل البیت |
| تاریخ نشر | سال ۱۴۱۴ق |
جایگاه
سید حسن صدر (۱۲۷۲-۱۳۵۴ق) وسایل الشیعه را جامع و کامل دانسته و گفته این کتاب موجب حیرت علما گشته و مانند آیه قرآن در برابر دیگر سخنان مطرح شده است. عبدالحسین امینی (۱۳۲۰-۱۳۹۰ق) این کتاب را باعث ستایش نویسنده‌اش، حر عاملی بیان کرده است.[۱]
مؤلف
محمد بن حسن بن علی معروف به حُر عاملی، از محدثان و فقهای امامیه در قرن یازدهم قمری است. عاملی به صاحب وسائل نیز شهرت دارد. او در شهر مشهد درگذشت و آرامگاهش در حرم رضوی است.[۲]
انگیزه
مؤلف در مقدمه کتاب، انگیزه خود را نوشتن کتابی بدون دراز نویسی و تکرار اعلام کرده که در آن، از منابع مورد اعتماد و مشهور، فقط احادیث مورد نیاز یا کاربردی گردآوردی شده باشد.
محتوا
کتاب وسائل الشیعه مجموعه‌ای از روایات پیامبر اکرم(ص) و اهل‌بیت(ع) درباره احکام شرعی و فقهی در ۵۰ بخش موضوعی گردآوری شده که پایان کتاب نیز در خاتمه مفصلی درباره مصادر، اسانید و رجال احادیث بحث شده است. این کتاب شامل ۳۶ هزار روایت است. حر عاملی، وسائل الشیعه را در طول ۲۰ سال گردآوری کرده و در سال ۱۰۸۲ق به اتمام رسانیده است.[۳]
نام ۵۰ بخش موضوعیِ وسائل الشیعه: ۱. مقدمه عبادات، ۲. کتاب[۴] الطهارة، ۳. الصلاة، ۴. الزکاة، ۵. الخمس، ۶. الصیام، ۷. الاعتکاف، ۸. الحج، ۹. الجهاد، ۱۰. الامر بالمعروف و النهی عن المنکر، ۱۱. التجارة، ۱۲. الرهن، ۱۳. الحجر، ۱۴. الضمان، ۱۵. الصلح، ۱۶. الشرکة، ۱۷. المضاربه، ۱۸. المزارعة و المساقاة، ۱۹. الودیعه، ۲۰. العاریه، ۲۱. الاجاره، ۲۲. الوکالة، ۲۳. الوقوف و الصدقات، ۲۴. السکنی و الحبیس، ۲۵. الهبات، ۲۶. السبق و الرمایه، ۲۷. الوصایا، ۲۸. النکاح، ۲۹. الطلاق، ۳۰. الخلع و المباراة، ۳۱. الظهار، ۳۲. الإیلاء و الکفارات، ۳۳. العتق، ۳۴. التدبیر و المکاتبه و الاستیلاد، ۳۵. الاقرار، ۳۶. الجعالة، ۳۷. الأیمان، ۳۸. النذر و العهد، ۳۹. الصید و الذبائح، ۴۰. الاطعمه و الاشربه، ۴۱. الغصب، ۴۲. الشفعه، ۴۳. احیاء الموات، ۴۴. اللُقطه، ۴۵. الفرائض و المواریث، ۴۶. القضاء، ۴۷. الشهادات، ۴۸. کتاب الحدود و التعزیرات، ۴۹. القصاص، ۵۰. الدیات.
نخستین روایت در کتاب طهارت وسائل الشیعه از امام باقر(ع) در باره پایه های اسلام است که فرمود: اسلام بر پنج پایه بنیان گذاری شده است نماز، زکات، حج، روزه و ولایت.[۵]آخرین روایت در کتاب دیات در ابواب عاقله، از امام صادق(ع) از پدرانش از امیرالمؤمنین (ع) است که فرمود: ام ولد هرگاه سید (مالک) خودش را اشتباهی بکشد (قتل خطائی) آزاد می‌شود و دیه‌ای بر عهده او نیست؛ اما اگر به عمد او را بکشد، با قصاص کشته می‌شود.[۶]
ویژگی‌های کتاب
کتاب وسائل الشیعه را شاخص‌ترین کتاب در زمینه تقطیع احادیث دانسته‌اند.[۷] تقطیع روایات به معنای بخش‌بخش کردن احادیث برخی از دانشمندان شیعه همچون موسی نجفی خوانساری، [۸] حجت کوه‌کمره‌ای، [۹] خوئی[۱۰] و مکارم شیرازی[۱۱] تقطیع اخبار را عادت صاحب وسائل دانسته‌اند. به باور برخی محققان جامع احادیث الشیعه توسط آیت‌الله بروجردی جمع‌آوری شد تا نقصان تقطیع احادیث در وسائل الشیعه جبران شود.[۱۲]
البته برخی معتقدند که صاحب وسائل منافع تقطیع را بیش از مضرات دیده که دست به تقطیع زده است.[۱۳] همچنین گفته شده که شیخ حر عاملی با بیان اسناد و اشاره به نسخه‌های دیگر یک روایت در کتاب‌های دیگر، مواضع تقطیع را برای خوانندگان خود مشخص ساخته است.[۱۴] بعضی از محققان بر این باورند که درباره حجم اشکالات ناشی از تقطیع در وسائل الشیعه بزرگ‌نمایی شده و موارد خطای ناشی از تقطیع در این کتاب نسبت به حجم تقطیع، بسیار نادر و اندک است.[۱۵]
از دیگر ویژگی‌های کتاب وسائل الشیعه به موراد زیر اشاره شده است:
- نقل سند تمامی احادیث.
- ذکر روایات یک مسأله در یک باب.
- توضیحات مولف در ذیل احادیث، به ویژه در جمع روایات متعارض.
- استنباط مؤلف از روایات و قراردادن عنوان ابواب.
- ارجاع هر باب به ابواب مناسب. این ارجاعات در چاپ‌های جدید توسط مصصحان و محققان با رقم و عدد در پاورقی‌ها مشخص شده است.
- آغازنمودن هر باب با روایات صحیح و معتبر و آوردن روایات مرسل یا ضعیف در پایان.
- فوائد دوازده گانه معرفی مصادر و برخی مباحث علوم و رجال در پایان کتاب.[۱۶]
مقایسه با سایر جوامع حدیثی
| جوامع مهم حدیثی شیعه | مؤلف | متوفای | تعداد احادیث | توضیحات |
|---|---|---|---|---|
| المحاسن | احمد بن محمد برقی | ۲۷۴ق | حدود ۲۶۰۴ | مجموعه روایاتی با موضوعات مختلف مانند فقه و اخلاق |
| کافی | محمد بن یعقوب کلینی | ۳۲۹ق | حدود ۱۶۰۰۰ | اقسام احادیث اعتقادی، اخلاقی، آداب و فقهی |
| کتاب من لایحضره الفقیه | شیخ صدوق | ۳۸۱ق | حدود ۶۰۰۰ | احادیث فقهی |
| تهذیب الاحکام | شیخ طوسی | ۴۶۰ق | حدود ۱۳۶۰۰ | احادیث فقهی |
| الاستبصار فیما اختلف من الاخبار | شیخ طوسی | ۴۶۰ق | حدود ۵۵۰۰ | احادیث فقهی |
| الوافی | فیض کاشانی | ۱۰۹۱ق | حدود ۵۰۰۰۰ | دربردارنده احادیث کتب اربعه با حذف مکررات و شرح بعضی از آنها |
| وسائل الشیعه | شیخ حر عاملی | ۱۱۰۴ق | ۳۵۸۵۰ | احادیثِ فقهی کتب اربعه و بیش از هفتاد کتاب حدیثی دیگر |
| بحارالانوار | علامه مجلسی | ۱۱۱۰ق | حدود ۸۵۰۰۰ | جمع‌آوری اکثر روایات معصومین در موضوعات مختلف |
| مستدرک الوسائل | میرزا حسین نوری | ۱۳۲۰ق | ۲۳۵۱۴ | تکمیل احادیث فقهی وسائل الشیعه |
| سفینة البحار | شیخ عباس قمی | ۱۳۵۹ق | ۱۰ جلد | ارائه فهرستی موضوعی بر اساس الفبا برای کتاب بحار الانوار |
| مستدرک سفینة البحار | شیخ علی نمازی | ۱۴۰۵ق | ۱۰ جلد | تکمیل سفینة البحار |
| جامع احادیث شیعه | آیت الله بروجردی | ۱۳۸۰ق | ۴۸۳۴۲ | گردآوری و باب‌بندی احادیث فقهی شیعه |
| میزان الحکمه | محمدی ری شهری | معاصر | ۲۳۰۳۰ | ۵۶۴ عنوان غیر فقهی |
| الحیات | محمدرضا حکیمی خراسانی | معاصر | ۱۲ جلد | ۴۰ فصل در موضوعات مختلف فکری ـ عملی |
ترجمه، گزیده، مستدرک و شرح
- «تحریر وسائل الشیعه و تحبیر مسائل الشریعه» نوشته شیخ حر عاملی.
- «تعلیقه‌ای بر وسائل الشیعه» نوشته شیخ حر عاملی.
- «هدایة الأمة إلی أحکام الأئمة» نوشته شیخ حر عاملی.
- «شرح وسائل الشیعه» و «مجمع الاحکام» نوشته شیخ محمد مقابی بحرانی.
- «شرح وسائل الشیعه» نوشته محمد رضی قزوینی.
- «الاشارات و الدلائل الی ما تقدم او تأخر فی وسائل» نوشته شیخ عبدالصاحب جواهری [یادداشت ۱]
- «شرح وسائل الشیعه» نوشته سید محمد علی موحد ابطحی.
- «شرح وسائل الشیعه» نوشته آیت الله خویی.
- «مستدرک الوسائل» نوشته علامه محدث نوری.
- «المعجم المفهرس لالفاظ وسائل الشیعه» ۱۰ جلدی، سید حسن طبیبی.
- «المعجم المفهرس لالفاظ احادیث وسائل الشیعه» ۷ جلدی، اشراف: علی رضا برازش.
- «مفتاح الوسائل» سید جواد مصطفوی. یک جلد آن به طبع رسیده و در بردارنده حرف الف است.
- «تلخیص وسائل الشیعه» میرزا مهدی صادقی تبریزی. شش جلد از این مجموعه تا کنون به طبع رسیده.
- «ترجمه جهاد النفس وسائل الشیعه» علی صحت دفتر نشر فرهنگ اهل بیت، قم. این ترجمه به همراه متن روایات است.[۱۷]
- مستدرک الوسائل نوشته محدث نوری[۱۸]محدث نوری در مستدرک الوسائل، به جمع‌آوری بیش از ۲۳ هزار روایت که در وسائل الشیعه نیامده پرداخته است.
نسخه‌ها، نشر و چاپ
- نسخه‌ای در کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد. این نسخه، اولین نسخه وسائل الشیعه و به خط مؤلف کتاب نگاشته شده و تاریخ نگارش آن ربیع الاول سال ۱۰۷۲ق است.
- نسخه‌ای در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم. این نسخه، دومین نسخه وسائل الشیعه و به خط مؤلف بوده که تاریخ نگارش آن ۱۰۸۲ق است.
- نسخه‌ای دیگر در کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد موجود است که تاریخ نگارش آن ۱۱۱۴ق هجری است. این نسخه از روی نسخۀ سوم مصنف نگاشته شده و تصحیح و ملحقات آن نیز به خط مصنف بر آن موجود است.[۱۹]
این کتاب نخستین بار با تصحیح فضل الله نوری در ۶ جلد رحلی چاپ شد و سپس با تعلیقات عبدالرحیم ربانی شیرازی در سال ۱۴۰۳ق در ۲۰ جلد به چاپ رسید. آل البیت لإحیاء التراث نیز در قم سال ۱۴۱۴ق وسایل را در ۳۰ جلد چاپ کرد.
پیوند به بیرون
پانویس
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۴۱۶ق، ج۱۱، ص۴۴۳
- ↑ حر عاملی، اثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، مقدمه شهاب‌الدین مرعشی نجفی، ج۱، ص۲۱.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، مقدمه تحقیق به قلم جواد شهرستانی، ص۱۰۴
- ↑ کتاب در اینجا به معنای فصل یا بخش است که در عنوان همه بخش‌ها آمده اما ما برای اختصار در اینجا آن را حذف کرده‌ایم.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۲۹، ص۴۰۴.
- ↑ معارف و دیگران، «تقطیع روایات در وسائل الشیعه»، ص۴.
- ↑ خوانساری، رسالة فی قاعدة نفی الضرر، ۱۳۷۳ق، ص۱۹۳.
- ↑ حجت کوه‌کمره‌ای، النجم الزاهر فی صلاة المسافر، ۱۴۱۰ق، ص۱۶.
- ↑ خوئی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، ۱۴۱۸ق، الصلاة 1، ص۴۷۸.
- ↑ مکارم شیرازی، القواعد الفقهیه، ۱۳۷۰ش، ج۱، ص۴۴.
- ↑ مهدوی راد و دلیری، «بررسی آسیب تقطیع نادرست در روایات»، ص۱۵۲.
- ↑ نوری، «تقطیع روایات و تاثیر آن در استنباط فقهی»، ص۳۳۲.
- ↑ علی‌اکبریان و دیگران، «تقطیع روایت در کتاب من لایحضره الفقیه؛ مصادیق، انگیزه‌ها و آسیب‌ها»، ص۹۴.
- ↑ معارف و دیگران، «تقطیع روایات در وسائل الشیعه»، ص۲۴.
- ↑ نرم افزار جامع فقه اهل بیت
- ↑ کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۲۱، ص۸.
- ↑ کتابخانه دیجیتال نور.
یادداشت
- ↑ شیخ حسن صاحب جواهر معروف به حسن صغیر، کوچک‌ترین فرزند صاحب‌‌جواهر. وی سه پسر داشت به نام‌های عبدالصاحب، محمدعلی و جواد.وی به تحصیل علوم پرداخت و بیشترین استفاده علمی را از آقا ضیاء عراقی برد و از شاگردان خاص و مُقرِّر درس او به شمار می‌رفت. آل‌محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، ج۲، ص۱۱۷، بیروت ۱۴۰۶ق ۱۹۸۶م؛ محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج۱، قم ۱۴۰۵، ص۲۴۷
منابع
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، ۱۴۱۶ق.
- حجت کوه‌کمره‌ای، سیدمحمد بن علی، النجم الزاهر فی صلاه المسافر، تقریر سیدابوالحسن موسوی، تبریز، طلوع، ۱۴۱۰ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، موسسة الاعلمی، ۱۴۲۵ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- خوانساری، موسی بن محمد نجفی، رساله فی قاعده نفی الضرر، تهران، المکتبه المحمدیه، ۱۳۷۳ق.
- خویی، سیدابوالقاسم، التنقیح فی شرح العروه الوثقی، تقریر میرزا علی تبریزی غروی، قم، لطفی، ۱۴۱۸ق.
- علی‌اکبریان، مجتبی و دیگران، «تقطیع روایت در کتاب من لایحضره الفقیه؛ مصادیق، انگیزه‌ها و آسیب‌ها»، در مجله حدیث‌پژوهی، شماره ۲۲، پاییز و زمستان ۱۳۹۸ش.
- معارف، مجید و دیگران، «تقطیع روایات در وسائل الشیعه»، در مجله علوم حدیث، شماره ۸۰، تابستان ۱۳۹۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، القواعد الفقهیه، قم، مدرسه الامام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ سوم، ۱۳۷۰ش.
- مهدوی راد، محمدعلی و سیدعلی دلیری، «بررسی آسیب تقطیع نادرست در روایات»، در مجله علوم حدیث، شماره ۵۵، بهار ۱۳۸۹ش.
- نوری، عبدالحسین، «تقطیع روایات و تاثیر آن در استنباط فقهی»، در کتاب کرانه های اجتهاد گفتارهایی در موضوعات و مسائل فقهی و اصولی، جمعی از نویسندگان به کوشش مرکز آموزشی آخوند خراسانی وابسته به اداره‌کل آموزش دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۶ش.