کاربر:H.shamloo/صفحه تمرین۲

حرم امام رضا

جایگاه و اهمیت

توجه غیر شیعه و غیر مسلمانان.

کرامات

تاریخچه حرم

(تخریب‌ها و بازسازی‌ها در این قسمت گزارش می‌شود) گزارش مختصر با جدول انتقال به قسمت های پایین تر

تاریخچه زیارت حرم

اولین زائران، نمودهای تاریخی زیارت در دوره‌های مختلف، آمار زائران.

ساختمان

بقعه

بقعه حرم امام رضا(ع) فضایی مربع‌شکل (تقریباً ۱۰۰ مترمربع) توصیف شده که گنبد طلایی حرم بر روی آن قرار گرفته و ضریح امام رضا(ع) متمایل به ضلع غربی آن (بالاسر) است. گزارش شده که فضای بقعه بارها با هدف گسترده‌شدن تغییر کرده است.

وضعیت بقعه در سال ۱۳۹۹ش چنین توصیف شده است: چهار دیوار بقعه دارای چهار طاق کم‌خیز (کم‌ارتفاع) عریض است که، به‌جز ضلع شرقی، دارای یک صفه اصلی و دو صفه فرعی، در دوسوی صفه اصلی، است. ضلع شرقی دارای یک صفه اصلی و دو طاق بسته است. کف بقعه با سنگ مرمر سبز رگه‌دار نفیس فرش شده است. ازاره‌ها، به‌ارتفاع ۲۲۰ سانتی‌متر، شامل قاب‌های سنگی در برگیرنده کاشی‌های زرین‌فام هستند. بالای ازاره و کتیبه سنگ مرمر، نماکاری با کاشی معرق بسیار ممتاز و نفیس است که به‌جای آینه‌کاری‌های قدیمی کار شده است. بر دیوارهای چهارگانه بقعه و در میان کاشی‌کاری‌ها، دوازده قاب حاوی خوانچه‌های جواهرات نفیس حرم قرار گرفته است.

گزارش شده که کتیبه‌ سنگ مرمر حاوی اشعاری از دبیرالملک فراهانی، تولیت آستان قدس از ۱۲۸۵ق تا ۱۲۸۷ق، که به‌خط میرزا حسینقلی خوش‌نویس، با تاریخ ۱۲۸۷ق، نوشته است. به‌گزارش برخی منابع، کتیبه سرتاسری بقعه حاوی سوره جمعه به‌خط ثلث علیرضا عباسی است که در دوره قاجاریه آینه‌کاری شده است. به‌جز این کتیبه‌ها، کتیبه‌های دیگری در بقعه وجود دارد که در برخی منابع با ذکر محتوا و خصوصیات سیاهه شده‌اند.

در چهارسوی بقعه، صُفّه‌هایی (راهرو، درگاه) برای رفت‌وآمد به فضای بقعه قرار گرفته است: صفه جنوبی در پیش‌روی مبارک واقع شده و در طلای پیش‌رو مبارک در معبر این صفه به رواق دارالحفاظ قرار دارد. در دو طرف این صفه دو صفه کوچک است که قبل از توسعه بقعه محل محراب‌های نفیس بوده است. صفه شرقی در پایین‌پای مبارک واقع شده و با دری زرین بقعه را به رواق گنبد حاتم‌خانی متصل می‌کند. صفه غربی در پشت‌سر مبارک واقع شده و راه ارتباطی بقعه با دو رواق دارالفیض و توحیدخانه است. به‌دلیل قرارگرفتن مدفن شاه طهماسب صفوی در این صفه به صفه شاه‌طهماسبی مشهور است. صفه غربی یا بالاسر راه ارتباطی بقعه با مسجد بالاسر است.

تاریخچه

تاریخ بنای اولیه بقعه حرم امام رضا(ع) به ده سال پیش از شهادت امام رضا(ع) برگردانده شده است: در سال ۱۹۳ق، به‌دستور مأمون بر قبر هارون عباسی، که در کاخ والی خراسان (حمید بن قحطبه طائی) قرار داشت، بقعه‌ای ساخته شد که بعداً به هارونیه مشهور شد. بنابر برخی روایات، پس از شهادت امام رضا(ع)، در سال ۲۰۳ق، پیکر او به‌دستور مأمون در این بقعه به‌خاک سپرده شد.

برخی محققان معتقدند که بقعه امام رضا(ع) سه بار تخریب شده است: یکبار به‌دست سبکتکین غزنوی، بار دیگر توسط غزهای ترکمن و بار دیگر از پس حمله مغول؛ با این حال این خرابی‌ها آنچنان نبوده که بقعه را به‌طور کامل از میان ببرد. برای تعمیر، گسترش و تزئین بقعه در دوره‌های مختلف اقدام شده است: مرمت بقعه توسط محمود غزنوی، تعمیر و تزئین بقعه در دوره صفویه، گشودن صفه بالاسر و آینه‌کاری بقعه در دوره قاجار، توسعه قسمت بالاسر بقعه و کاشی‌کاری ضلع غربی آن در دوره پهلوی دوم و توسعه ضلع پشت سر بقعه در دوره جمهوری اسلامی.

سرداب

به‌گزارش برخی منابع، در زیر بقعه حرم امام رضا(ع) سردابی وجود دارد که قبر امام(ع) در آنجا قرار گرفته است. برخی معتقدند که این سرداب قبل از محوشدن صورت قبر هارون عباسی (قرن هشتم قمری) وجود نداشته و بعداً با بالارفتن کف حرم در تعمیرات تدریجی به‌وجود آمده است. با تعویض ضریح شیروشکر و بهره‌برداری از رواق دارالاجابه (رواق حضرت معصومه) در زیر بقعه در سال ۱۳۷۹ش، ضریح مرصع نادری به‌درون سرداب منتقل شد، به‌طوری که سرداب و ضریح در قسمتی از دیواره رواق برای زیارت قرار گرفت.

رواق‌ها

مقالهٔ اصلی: رواق‌های حرم امام رضا(ع)

درها

در چوبی گره‌بندی مشبک: این در که از شاهکارهای منبت ایرانی در دوره صفوی به‌شمار رفته در محل صفه شاه طهماسبی نصب بوده است. این در مقارن با حکومت پهلوی اول به موزه آستان قدس منتقل شد و از سال ۱۳۱۶ش در معرض دید عموم قرار گرفته است.

متعلقات ساختمان

سنگ‌قبرها

برخی قدیمی‌ترین سنگ مزار امام رضا(ع) را سنگی مرمر مربوط به اوایل قرن ششم قمری دانسته‌اند که در سال ۱۳۱۸ش در یک مغازه سمساری در اصفهان پیدا شده و به موزه آستان قدس رضوی منتقل گردیده است. این سنگ که از سوی برخی شاهکاری تاریخی خوانده شده دارای طرحی محرابی با کتیبه‌هایی به‌خط کوفی است. گفته شده که از جمله این کتیبه‌ها متنی است که در آن به سال ساخت این سنگ (۵۱۶ق) و عبارتی خاص (هذا مقام الرضا) اشاره می‌کند. با تکیه بر این عبارت و برخی شواهد دیگر، برخی محققان به این نتیجه رسیده‌اند که این سنگْ سنگ مزار امام نیست، بلکه مربوط به یکی از مقام‌های امام رضا(ع) در سفر از مدینه به مرو بوده است.

به‌گزارش برخی منابع، سنگ‌قبر سوم امام رضا(ع) در سال ۱۳۷۹ش و هم‌زمان با نصب ضریح سیمین و زرین بر روی قبر امام قرار گرفت. این سنگ از جنس مرمر سبز و به‌وزن تقریبی چهارتن است و بر روی آن تزئیناتی چون حاشیه‌های محرابی و لچک با نقوش ترنج و اسلیمی و گل‌و‌برگ نقر شده است. کتیبه‌های عربی این سنگ به‌خط سید محمد حسینی موحد، کتیبه‌های فارسی آن به‌خط محمدعلی شریفی سرابی و حجار آن بابک مسعودی زنجانی گزارش شده است. متن روی سنگ شامل القاب و اسم و نسب امام رضا(ع) و تاریخ تولد و شهادت اوست. متن کتیبه‌های ساقه این سنگ چنین گزارش شده‌ است: آیات نفس مطمئنه، آیه تطهیر، آیه اولی الامر و آیات ۸۰ و ۸۱ سوره صافات. در پاکار این سنگ هم اشعار جامی در مدح امام رضا(ع) نقر شده است.

صندوق‌ها

پیش از دوره صفویه، در سفرنامه ابن‌بطوطه (درگذشت: ۷۷۰ق) از وجود ضریحی چوبی پوشیده‌شده با صفحات نقره‌ای یاد شده است.

ضریح

مقالهٔ اصلی: ضریح امام رضا(ع)

ضریح امام رضا(ع) سازه مشبک از چوب یا فلز یا ترکیب از هر دو دانسته شده که بر روی قبر امام رضا(ع) قرار گرفته است. سابقه نصب ضریح برای قبر امام رضا(ع) نامعلوم دانسته شده، ولی تاریخچه نصب آن از دوره صفویه موجود است. به‌گزارش برخی منابع، از دوره صفویه تا دوره جمهوری اسلامی پنج ضریح برای قبر امام رضا(ع) قرار داده شده است: ضریح شاه‌طهماسبی (نصب: دوره شاه طهماسب اول صفوی)، ضریح فولادی شاه‌عباسی مشهور به ضریح فتحعلی‌شاهی (نصب: دوره شاه عباس اول صفوی)، ضریح مرصع نادری یا ضریح نگین‌نشان (نصب: ۱۱۶۳ق)، ضریح شیر و شکر (نصب: ۱۳۳۸ش)، ضریح سیمین و زرین (نصب: ۱۳۷۹ش).

محراب‌ها

دو محراب از محراب‌های نفیس زرین‌فام حرم رضوی در بقعه قرار داشته که در تعمیر و توسعه بقعه، بین سالهای ۱۳۴۰-۱۳۴۴ش، به موزه آستان قدس رضوی منتقل شده است.

خوانچه‌ها و ترنج‌های جواهرات

به‌گزارش برخی منابع، خوانچه‌ها و ترنج‌های جواهراتْ قاب‌های تعبیه‌شده در چهاردیوار بقعه حرم مطهر هستند که حاوی اشیاء قیمتی تقدیم‌شده به حرم هستند. این قاب‌ها محتوی اشیائی چون گردن‌بند، دست‌بند، شمشیر و خنجر جواهرنشان و جواهرات تقدیمی سلاطین و بزرگانی برشمرده شده‌اند که در خزانه حرم نگهداری می‌شدند؛ بعداً این اشیاء برای زینت حرم در داخل خوانچه‌ها و ترنج‌هایی با قاب شیشه‌ای بر دیوارهای بقعه نصب شده‌اند. گفته شده که تاریخ نصب این خوانچه‌ها و ترنج‌ها به‌درستی مشخص نیست، اما اسناد نشان می‌دهد که این خوانچه‌ها در دوره ناصرالدین‌ شاه وجود داشته است.

به‌گفته برخی محققان، ماهیت اشیاء داخل خوانچه‌ها و ترنج‌ها، جا و تعداد آنها در دوره‌های مختلف دچار تغییر شده است؛ اما پس از ترمیم آسیب‌هایی که در بمب‌گذاری سال ۱۳۷۳ش به این خوانچه‌ها و ترنج‌ها وارد شد، این اشیاء تقریباً بی‌تغییر بوده است. بنابر گزارشی از سال ۱۳۸۹ش، حرم امام رضا(ع) دارای ۸ خوانچه و ۴ ترنج با ابعاد مساوی و ظاهری مشابه به این قرار است: خوانچه‌های پشت‌سر مبارک (سمت راست و چپ)، خوانچه‌های بالاسر (راست و چپ)، خوانچه‌های پیش‌روی (راست و چپ)، خوانچه‌های پایین‌پا (راست و چپ)، ترنج پشت‌سر، ترنج پایین‌پا، ترنج پیش‌روی و ترنج بالاسر. در برخی منابع شرح محتویات این خوانچه‌ها و ترنج‌ها آمده است.

آیین‌ها

مقدمه

سایر آیین‌ها

آستان‌بوسی، بستن و گشودن درهای حرم،‌تعویض پرچم، تپه سلام (سلام دادن به امام رضا از تپه سلام)، مراسم سال نو، تحویل کشیک، کر بستن (تطهیر حرم)، تعطیر حرم، چراغ‌برات،‌ خلعت‌بخشی، دخیل‌بستن، روضه‌خوانی، زیارت‌نامه‌خوانی، سقایی، شمع‌افروزی، صُفِّه، صلات‌کشی، اکرام رضوی، عقد بالاسر، غبارروبی، مجلس سلام.

اماکن عبادی و زیارتی در محدوده حرم

بیوتات متبرکه؟

مسجد بالاسر

مقالهٔ اصلی: مسجد بالاسر حرم امام رضا(ع)

مسجد بالاسر کهن‌ترین بنای حرم امام رضا(ع) پس از بقعه و نزدیک‌ترین مکان به ضریح امام رضا(ع) برشمرده شده است. قدیمی‌ترین اشاره به این مسجد در آثار شیخ صدوق نشان داده شده است. بر اساس اشاراتی در تاریخ بیهقی، از متون تاریخی فارسی نیمه قرن پنجم، ابوالحسن عراقی، از دیوان‌سالاران غزنویان، مؤسس این مسجد دانسته شده است.

مسجد بالاسر در غرب بقعه امام رضا(ع) و بین آن و رواق دارالسیاده قرار گرفته است. این مسجد به‌وسیله صفه غربی به زیر گنبد بقعه امام رضا(ع) متصل شده است. سقف این مسجد به‌وسیله مقرنس‌های زیبای کاشی‌کاری تزیین و دیوارهایش با کاشی‌های معرق پوشانده شده است. در ضلع جنوبی آن محرابی از کاشی معرق با سبک گره‌سازی وجود دارد که تاریخ ساخت آن (۱۳۶۳ق) و نام هنرمند سازنده (محمدخان رضوان) بر روی آن حک شده است.

از جمله تزئینات مسجد بالاسر کاشی‌های زرین‌فام سنجری دانسته شده که در حاشیه بالای آن کتیبه‌ای حاوی آیات سوره فتح قرار دارد. همچنین دربالای این کتیبه، کتیبه‌هایی بر سنگ مرمر حاوی اشعاری قاسم رسا (درگذشت: ۱۳۵۶ش)، ملک الشعرای آستان قدس، آمده است. در بالای طاق شرقی متصل به بقعه، کتیبه‌ای حاوی دو بیت مشهور دعبل خزاعی، شاعر اهل بیت در قرن دوم و سوم قمری، درباره دفن امام رضا(ع) در کنار هارون عباسی آمده است. عطاردی سایر کتیبه‌های این مسجد را برشمرده و متن آنها را نقل کرده است.

مسجد پشت‌سر (پس‌پشت)

مسجد پشت‌سر یا پس‌پشت مسجدی کوچک بوده که در سال ۱۳۴۶ش به‌دلیل مشکلات آمدوشد زائران، به‌همراه قسمتی از صفه شاه‌طهماسبی، مسجد ریاض و قرآن‌خانه، ضمیمه رواق‌های دارالفیض و دارالشکر شده است. در بالای ازاره‌های این مسجد قصیده‌ای طولانی از قاآنی (درگذشت: ۱۲۷۰ق)، از شاعران دربار قاجاریان، به‌خط نستعلیق در مدح امام رضا(ع) قرار داشته که پس از تغییرات سال ۱۳۴۷ش در رواق دارالشکر قرار گرفته است. در مصرع انتهای این قصیده، به‌حساب ابجد، سال تعمیر این مسجد و نصب کتیبه‌های قصیده ۱۱۵۰ق عنوان شده است.

مسجد ریاض

مسجد ریاض رواقی نسبتاً کوچک توصیف شده که به‌دلیل اینکه اکثراً زنان در آن نماز می‌خواندند به مسجد زنانه هم مشهور بوده است. این مسجد پس از بازسازی در سال ۱۳۴۷ش، به‌ضمیمه صفه شاه‌طهماسبی، جزئی از رواق دارالفیض می‌شود.

مسجد گوهرشاد

مقالهٔ اصلی: مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد مسجدی تاریخی در جنوب بقعه رضوی است که در دوره تیموریان به امر گوهرشاد (درگذشت:۸۶۱ق)، همسر شاهرخ تیموری (حکومت: ۸۰۷-۸۵۰ق)، ساخته شده است. به‌گزارش برخی منابع، ساخت این مسجد از سال ۸۰۷ق آغاز شده و در سال ۸۲۱ق به پایان رسیده است.

این مسجد به‌جهت قدمت تاریخی، سبک معماری و زیبایی‌های هنری، از مهم‌ترین آثار تاریخی مشهد و معماری ایران محسوب شده است. در تیر سال ۱۳۱۴ش و در زمان حکومت پهلوی اول، واقعه مسجد گوهرشاد (سرکوب معترضان به قانون متحدالشکل کردن لباس) در این مسجد رخ داده است. کتابخانه مسجد گوهرشاد از جمله کتابخانه‌های قدیمی حرم امام رضا(ع) تلقی شده است.

مسجد پیرزن

به‌گزارش برخی منابع، مسجد پیرزن یا بیوه‌زن محوطه‌ای مربع‌مستطیل از سنگ در صحن مسجد گوهرشاد بوده که با ستون‌هایی سنگی از حیاط مسجد گوهرشاد جدا می‌شده است. گفته شده که این مسجد از دوره قاجاریه تا اوایل دوره پهلوی در محل سابق حوض مسجد گوهرشاد موجود بوده است؛ ولی پس از آن در مکان آن دوباره حوض ساخته شده است.

به‌نقل از برخی منابع، علت خوانده‌شدن این محل به نام مسجد پیرزن این بوده که در دوره‌ای توسط بیوه‌زنی از خاندان میرزا محمدرضا مستوفی‌ سبزواری (درگذشت: ۱۳۰۸ق)، مشهور به مستشارالملک و از واقفان مشهور آستان قدس رضوی، مرمت شده و گسترش یافته است؛ به‌رغم این نظر، در ادبیات عامیانه و شفاهی داستانی درباره پیدایش این مسجد آمده که به دوره ساخت مسجد گوهرشاد بر می‌گردد.

سایر اماکن

باغ رضوان، مقبره طبرسی، مقبره پیرپالان دوز

اماکن علمی و فرهنگی حرم

به‌گزارش عزیزالله عطاردی، پژوهشگر شیعه، حرم امام رضا(ع) از ابتدا مرکز نشر علوم بوده و محل اجتماع عالمان و محدثان بوده است. همین را موجب پیدایش مراکز آموزشی و فرهنگی چون مکتب‌خانه‌ها، مدارس علمیه، مدارس جدید، دانشگاه‌ها، کتابخانه‌ها و موزه‌های مرتبط با آستان قدس رضوی برشمرده اند که برخی از آنها در محدوده حرم رضوی قرار داشته است.

مدارس علمیه

در بافت تاریخی اطراف حرم رضوی(ع)، که در گسترش حرم جزئی از آن قرار گرفته، وجود ۱۰ مدرسه علمیه گزارش شده است. گزارش شده که از میان این مدارس دهگانه فقط چهار مدرسه میرزا جعفر، خیرات‌خان، پریزاد و دو در برجای مانده‌اند.

مدرسه بالاسر

مدرسه بالاسر، از جمله مدارس تاریخی محدوده بالاسر قبر امام رضا(ع)، که از شمال به صحن انقلاب و از جنوب به مدرسه پریزاد و از شرق به مسجد بالاسر محدود می‌شده است. گفته شده که از تاریخ بنای نخستین این مدرسه اطلاعی در دست نیست؛ اما احتمال داده شده که این مدرسه قدیمی‌ترین مدرسه علمیه مشهد بوده باشد. برخی شاهرخ تیموری و برخی دیگر شاهزاده‌ای ازبک از اخلاف تیمور گورکانی را بانی این مدرسه به‌شمار برده‌اند.

به‌نقل از منابع، این مدرسه در سال‌های ۱۰۹۱ق (دوره سلیمان صفوی)، ۱۲۷۱ق (دوره قاجاریه) و ۱۳۵۶ق (دوره پهلوی) تعمیر شد. در گزارشی از ۱۳۵۱ش، از تحصیل ۷۰ طلبه در این مدرسه یاد شده است. این مدرسه دارای ایوانی باشکوه با کتیبه‌ای از دوره صفویه بوده و در گنبدخانه‌ای در شمال شرق آن مقبره میرزا ابوالقاسم بابر (درگذشت: ۸۶۱ق)، نوه شاهرخ و از امرای تیموری، قرار داشته است. پس از انقلاب اسلامی، این مدرسه تخریب شد و به‌جای آن رواق دارالولایه ساخته شد.

مدرسه پریزاد

مقالهٔ اصلی: مدرسه پریزاد

مدرسه پَریزاد از آثار دوره تیموری که بانی آن پریزادخانم ندیمه گوهرشاد و از نوادگان خواجه ربیع گزارش شده است. این مدرسه در سال ۸۲۱ق بنا شده و در دوره شاه سلیمان صفوی (سال ۱۰۹۱ق)، پهلوی دوم (۱۳۴۲ش و ۱۳۴۶ش) و جمهوری اسلامی (۱۳۶۸ش) بازسازی شده است. پس از انقلاب اسلامی، از این مدرسه به‌عنوان مرکز پاسخ‌گویی به سؤالات دینی استفاده شده است. این بنا در جنوب غربی حرم و شمال غربی مسجد گوهرشاد قرار گرفته است.

مدرسه دو در

مقالهٔ اصلی: مدرسه دو در

مدرسه دو در (دو درب یا یوسفیه یا یوسف خواجه) از بناهای دوره تیموری است که در سال ۸۴۳ق به‌همت یکی از امرای خراسان (امیریوسف خواجه‌بهادر) ساخته شده است. این بنای دو طبقه دارای دو در، چهار ایوان و دو گنبد است و از نظر معماری حائز اهمیت خوانده شده است. این مدرسه در جنوب غربی حرم و در ضلع شمال شرقی صحن جمهوری اسلامی قرار گرفته است. پس از انقلاب اسلامی، این بنا به‌عنوان «دارالقرآن الکریم» برای انجام فعالیت‌های متنوع قرآنی مورد استفاده قرار گرفته است.

مدرسه میرزا جعفر

مقالهٔ اصلی: مدرسه علمیه میرزا جعفر

مدرسه میرزا جعفر در سال ۱۰۵۹ق در دوره شاه عباس دوم صفوی ساخته شده است. بانیان این مدرسه از اعقاب شمس‌الدین جوینی (درگذشت: ۶۸۳ق)، از وزرای ایلخانیان، معرفی شده‌اند. این مدرسه از بهترین مدارس مشهد از نظر موقعیت و بنا خوانده شده است. مدرسه میرزا جعفر پس از انقلاب بازسازی شد و به‌همراه مدرسه خیرات‌خان به ساختمان دانشگاه علوم اسلامی رضوی متصل شدند و به‌صورت یک مجموعه درآمدند.

مدرسه خیرات‌خان

مقالهٔ اصلی: مدرسه علمیه خیرات‌خان

مدرسه خیرات‌خان (تأسیس: ۱۹۵۷ق) از بناهای تاریخی دوره شاه عباس دوم صفوی است که به‌نام بانی آن، که از اشراف آن روزگار بوده، خوانده شده است. گزارش شده که با توسعه حرم پس از انقلاب اسلامی، این مدرسه در محدوده حرم واقع شد و تخریب و بر اساس نقشه اولیه بازسازی شد. قسمتی از فضای این مدرسه با ادغام در مدرسه علمیه میرزا جعفر، به دانشگاه علوم اسلامی رضوی متصل شد. این مدرسه از اوایل دهه ۱۴۰۰ش به مدرسه عالی فقاهت عالم آل محمد(ع) تبدیل شده است.

مدرسه مستشاریه

مدرسه مُسْتَشاریّه (یا سید میرزا یا ملا تاج) از جمله مدارس چهارگانه ساخته شده در عهد شاهرخ تیموری به‌شمار رفته است. این مدرسه در شمال غربی صحن انقلاب و متصل به مدرسه میرزا جعفر و پشت ایوان عباسی قرار داشته است. مدرسه مستشاریه توسط یکی از امرای عصر شاهرخ به نام سید میرزا ساخته شده و به‌دلیل تعمیر آن توسط مستشارالملک در سال ۱۲۹۰ق به مستشاریه معروف شده بود.

گزارش شده که قسمتی از این مدرسه به هنگام زیارت شاه عباس صفوی در سال ۱۰۲۱ق به‌دستور او برای توسعه صحن عتیق (انقلاب) تخریب شد و باقی‌مانده آن به نام ملاتاج مشهور شد. قسمت‌های دیگر این مدرسه یکبار پس از واقعه مسجد گوهرشاد و بار دیگر در سال ۱۳۵۴ش جهت بازسازی اطراف حرم تخریب شد. نهایتاً پس از انقلاب قسمت باقی‌مانده آن ضمیمه دانشگاه علوم اسلامی رضوی شد.

مدرسه علی‌نقی میرزا

ساخت مدرسه علی‌نقی میرزا در حدود ۱۲۳۹ق (دوره قاجار) و به‌دست رکن‌الدوله علی‌نقی میرزا، متولی وقت آستان قدس و والی خراسان، دانسته شده است. در برخی منابع آمده که پس از احداث صحن نو (آزادی) در زمینی باقی‌مانده بین صحن نو و صحن کهنه این مدرسه ساخته شد. گزارش شده که بین سال‌های ۱۳۴۳ تا ۱۳۴۶ش، پس از نوسازی و ایجاد تغییراتی، این مدرسه به رواق دارالذکر تبدیل شد.

مدرسه پایین‌پا

محل مدرسه پایین پا (یا سعدیه یا سعدالدین) واقع در جنوب صحن جدید (صحن آزادی) و شرق مسجد گوهرشاد و متصل به مقبره شیخ بهایی نشان داده شده است. این مدرسه در شمار مدارس صفوی دانسته شده که توسط وزیر کل خراسان در عهد شاه سلیمان صفوی، میرزا سعدالدین در سال ۱۰۸۷ق ساخته شده بود.

نقل شده که این مدرسه در جریان احداث فلکه اطراف حرم در سال ۱۳۰۷ش با تمام موقوفاتش تخریب شد. بعداً در زمین آنْ کتابخانه، موزه، صحن امام خمینی و مقبره شیخ بهایی احداث شده است.

مدرسه فاضل‌خان

مدرسه فاضل‌خان از بناهای دوره شاه عباس دوم (حکومت: ۱۰۷۷-۱۰۵۲ق) به‌شمار رفته که توسط ملاعبدالله بشرویی، از فقیهان سده ۱۱ قمری، ساخته شده است. گفته شده که ملاعبدالله این مدرسه را به‌‌‌وصیت برادرش فاضل‌خان تونی در تاریخ ۱۰۷۵ق ساخته است.

مدرسه فاضل‌خان از لحاظ سبک معماری و آرایه‌های هنری در کنار مدارسی چون مدرسه میرزا جعفر در درجه اول قرار داده شده است. کتابخانه این مدرسه با ارزش‌ترین و جامع‌ترین کتابخانه مشهد پس از کتابخانه آستان قدس به‌قلم آمده است. همچنین این مدرسه از موقوفات و املاک معتبری برخوردار دانسته شده است.

از جمله عالمانی که در این مدرسه به تدریس و تحقیق مشغول بوده‌اند از هاشم قزوینی، حسین فقیه سبزواری و عبدالجواد ادیب نیشابوری یاد شده است. گزارش شده که در هنگام احداث اولین فلکه در اطراف حرم امام رضا(ع) در سال ۱۳۱۰ش این مدرسه تخریب شد.

مدرسه باغ رضوان

به‌گزارش برخی منابع، مدرسه باغ رضوان در سال ۱۳۴۰ش به‌همت میرزا حسین فقیه سبزواری در اراضی باغ رضوان (قبرستان قتلگاه) تأسیس شد. گفته شده که ساختمان این مدرسه طوری طراحی شده بود که در طبقه بالا طلاب تحصیل کنند و در طبقه پایین اموات دفن شوند. این مدرسه در طرح توسعه حرم، در سال ۱۳۵۴ش، تخریب شد و بعداً به جزئی از صحن رضوان تبدیل شد.

کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی

مقالهٔ اصلی: کتابخانه آستان قدس رضوی

کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در حرم امام رضا(ع) یکی از مهم‌ترین گنجینه‌های فرهنگ مکتوب ایران و جهان به‌شمار رفته است. این کتابخانه از قدیمی‌ترین کتابخانه‌های اسلامی تلقی شده که قدمت قدیمی‌ترین نسخ وقفی آن به نیمه قرن چهارم قمری می‌رسد. جدیدترین ساختمان کتابخانه آستان قدس به‌مساحت ۲۷۰۰۰ مترمربع و در سه طبقه، در کنار بست شیخ طوسی، در روز ۲۲ فروردین ۱۳۷۴ش افتتاح شد.

دانشگاه علوم اسلامی رضوی

مقالهٔ اصلی: دانشگاه علوم اسلامی رضوی

دانشگاه علوم اسلامی رضوی یکی از مراکز علمی-آموزشی وابسته به آستان قدس رضوی است که در سال ۱۳۶۳ش در کنار حرم رضوی تأسیس شده است. بنای این دانشگاه در شرق بست طبرسی در قسمتی از فضای دو مدرسه میرزا جعفر و خیرات‌خان بازسازی و ساخته شده است. واحد شماره ۲ این دانشگاه در شرق صحن امام حسن(ع) (صحن هدایت سابق) در سال ۱۳۸۴ش تأسیس شده است.

موزه آستان قدس رضوی

مقالهٔ اصلی: موزه آستان قدس رضوی

موزه آستان قدس رضوی (تأسیس: ۱۳۲۴ش) مکانی در مجموعه حرم امام رضا(ع) که هدف از ایجاد آن نمایش آثار قدیمی حرم و نمونه‌هایی از آثاری ارزشمندی دانسته شده که طی دوران‌های مختلف به آستان قدس رضوی اهدا شده است. موزه آستان قدس در چهار بخش موزه مرکزی، موزه قرآن و نفایس، موزه مردم‌شناسی و موزه فرش فعالیت می‌کند.

اماکن اداری و رفاهی حرم

به‌صورت مختصر (در مدخل آستان مفصل‌تر باید باشد)

سایر اماکن

چایخانه، ساختمان‌های اداری، پارکینگ‌ها و...

موقوفات

به‌صورت مختصر (در مدخل آستان مفصل‌تر باید باشد)