میر محمدباقر خاتون‌آبادی
| شناسنامه | |
|---|---|
| زادروز | ۱۰۷۰ق |
| شهر تولد | اصفهان |
| کشور تولد | ایران |
| تاریخ درگذشت | ربیع الاول ۱۱۲۷ق |
| شهر درگذشت | اصفهان |
| آرامگاه | تخت فولاد،تکیه خاتون آبادی |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه دوازده امامی |
| اطلاعات علمی و مذهبی | |
| اساتید | آقا حسین خوانساری، میر محمد اسماعیل خاتون آبادی |
| شاگردان | ملا عبدالحسین کاظمی، سیدنورالدین جزایری سید احمد علوی خاتون آبادی، محمد صالح قزوینی |
| تألیفات | کائنات الجو، حاشیه بر ایضاح الاشتباه، خلاصة الاقوال |
میر محمدباقر خاتون‌آبادی (۱۰۷۰ق-۱۱۲۷ق) عالم امامی اواخر دوره صفوی و اولین کسی بود که منصب ملاباشی را عهده‌دار شد.
وی منصب شیخ الاسلامی را با وجود اصرار فراوان شاه سلطان حسین صفوی نپذیرفت، چراکه خود را واجد شرایط لازم برای پذیرش این منصب نمی‌دانست.
از آنجایی که رابطه شاه با خاتون آبادی خوب بود حسادت سایرین را برانگیخت و گران شدن نان در اصفهان را پیشنهاد وی به شاه دانستند. لذا به خانه او یورش بردند و این امر باعث تشدید بیماری وی و نهایتا مرگ او شد.
ولادت و نسب
وی در ۱۰۷۰ق به دنیا آمد. پدرش میرمحمداسماعیل (متوفی ۱۱۱۶ق) از عالمان مشهور اصفهان بود. محمدباقر نزد پدر و آقا حسین خوانساری درس خواند و از پدرش روایت نقل کرد.
جایگاه اجتماعی و سیاسی
میر محمدباقر به لحاظ علمی هم رتبه پدر خود بود، اما ویژگی‌هایی چون خوش بیانی و مهارت در تدریس و منزلت ویژه او نزد شاه سلطان حسین صفوی (حکومت:۱۱۰۵۱۱۳۵ق) بر شهرت او افزود.
شاه وی را به استادی خود برگزید و بر همه عالمان آن عصر مقدّم داشت و همواره با او مشورت می‌کرد. امرا و دولتمردان نیز به پیروی از شاه در برابر او خاضع بودند.[۱]
هرچند میرمحمدباقر از عالمان مشهور زمان خود به شمار می‌رفت، اما ظاهراً نزدیکی او به سلطان در این خصوص نقشی مهم داشت، ازاین‌رو، برخی او را از نظر علمی فروتر از آقا جمال خوانساری خوانده‌اند به ویژه آنکه خاتون آبادی خود نیز جایگاه علمی آقاجمال را حرمت می‌نهاد.[۲]
شاگردان
- ملاعبدالحسین کاظمی (زنده تا ۱۱۲۰ق)
- سید نورالدین جزایری (متوفی ۱۱۵۸ق)
- سید احمد علوی خاتون آبادی (متوفی ۱۱۶۱ق)
- محمدصالح قزوینی (متوفی قبل از ۱۱۹۱ق)[۳]
آثار
برخی آثار فارسی خاتون آبادی عبارتند از:
- نوروزنامه که تقویمی است بر طبق اخبار و احادیث.
- کائنات الجَوّ یا آثار عُلوی، درباره تطبیق قواعد شریعت با اقوال حکما.
- رسالةٌ فی ماءِالنِیسان و ما یتعلَّق به، درباره خواص باران ماه نیسان و آثار قمر در عقرب از دیدگاه احادیث شیعه.[۴]
- حاشیه‌هایی بر دو کتاب علامه حلّی در علم رجال، ایضاح الاشتباه و خلاصة الاقوال، نگاشته است.[۵]
خاتون آبادی برخی آثار مهم را، عمدتاً به درخواست شاه سلطان حسین، به فارسی ترجمه کرد، از جمله:
- عُدَّةُ السَفَر و عُمْدَةُ الحَضَر اثر ابوعلی طبرسی (متوفی ۵۴۸) که درباره نمازهای مستحبی و ادعیه است.[۶]
- مکارم الاخلاق اثر رضی الدین ابونصر طبرسی (عالم قرن ششم)
- المشکول اثر حاج بابابن محمدصالح قزوینی (عالم قرن یازدهم)، که به سبک کشکول تألیف شده است و در ترجمه آن برخی عالمان معاصر او مشارکت داشته‌اند.
- عُیون الحِساب اثر ملامحمدباقر یزدی (ریاضی دان مشهور، متوفای قبل از ۱۰۶۹ق)[۷]
- اناجیل اربعه[۸]، خاتون آبادی این کتاب را به درخواست شاه سلطان حسین برای رد کردن آرای مسیحیان که در آن زمان مبشرانشان در اصفهان تبلیغ می‌کردند ترجمه کرد.
نپذیرفتن منصب شیخ الاسلامی
پس از وفات جعفر بن عبداللّه کمَره‌ای، شیخ الاسلام اصفهان، در ۱۱۱۵ق، شاه با اصرار بسیار منصب شیخ الاسلامی را به محمدباقر خاتون آبادی پیشنهاد کرد، اما او این منصب را به دلیل عدم مشروعیت نپذیرفت.[۹] سخنان میرمحمدباقر با شاه بیانگر آن است که وی خود را واجد شرایط لازم برای تصدی این منصب نمی‌دانسته است یعنی خود را مجتهد نمی‌خوانده است.[۱۰] سلطان حسین از آقاجمال الدین خوانساری (متوفی ۱۱۲۲ق) خواست که میرمحمدباقر را به پذیرش این مسئولیت وادار کند ولی وی باز هم امتناع نمود. سپس یکی دیگر از افراد خاندان خاتون آبادی، میرمحمدصالح خاتون آبادی، به این سمت برگزیده شد.[۱۱]
این رویداد از ارادت شاه صفوی به میرمحمدباقر نکاست، چنانکه او را در سفر خود در ۱۱۱۹ق به مشهد، همراه و هم صحبت خود کرد.
تفویض مقام ملاباشی
شاه در ذی الحجة ۱۱۱۸ق، که بنای مدرسه چهارباغ (سلطانی) تقریباً پایان یافته بود، میرمحمدباقر را به مدرّسی آنجا برگزید؛ هرچند افتتاح رسمی آن تا رجب ۱۱۲۲ق به تعویق افتاد.
خاتون آبادی در ۱۱۲۳ق به سبب اشتغالات فراوان، تدریس در این مدرسه را به فرزندش محمد سپرد.[۱۲]
در ۱۱۲۴ق میرمحمدصالح از سِمَت شیخ الاسلامی برکنار شد و شاه برخی اختیارات میرمحمدصالح مانند تولیت اوقاف را به میرمحمدباقر سپرد و درخواست مصرّانه وی برای بازگرداندن آنها به میرمحمدصالح را نپذیرفت.
در همین زمان منصب جدیدی ایجاد کرد که شأن اصلی آن ریاست بر علما بود و این منصب را ملاباشی نامید و آن را به میرمحمدباقر تفویض کرد.[۱۳] ظاهراً محمدباقر خاتون آبادی نخستین کسی بود که عهده‌دار این منصب شده بود. [یادداشت ۱]
وظائف ملاباشی
به این ترتیب، ملاباشی مهم‌ترین مشاور شاه بود و این منصب عالی‌ترین مقام روحانی در ساختار دیوانی ایران در اواخر دوران صفویان به شمار می‌رفت. رساندن وجوهات و صدقات به نیازمندان، پرداخت حقوق طلاب و جلوگیری از ظلم به افراد، از جمله وظایف ملاباشی بود.[۱۴]
حسادت به خاتون آبادی
در صفر ۱۱۲۷ق نان در اصفهان گران شد. شایع شده بود که خاتون آبادی شاه را تشویق به افزایش قیمت کرده است. برخی از مردم تحریک شدند و به خانه او یورش بردند.
شاه سلطان حسین برای حفظ جان وی و پراکندن مردم اقدماتی کرد، اما فتحعلی خان داغستانی، که در آن زمان رئیس غلامان ویژه بود و با خاتون آبادی میانه خوبی نداشت، نیرنگی به کار بست و سبب ضرب و جرح طلاب و شماری از نزدیکان خاتون آبادی، که در خانه او گرد آمده بودند، شد.
حمله به خانه میرمحمدباقر و بی‌حرمتی به او، واکنش مردم و عالمان شهر را برانگیخت. آنان مساجد را بستند و اجتماعاتی تشکیل دادند، اما این کارها نتیجه‌ای دربرنداشت و از جانب شاه اقدام مؤثری صورت نگرفت.[۱۵] احتمالا بی‌تفاوتی شاه ناشی از تأثیرپذیری از اطرافیان و درباریانی بود که از نفوذ کلام میرمحمدباقر و اعتبار دینی و سیاسی او ناخشنود بودند.
فرزندان
دو فرزند خاتون آبادی، محمد و اسماعیل نیز از عالمان روزگار خود بودند.
محمد در ۱۰۹۳ق در مدینه به دنیا آمد. وی در ۱۱۲۳ق به نیابت از پدر بر کرسی تدریس مدرسه چهارباغ (سلطانی) نشست و پس از وفات او، به تدریس در آنجا ادامه داد. وی از مدرّسان مسجد جامع عباسی هم بود. وی همچنین از پدرش اجازه روایت داشت و میرزا ابراهیم بن غیاث الدین محمد اصفهانی خُوزانی (متوفی ۱۱۶۰ق) از او اجازه روایت گرفت. محمد پس از ۱۱۶۰ق درگذشت و در مدینه دفن شد.[۱۶]
اسماعیل، معروف به اسماعیل ثالث[یادداشت ۲] در فقه، حدیث و تفسیر تبحر داشت و پس از وفات پدرش در مسجد جامع عباسی به تدریس و اقامه نماز جماعت پرداخت. وی همچنین از مدرّسان مدرسه چهارباغ بود.[۱۷]اسماعیل خاتون آبادی پس از ۱۱۶۰ق درگذشت.[۱۸] و در تکیه خاتون آبادی در تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد.
درگذشت
بیماری میر محمدباقر خاتون آبادی که پیش از این آغاز شده بود، براثر واقعه حمله به خانه‌اش شدت یافت و او در ۶ ربیع‌الاول[۱۹] ۱۱۲۷ق درگذشت.[۲۰]
برخی منابع گفته‌اند که میرمحمدباقر را مسموم کرده بودند، چنانکه به او شهید ثالث گفته می‌شد. او در تکیه خاتون آبادی تخت فولاد اصفهان در کنار پدرش به خاک سپرده شد.[۲۱]
پانویس
- ↑ خاتون آبادی، عبدالحسین، ص۵۵۶-۵۵۷، ۵۶۲-۵۶۳؛ قزوینی، ص۷۷-۷۸
- ↑ خاتون آبادی،عبدالحسین، ص۵۵۹-۵۶۱
- ↑ خاتون آبادی،عبدالحسین، ص۵۲۱؛ خاتون آبادی، محمدحسین، ۲۹۱؛ جزایری، ص۱۲۷؛ قزوینی، ص۷۸؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات، ص۸۸، ۴۲۱
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج ۱۷، ص۲۲۸، ج ۱۹، ص۱۳، ج ۲۲، ص۱۴۷-۱۴۸، ج ۲۴، ص۳۷۹؛ دانش پژوه و منزوی، بخش ۳، ص۱۲، ۷
- ↑ حسینی اشکوری، ج۲، ص۵۹۹؛ خاتون آبادی، عبدالحسین، ص۵۵۲
- ↑ نوری، ج ۱، ص۳۸۷
- ↑ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج ۲۲، ص۱۴۸؛ نفیسی، ج ۶، ص۱۰۷
- ↑ حسینی اشکوری، ج ۲، ص۵۹۲
- ↑ خاتون آبادی، عبدالحسین، ص۵۵۳۵۵۴)
- ↑ طارمی راد، ص۲۵۵
- ↑ خاتون آبادی، عبدالحسین، ص۵۵۴-۵۵۵
- ↑ خاتون آبادی، عبدالحسین، ص۵۵۶-۵۵۷، ۵۵۹-۵۶۱، ۵۶۳؛ تبریزی، ص۲۹۱
- ↑ خاتون آبادی، عبدالحسین، ص۵۶۵۵۶۶
- ↑ میرزا سمیعا، ص۱۲
- ↑ خاتون آبادی، عبدالحسین، ص۵۶۷-۵۶۹
- ↑ خاتون آبادی، عبدالحسین، ص۵۳۶، ؛ آقابزرگ طهرانی،طبقات، ص۶۶۳-۶۶۴
- ↑ خاتون آبادی، عبدالحسین،، ص۵۶۹؛آقابزرگ طهرانی، طبقات، ص۶۲؛ حبیب آبادی، ج ۱، ص۱۳۱
- ↑ آقابزرگ طهرانی، طبقات، ص۶۲
- ↑ خاتون آبادی، وقایع السنین و الاعوام، ۱۳۵۲ش، ج۱، ص۵۶۹.
- ↑ خاتون آبادی، عبدالحسین، ص۵۶۹
- ↑ خاتون آبادی، محمدحسین، ۲۹۱ ؛ امینی، شهدا الفضیله، ص۲۳۴؛ مهدوی، ص۱۱۲-۱۱۴
یادداشت
- ↑ در ازمنه ٔ سابقه ٔ سلاطین صفویه ملاباشیگری منصب معینی نبود بلکه افضل فضلای هر عصری در معنی ملاباشی ،در مجلس پادشاهان نزدیک به مسند مکان معینی داشته واحدی از فضلا و سادات نزدیکتر از ایشان در خدمت پادشاهان نمی نشستند. دهخدا، لغتنامه
- ↑ اسماعیل و اجدادش که اسماعیل ثانی و ثالث هستند طبق نظر آقا بزرگ تهرانی این افراد هستند: اسماعیل اول پسر میر عمادپسر میرحسن، (طبقات اعلام الشیعه ، ج۵، ص۴۶) اسماعیل دوم یا میر اسماعیل ثانی حسینی(۱۰۳۱-۱۱۶۱ق.) پسرباقر، اسماعیل سوم پسر امیر محمد باقر(طبقات اعلام الشیعه، ج۶، ص۶۲)
منابع
- آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳
- آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، چاپ علی نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش
- عبدالحسین امینی، شهداءالفضیلة، قم ۱۳۵۲ش
- محمدزمان بن کلب علی تبریزی، فرائد الفوائد: در احوال مدارس و مساجد، چاپ رسول جعفریان، تهران ۱۳۷۳ش
- عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم، ۱۴۰۹ق
- محمدعلی حبیب آبادی، مکارم الآثار، اصفهان ۱۳۳۷ش
- احمد حسینی اشکوری، تراجم الرجال، قم ۱۴۱۴ق
- عبدالحسین بن محمدباقر خاتون آبادی، وقایع السنین و الاعوام، یا، گزارشهای سالیانه از ابتدای خلقت تا سال ۱۱۹۵ هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۲ش
- محمدحسین بن محمدصالح خاتون آبادی، احوال العلماء من اقارب المؤلف، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی،ش ۷/۵۵۰۱
- محمدتقی دانش پژوه و علی نقی منزوی، فهرست کتابخانه سپهسالار، تهران ۱۳۴۰ش
- حسن طارمی راد، علامه مجلسی، تهران ۱۳۷۵ش
- عبدالنبی بن محمدتقی قزوینی، تتمیم امل الآمل، چاپ احمدحسینی، قم، ۱۴۰۷ق
- کتاب مقدس. عهد جدید. فارسی، ترجمه اناجیل اربعه، ترجمه و تعلیقات از میرمحمدباقر خاتون آبادی، چاپ رسول جعفریان، (قم ?۱۳۷۳ش)
- خان بابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰۱۳۴۴ش
- مصلح الدین مهدوی، لسان الارض، یا، تاریخ تخت فولاد، اصفهان ۱۳۷۰ش
- میرزا سمیعا، تذکرةالملوک، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران ۱۳۶۸ش
- سعید نفیسی، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، تهران ۱۳۴۴ش
- حسین بن محمدتقی نوری، خاتمة مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵-۱۴۲۰
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام