کاربر:Golpoor/صفحه تمرین2

تاریخ مدینة دمشق

اطلاعات کتاب
نام‌های دیگر	تاریخ مدینة دمشق حماها الله و ذکر فضلها و تسمیة من حلها من الاماثل او اجتاز بنواحیها من واردیها و اهلها
نویسنده	علی بن حسن بن هبة الله شافعی معروف به ابن‌عساکر
تاریخ نگارش	۵۴۹ق تا ۵۶۵ق
موضوع	شخصیت‌شناسی
سبک	نقلی و روایی
زبان	عربی
تعداد جلد	۸۰

تاریخ مدینة دمشق کتابی عربی در زمینه جغرافیای تاریخی و شخصیت‌نگاری دانشمندان شهر دمشق است که توسط ابن‌عساکر از شخصیت‌های برجسته اهل‌سنت در قرن ششم هجری قمری، تألیف شده است. در این اثر به‌طور جامع به تاریخ فرهنگی سرزمین دمشق پرداخته شده است و علاوه بر ارائه اطلاعاتی درباره گسترش اسلام و زبان عربی، به شخصیت‌های تاریخی از پیامبران تا شاعران نیز توجه شده و اماکن و رخدادهای مهم تاریخی این منطقه را به‌تفصیل مورد بررسی قرار داده است.

اگرچه این کتاب به نام تاریخ مدینة دمشق شهرت دارد؛ اما تمامی نواحی شام و حتی شخصیت‌های برجسته دیگر مناطق اسلامی را نیز در برگرفته و دوره تاریخی وسیعی را از دوران جاهلیت تا زمان مؤلف را پوشش می‌دهد. این ویژگی‌ها باعث شده تا به عنوان یکی از منابع ارزشمند تاریخی و فرهنگی جهان اسلام شناخته شود. این کتاب به علت معرفی رجال و شخصیت‌ها به‌عنوان کتاب تراجمی نیز شناخته شده و عالمان علم رجال از آن بهره می‌برند.

ابن‌عساکر بخشی از تاریخ مدینة دمشق را به زندگی امامان شیعه اختصاص داده و فضائل اهل‌بیت(ع) را مطابق باورهای شیعیان گردآوری کرده است. او شرح مفصلی درباره امام علی(ع) ارائه داده و گزارش‌های متعددی از امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و قیام کربلا نقل کرده است. این بخش‌ها توسط محققانی نظیر محمدباقر محمودی تصحیح و با توضیحات و مستندات تکمیلی به صورت جداگانه چاپ و منتشر شده‌اند.

این کتاب در ۸۰ جلد تدوین شده و نگارش آن بین سال‌های ۵۴۹ق تا ۵۶۵ق صورت گرفته است. ابن‌عساکر در مقدمه این اثر به دلایل و انگیزه‌های خود برای نگارش کتاب اشاره کرده و نقش حمایت نورالدین زنگی حاکم سنی مذهب را در تسریع روند نگارش برجسته دانسته است. او در تدوین این اثر از کتاب تاریخ بغداد الهام گرفته و اطلاعات خود را از عالمان بغداد و دمشق گردآوری کرده است. روش نویسنده ذکر اسناد و اخبار به صورت گسترده در مورد یک موضوع است. این کتاب تأثیر قابل‌توجهی بر تاریخ‌نگاری اسلامی داشته و همین امر باعث شده که محققان بسیاری به نگارش خلاصه‌ها و ذیل‌هایی برای آن بپردازند.

جایگاه و اهمیت

کتاب تاریخ مدینة دمشق، با عنوان کامل «تاریخ مدینة دمشق حماها الله و ذکر فضلها و تسمیة من حلها من الاماثل او اجتاز بنواحیها من واردیها و اهلها» نوشته ابن‌عساکر از جامع‌ترین آثار در زمینه جغرافیای تاریخی و زندگینامه دانشمندان به‌ویژه راویان و محدثان شهر دمشق است. این کتاب در ۸۰ جلد گردآوری شده و به عنوان یکی از کتاب‌های بزرگ نوشته شده به زبان عربی دانسته شده است. گفته شده نویسنده در تألیف کتاب خود نزدیک به ۳۰ سال زمان صرف کرده است.

این اثر یکی از مهم‌ترین تاریخ‌های شهرها در اسلام دانسته شده و به عنوان یک منبع معتبر در تاریخ‌نگاری و شناخت شخصیت‌های تاریخی، نقش مهمی در جمع‌آوری و مستندسازی تاریخ این منطقه ایفا کرده است. نگارش این کتاب سبب شده تا گفته شود در تاریخ اسلام، هیچ شهری به‌اندازه دمشق از تاریخی گسترده و مفصل برخوردار نبوده است. تاریخ دمشق در زمان نگارش خود و پس از آن به شهرت فراوانی دست یافت و ستایش دانشمندان قدیم و جدید را به دنبال داشته است.

اهمیت تاریخ دمشق علاوه بر یک اثر در زمینه تاریخ‌نامه عمومی یا حدیث‌نامه متنوع به دلیل گزارش‌های مفصل درباره اهل‌بیت(ع) دانسته شده است. گفته شده کتاب تاریخ مدینة دمشق بسیاری از رخدادها و حقایق مرتبط با شیعه و عقاید آن را بدون تعصب بازگو کرده است. این ویژگی باعث شده تا به یکی از مراجع اصلی عالمان و اندیشمندان شیعه تبدیل شده و از آن به عنوان یکی از منابع مهم تاریخی اهل‌سنت، برای اثبات حقانیت عقاید خود استفاده کنند.

کتاب تاریخ مدینة دمشق برخلاف نام آن، بیشتر به معرفی رجال و شخصیت‌ها اختصاص داشته و با توثیق و بیان مشایخ و شاگردان افراد به یک موسوعه حدیثی بزرگ تبدیل شده است. بنابراین علاوه بر جایگاه ویژه در حوزه تاریخ‌نگاری، به‌عنوان یکی از کتب تراجمی نیز شناخته شده و علم رجال از بخش‌های مرتبط با راویان آن بهره برده است.

پیش از این کتاب، تاریخ‌های دیگری در زمینه جغرافیای تاریخی شهرها مانند تاریخ الرقة نوشته قشیری، تاریخ اصفهان نگاشته ابی‌نعیم، تاریخ نیشابور اثر حاکم نیشابوری و تاریخ بغداد از خطیب بغدادی نگاشته شد؛ اما به باور برخی محققان تاریخ دمشق نسبت به آنها از نظر محتوا و جامعیت، برتری دارد. گفته شده کتابی با عنوان تاریخ دمشق اثر أبی زرعة عبدالرحمن بن عمرو بن عبد اللّه بن صفوان دمشقی در قرن سوم هجری قمری نگاشه شده است.

گستره مطالب کتاب

ابن‌عساکر در جلدهای مختلف کتاب تاریخ مدینة دمشق به موضوعاتی همچون فتوحات، مساجد، کلیساها، نهرها و شخصیت‌های مختلف چون پیامبران، والیان، قضات و شاعران که در دمشق و یا شهرهای دیگر شام زندگی کرده و یا از جاهای دیگر وارد این مناطق شده‌اند و یا از نواحی آن عبور کرده‌اند، پرداخته است. این کتاب هرچند به تاریخ دمشق شهرت دارد؛ اما به این شهر و نواحی آن محدود نشده است و علاوه بر پوشش دادن گستره‌ شام از شمال تا جنوب به تاریخ جاهلیت، سیره نبوی، خلفای راشدین، اموی و عباسی و دولت‌های کوچک تا قرن ششم هجری قمری نیز می‌پردازد. تاربخ مدینة دمشق به دلیل ذکر احوال شخصیت‌های سیاسی قرن ششم هجری قمری، منبع مهمی به شمار می‌رود. به باور برخی محققان این اثر در فهم تاریخ عمق بیشتری داشته و تنها به وقایع و حوادث بسنده نمی‌کند و مواد اولیه غنی برای رصد حرکت‌های فرهنگی، دینی، شریعت، فرهنگ و تفکر را ارائه می‌دهد.

ساختار کتاب

کتاب تاریخ مدینة دمشق با پیش‌گفتاری درباره تاریخ، ساختار و فضایل شهر دمشق آغاز شده و به تاریخ فرهنگی سرزمین‌های شام و گسترش اسلام و زبان عربی پرداخته است. این قسمت که دو جلد ابتدایی کتاب را تشکیل می‌دهد، در کنار کلیاتی درباره شام و فضیلت ویژه دمشق، احادیثی را نقل کرده که شام را پس از مکه و مدینه، در مرتبه سوم از نظر اهمیت قرار داده و آن را نسبت به دیگر سرزمین‌های اسلامی ممتاز معرفی کرده است.

بخش اصلی کتاب به سه قسمت نام‌ها، کنیه‌ها و زنان تقسیم شده است. ابن‌عساکر مطالب اصلی کتاب را به ترتیب حروف الفبا تنظیم کرده است. او ابتدا با پیروی از روش رجال‌نویسی، به‌منظور تبرک جستن به پیامبر اکرم(ص)، اسامی افرادی که نامشان «احمد» بوده را در حرف «الف» بر دیگران مقدم داشته است؛ بنابراین جلدهای سوم و چهارم به پیامبر اختصاص یافته‌ است. جلدهای پنجم تا هفتاد و چهارم شامل اسامی و روایات بزرگان و مشاهیر است. در مجموعه تاریخ مدینة دمشق، احوال و روایات ۱۰۲۲۶ نفر از بزرگان گردآوری شده است.

مجلدات هفتاد و یکم تا هفتاد و چهارم به مستدرک‌هایی اختصاص دارند که در فرآیند انتقال متون از نسخه‌های خطی به نسخه‌های چاپی از سوی ناشر مورد غفلت قرار گرفته‌اند. در نهایت، جلدهای هفتاد و ششم تا هشتادم به فهرست‌های کتاب اختصاص یافته‌اند.

پرداختن به امامان شیعه

ابن‌عساکر بخشی از کتاب تاریخ مدینة دمشق را به زندگی امامان شیعه اختصاص داده و روایات بسیاری را در مورد زندگی‌نامه و فضایل آنها گردآوری کرده است. احترام فراوان او به اهل‌بیت(ع) سبب شده تا برخی از محققان او را یک مورخ منصف قلمداد کنند..

او در ترتیب الفبایی کتاب خود، شرح زندگی امام حسن(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع)، امام علی(ع)، و امام محمد باقر(ع) را آورده است. جلد ۴۲ به طور کامل به امام علی(ع) اختصاص دارد. در این کتاب با تکیه بر روایت‌های متعدد و گزارش‌هایی از نقل‌قول‌های گذشتگان، شرح مفصل و جامعی درباره امام گردآوری شده و بسیاری از فضائل او چون حدیث یوم الدار، حدیث منزلت،‌ حدیث غدیر، حدیث مدینة العلم، حدیث وصایت، حدیث ثقلین، حدیث علی مَع الحَق، و حدیث خاصِف النَعل را نیز در برمی‌گیرد.

ابن‌عساکر علاوه بر شرح مفصل در مورد زندگانی امام حسن(ع)، حدود چهارصد گزارش درباره امام حسین(ع) و قیامش در کربلا تهیه کرده است. بخشی از آنها به احوالات شخصی و فضایل امام حسین(ع) مربوط می‌شوند. او بدون ترتیب مشخصی، پیشگویی‌های پیامبر(ص) و امام علی(ع) درباره شهادت امام حسین(ع)، حوادث قیام او، خطبه‌های عاشورا، و رخدادهای خارق‌العاده پس از آن را گزارش کرده و به سرنوشت شوم قاتلان امام حسین(ع) در دنیا اشاره کرده است. اما در این گزارش‌ها، به تحلیل‌هایی از ابومخنف و دیگر منابع مرتبط با قیام اشاره‌ای نشده است. بیشتر این روایت‌ها به واسطه اسناد خود او و همچنین برخی منابع دیگر چون طبقات ابن‌سعد، گردآوری شده‌اند. برخی محققان بر این باورند که ابن‌عساکر، با وجود تمایلات دینی و مذهبی خود، در مقایسه با دیگر تاریخ‌نگاران اهل‌سنت شام، قیام حسین(ع) را با رویکردی نسبتا بی‌طرفانه روایت کرده است. با این حال، گزارش او شامل نقاط ضعف و تحریفات متعددی است.

تصویر کتاب ترجمة الإمام علی بن أبی طالب(ع) من تاریخ مدینة دمشق

چاپ قسمت‌های مرتبط با امامان توسط محققان شیعه

بخش‌های مربوط به امام علی(ع) و امام حسین(ع) توسط محمدباقر محمودی به‌صورت جداگانه تصحیح و منتشر شده است. محمودی، در کتاب سه جلدی «ترجمة الإمام علی بن أبی طالب(ع) من تاریخ مدینة دمشق» و همچنین کتاب امام حسین(ع) با عنوان «ترجمه ریحانه رسول‌ الله‌ الامام الشهید حسین بن علی بن ابی‌طالب(ع) من تاریخ دمشق لإبن عساکر« علاوه بر تحقیق، مستندسازی و توضیحات، مطالب فراوانی را در پاورقی‌ها اضافه کرده و احادیثی از منابع دیگر را نیز استخراج و به متن ضمیمه کرده است. همچنین کتاب یک جلدی امام حسن(ع) با عنوان «ترجمه الامام الحسن بن علی(ع) من تاریخ مدینة دمشق» نیز توسط سید نصرالله موسوی گردآوری و چاپ شده است. سید محمدحسین جلالی تلخیصی از تاریخ مدینة دمشق با نام «الاکتفاء بما روی فی اصحاب الکساء(ع)» تهیه کرده که به زندگی پنج تن آل‌عبا(ع) می‌پردازد.

نویسنده

علی بن حسن بن هبة الله شافعی دمشقی، با لقب ثقة الدین، معروف به ابن‌عساکر، از ائمه حدیث و علمای مشهور اهل‌سنت در قرن ششم هجری قمری است. او حافظ حدیث، فقیه و مورخ برجسته‌ای بود که به دلیل حفظ و روایت احادیث متعدد و سفرهای علمی گسترده شهرت یافت. مهم‌ترین اثر او، کتاب «تاریخ مدینة دمشق» است. این کتاب دلیلی بر توانایی خارق‌العاده، پشتکار و برتری‌اش در علوم حدیث و تاریخ دانسته شده است.

ابن‌عساکر در سال ۴۹۹ق در دمشق متولد شد. او در مدرسه نظامیه بغداد تحصیل نمود و از حدود ۱۳۰۰ استاد، شامل ۸۰ زن علم آموخت. وی برای نگارش کتاب تاریخ مدینة دمشق به شهرهای مختلفی از جمله مکه، مدینه، کوفه، اصفهان، نیشابور، هرات و ری سفر کرد و در این شهرها از عالمان حدیث بهره گرفت. نتایج سفرهای ابن‌عساکر که بیش از ۲۰ سال طول کشید، کسب علم فراوان، حفظ و تسلط بر احادیث و آشنایی با طرق و اسناد و متون آن‌ها بود که در کتاب تاریخ دمشق نمایان شد. او علاوه بر این کتاب، نزدیک به ۶۰ یا ۱۰۰ اثر دیگر نگاشت. وی در یازدهم رجب سال ۵۷۱ق در دمشق از دنیا رفت.

انگیزه و زمان نگارش

دوران زندگی ابن‌عساکر همزمان با فروپاشی سلاجقه شام و حکمرانی نورالدین زنگی و صلاح‌الدین ایوبی بر این مناطق بوده است. سیاست مذهبی نورالدین زنگی و جانشینانش، به ویژه ایوبیان، بر مبارزه با تبلیغات فاطمیان شیعه مذهب و حمایت از مذاهب اهل‌سنت و پیروان حدیث تمرکز داشت. به همین دلیل، فعالیت‌های ابن‌عساکر در زمینه جمع‌آوری و روایت حدیث در این دوران رونق یافت و او به یکی از چهره‌های برجسته در این حوزه تبدیل شد.

ابن‌عساکر در مقدمه کتاب خود به توضیح درباره کار، انگیزه و روش خود پرداخته است. تألیف کتاب در طول اقامتش در دمشق و قبل از سفر به سرزمین‌های شرقی از جمله خراسان آغاز شد و تا سال ۵۴۹ق که نورالدین زنگی به دمشق دست یافت، حدود ۵۷ جلد نگاشته شد. پس از آن، استقبال مردم و تشویق و حمایت نورالدین زنگی سبب تسریع در تکمیل کتاب شد و در سال ۵۵۹-۵۶۰ق، بخش عمده‌ای از کتاب به پایان رسیده است. به گفته پسرش قاسم که اثر را پاک‌نویسی و ویرایش کرده، تألیف این کتاب در سال ۵۶۵ق به پایان رسید.

روش تألیف‌

ابن‌عساکر به عنوان یک محدث، در تاریخ‌نگاری از روش محدثان پیروی کرده و تاریخ مدینة دمشق را با ذکر اسناد و اخبار به صورت گسترده ارائه می‌کند. به همین دلیل گفته شده، جنبه حدیثی کتابش بر جنبه تاریخی آن برتری دارد. گفته شده وی در روش نوشتاری خود به طور خاص از کتاب تاریخ بغداد پیروی کرده و اطلاعات آن را از مشایخ بغداد و دمشق جمع‌آوری کرده است. ابن‌عساکر علاوه بر ارائه اطلاعات به صورت مستند به جزئیات مانند نام یا تاریخ وفات و همچنین تعدد روایت‌ها توجه ویژه‌ای داشت. این روش که بر صحت خبر و جستجوی حقیقت تأکید دارد، از سنت علمای حدیث نشأت گرفته و در فرهنگ اسلامی رایج بوده است. محققان بر این باورند که فاصله زمانی ابن‌عساکر با عصر نبوی و احتیاط او در ارائه تاریخ‌ها با ذکر سند، موجب شده که اثر او به شکلی طولانی و تا حدی خسته‌کننده تدوین شود. ابن‌عساکر و هم‌دوره‌ای‌هایش نماینده اوج این سبک در قرن ششم هجری قمری بودند و تاریخ او به دو بخش اسناد و اخبار تقسیم می‌شود.

به باور برخی محققان، نویسنده احاطه کاملی به موضوعات جمع‌آوری شده داشته و هیچ نکته‌ای را از قلم نینداخته است. گفته شده ابن‌عساکر برخلاف تاریخ‌نگاران دیگر، به دنبال تثبیت مواد خاص در ذهن خواننده و جستجوی مسائل اساسی بود. این شیوه باعث شد برخی مسائل مهم تاریخی به‌طور گذرا اشاره شده یا اصلاً ذکر نشوند. روش تألیف او سبب استقبال دیگر تاریخ‌نگاران قرار گرفت؛ به گونه‌ای که گفته شده ذهبی در کتاب تاریخ الاسلام از روش وی پیروی کرده است.

شیوه معرفی شخصیت‌ها

ابن عساکر در معرفی هر شخصیت، نام، نسب، شهرت، موطن، ویژگی‌های سیاسی، اساتید و شاگردان آن فرد را بیان می‌کند. سپس تعدادی از روایات نبوی که فرد مذکور نقل کرده است را با سند متصل تا پیامبر اسلام(ص) ارائه می‌دهد. همچنین از نظرات بزرگان درباره آن‌ها بهره برده و این نظرات را نیز با سند کامل تا گوینده ذکر کرده است. در پایان معرفی هر فرد، تاریخ وفات او را به‌صورت مستند گزارش می‌کند.

تلخیص‌ها و ذیل‌ها

شخصیت‌هایی چون کرم بن عبدالواحد صفار، ابوشامه مقدسی، ابن‌منظور، شمس‌الدین ذهبی، ابن‌قاضی شهبه، ابوالفتح خطیب، عبدالرحمن بن اسماعیل دمشقی، قاضی جمال‌الدین محمد بن مکرم الأنصاری و شیخ بدرالدین محمود بن احمد العینی کتاب تاریخ مدینة دمشق را تلخیص کرده‌اند. برخی از این نسخه‌ها همچنان در کتابخانه‌های مختلف جهان موجود هستند. همچنین تراجم مربوط به زنان و همچنین عثمان بن عفان نیز با تحقیق سکینة الشهابی منتشر شده است. افزون بر این، کتاب‌هایی در زمینه سیره نبوی به‌صورت جداگانه بر اساس این اثر نوشته شده‌اند. ابن‌شداد نیز در کتاب الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراء الشام و الجزیرة از این اثر بهره برده است.

محققانی چون ابوعمرو بن حاجب، علم‌الدین برزالی و أبویعلی بن القلانسی ذیل‌هایی بر کتاب تاریخ دمشق نگاشته‌اند. کتاب‌هایی نیز بر اساس این کتاب تدوین شده‌اند که برخی از آنها عبارتند از:

• «تحفة المذکر المنتقی من تاریخ ابن‌عساکر» اثر جلال‌الدین سیوطی
• «المنتخب» نوشته قاسم بن علی بن عساکر فرزند مؤلف
• «فاکهة المجالس و فکاهة المجالس» از احمد بن عبدالدائم مقدسی
• «العقد الفاخر» نگاشته اسماعیل بن محمد الجراح.

نسخه‌های خطی

تعدادی نسخه خطی از تاریخ دمشق در کتابخانه‌های جهان موجود است که یکی از آنها در کتابخانه الأزهر قاهره به همراه قرائت، تصحیح و اضافات ابن‌عساکر و پسرش قاسم قرار دارد. اگرچه این نسخه از برخی جهت‌ها ناقص است، اما از کهن‌ترین نسخ موجود به شمار می‌آید. نسخه‌های دیگری نیز در کتابخانه ظاهریة دمشق و همچنین در کتابخانه‌های عراق، مغرب، تونس، ترکیه، لندن، دوبلین، کمبریج، لنینگراد، ایالات متحده آمریکا و هند وجود دارند که هیچ یک کامل نیستند. این کتاب توسط ناشران گوناگون و با تحقیق محققان مختلف منتشر شده است.