محمدحسین اصفهانی
محمدحسین اصفهانی، ملقب به حسین علیشاه و معروف به زین الدین، از علما و مشایخ سلسله نعمت اللهیه در قرن سیزدهم. وی در کسوت علمای اصفهان بود و زندگی بسیار زاهدانه‌ای داشت. در سال ۱۲۱۲ق جانشین نورعلیشاه نعمت اللهی شد و مورد مخالفت از طرف برخی علمای اصفهان قرار گرفت. تنها اثر باقی مانده از حسین علیشاه، رساله رد پادُری در پاسخ به شبهات هنری مارتین، مبلّغ مسیحی، است. پس از وی، مجذوب علیشاه جانشینش شد.
نسب
زین العابدین شیروانی[۱] اصل وی را از خوانسار دانسته است و رضاقلی هدایت[۲] از تبریز. خاندانش اهل علم و فقه بودند. جد مادری وی، زین الدین (متوفی ۱۲۰۲)، از واعظان و علما بود و در اصفهان سکنی گزید و امامت جمعه را برعهده داشت.[۳]
تحصیلات
محمدحسین ابتدا نزد دایی خود، محمد زین الدین، به تحصیل علوم دینی مشغول شد.[۴] وی پس از تکمیل علوم عقلی و نقلی نزد استادان آن عصر، در جستجوی معارف باطنی، در ایران و عربستان به سیر و سفر پرداخت و سرانجام نزد سید میرعبدالحمید معصوم علیشاه رفت و با اشاره وی، مرید نورعلیشاه (میرزا محمدعلی اصفهانی) شد و پس از چندی نیز از نورعلیشاه اجازه ارشاد یافت و به اصفهان بازگشت.[۵]
در کسوت عالمان
او به دستور سیدمیرعبدالحمید معصوم علیشاه هیچگاه از کسوت علمای دین خارج نشد و همواره به تدریس و مباحثه اشتغال داشت.[۶] حسین علیشاه بسیار زاهدانه می‌زیست و زندگی خود را از دو دستگاه شَعربافی موروثی تأمین می‌کرد و هر چه از وجوهات به او می‌رسید صرف فقیران می‌نمود. وی در اصفهان چنان با احتیاط سلوک می‌کرد که مدت‌ها علمای دین از انتساب او به صوفیه اطلاع نداشتند.[۷]
جانشینی نورعلیشاه
در ۱۲۱۲ق نورعلیشاه، در حضور بزرگان سلسله نعمت اللهیه، حسین علیشاه را به جانشینی خود معرفی کرد و در همان سال درگذشت. حسین علیشاه‌اندکی بعد از شاه علیرضا دکنی، قطب سلسله نعمت اللهیه در حیدرآباد دکن، عنوان خلیفةالخلفا گرفت و در ۱۲۱۴ق، پس از وفات شاه علیرضا، قطب سلسله نعمت اللهیه شد و بدین ترتیب، مقام قطبیت این سلسله از هند به ایران انتقال یافت.[۸]
شروع مخالفت‌ها
حسین علیشاه، پس از رسیدن به این مقام، در اصفهان با مخالفت جمعی از علما، مانند ملا علی نوری، فیلسوف مشهور آن عصر روبه رو شد. گفته‌اند یکی از علت‌های مخالفت ملاعلی نوری ارادت برخی شاگردان او، از جمله ملامحمدعلی نوری و شیخ زاهد گیلانی ثانی، به حسین علیشاه و رفت و آمد آنان نزد وی بوده است.[۹] بنابر منابع صوفیه، حسین علیشاه را تکفیر کردند و به او تهمت زدند که داعیه سلطنت دارد. بدین ترتیب، فتحعلی شاه به وی بدگمان شد و او را با غل و زنجیر به تهران احضار کرد، اما پس از گفتگو با وی، با ملاطفت او را به اصفهان بازگرداند.[۱۰]
درگذشت
حسین علیشاه در ۱۲۳۳ق به کربلا مهاجرت کرد و در همان سال بزرگان سلسله نعمت اللهیه را احضار و محمدجعفر کبودرآهنگی، ملقب به مجذوبعلی شاه، را خلیفةالخلفا نمود و خود در ۱۲۳۴ق در کربلا درگذشت.[۱۱]
ردّ پادُری
تنها اثر باقی مانده از حسین علیشاه، رساله رد پادُری در پاسخ به شبهات هنری مارتین (متوفی ۱۲۲۷ق/ ۱۸۱۲م)، مبلّغ مسیحی، است.[۱۲] از این رساله یک نسخه شناخته شده، که در کتابخانه آستان قدس رضوی (ش ۶۹۱۶) موجود است. هدایت در اصول الفصول[۱۳] و معصوم علیشاه در طرائق الحقائق،[۱۴] قسمت هایی از آن را نقل کرده‌اند.
مباحث کتاب
معصوم علیشاه[۱۵] گزارش کوتاهی از ملاقات هنری مارتین و حاجی اصفهانی (حسین علیشاه) و علت نوشتن رساله رد پادری آورده است.[۱۶] مهمترین مباحث کتاب عبارتند از:
- دفاع از اعجاز قرآن و معجزۀ پیامبر(ص)
- دفاع از ذکر نام پیامبر(ص) در کتاب‌های انبیای پیشین[۱۷]
- رفع تهمت از پیامبر دایر بر جهل و پیروی از خواهش‌های نفسانی[۱۸]
- علت وجود ناسخ و منسوخ در قرآن[۱۹]
- رد اشکال هنری مارتین در کافی نبودن توبه در بخشش گناهان و تأکید مارتین بر قربانی شدن مسیح برای بخشش گناهان بندگان[۲۰]
- نقد پراکنده آرای هنری مارتین در بخش پایانی کتاب، درباره کفاره بودن قتل حضرت عیسی (ع)،[۲۱] موضوع تثلیث و الوهیت حضرت عیسی[۲۲] و نقد نظریه خاتمیت حضرت عیسی (ع)[۲۳]
دفاع از اعجاز قرآن
بخش عمده‌ای از ردیه حسین علیشاه به دفاع از اعجاز قرآن، به دلیل تحدّی ناپذیر بودن آن، اختصاص دارد. وی در ابتدا به نقد دیدگاه هنری مارتین درباره معجزه پرداخته[۲۴] و نوشته که معجزه، همچنان که کرامت، یک نوع خرق عادت است، اما معجزه برخلاف کرامت، همراه با ادعای نبوت است و این هر دو با سحر، که خرق عادات انسانی است و به کمک وسایل و ابزار شیطانی و توسط افراد فاسق صورت می‌گیرد، فرق عمده دارد.[۲۵] سپس، ضمن رد نسبت ساحری به رسول اکرم(ص) ،[۲۶] به دفاع از معجزه قرآن و ناتوانی افراد بشر از آوردن مثل آن و رد شبهات هنری مارتین در این باره پرداخته است.[۲۷]
حسین علیشاه با اینکه به یکی از شبهات هنری مارتین، مبنی بر اینکه پیامبر(ص) هیچ معجزه‌ای نداشته، پاسخ نسبتاً مبسوطی داده و آیاتی را که پیامبر(ص) از آوردن هر معجزه‌ای استنکاف کرده توضیح داده،[۲۸] در بسیاری از مواضع این رساله یادآوری کرده که حتی اگر پیامبر(ص) هیچ معجزه‌ای به جز قرآن نداشت، تنها همین ناتوانی از آوردن مثل قرآن برای اثبات نبوت آن حضرت کافی بود.[۲۹]
پانویس
- ↑ شیروانی، ص ۸۲.
- ↑ رضاقلی هدایت، ص ۶۴۶.
- ↑ شیروانی؛ هدایت، همانجاها.
- ↑ معصوم علیشاه، ج۳، ص۲۲۱.
- ↑ شیروانی؛ معصوم علیشاه، همانجاها.
- ↑ هدایت، ص۶۴۷؛ معصوم علیشاه، همانجا.
- ↑ هدایت، ص۶۴۷ـ۶۴۸؛ معصوم علیشاه، ج۳، ص۲۲۱ـ۲۲۲.
- ↑ شیروانی، همانجا؛ سلطانی گنابادی، ص۲۱۶.
- ↑ رجوع کنید به قراگزلو، ص۱۲۸ـ۱۲۹؛ هدایت، ص۶۴۹.
- ↑ شیروانی، ص۸۲ـ۸۳؛ هدایت، ص۶۴۹ـ۶۵۰.
- ↑ شیروانی، ص۸۳؛ معصوم علیشاه، ج۳، ص۲۳۲.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۱۰، ص۲۱۵؛ همایونی، ص۶۲ـ۶۳.
- ↑ هدایت، ص ۶۶۰ـ۷۲۵.
- ↑ معصوم علیشاه، ج ۳، ص۲۲۷ـ۲۳۰.
- ↑ معصوم علیشاه، ج ۳، ص۲۲۷.
- ↑ قس حائری، ص۵۲۶؛ برومند، ص۹۷ که «حاجی اصفهانی» را همان «ملاعلی نوری» دانسته‌اند؛ رجوع کنید به برای اطلاع از ردیه نویسیهای پیشوایان مذهبی معاصر حسین علیشاه و پس از او بر رسائل هنری مارتین رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج۱۰، ص۲۱۴ـ۲۱۵؛ حائری، ص۵۳۴ـ ۵۳۹.
- ↑ رجوع کنید به ص۱۳۰ـ۱۴۲.
- ↑ ص ۱۴۴ـ۱۵۹.
- ↑ ص ۱۷۱ـ۱۷۸.
- ↑ ص ۱۷۹ـ۱۹۰.
- ↑ رجوع کنید به ص۱۹۱ـ۱۹۳، ۱۹۶ـ۱۹۸.
- ↑ ص ۱۹۳ـ۱۹۶.
- ↑ ص ۱۹۹ـ۲۰۱، ۲۱۳ـ۲۱۹.
- ↑ رجوع کنید به ص۲۰ـ۳۲.
- ↑ همان، ص۲۰ـ۲۲.
- ↑ جوع کنید به ص۳۲ـ۳۴.
- ↑ ص۳۳ـ۸۴.
- ↑ رجوع کنید به ص۹۷ـ۱۱۳.
- ↑ ص ۳۳ـ۳۴، ۱۱۷ـ۱۱۸، ۱۲۹ـ۱۳۰، و جاهای دیگر.
منابع
- آقابزرگ طهرانی؛
- صفورا برومند، پژوهشی بر فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا در دوره قاجاریه، تهران ۱۳۸۱ش؛
- عبدالهادی حائری، نخستین رویاروییهای اندیشه گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران ۱۳۶۷ش؛
- حسین علیشاه، ردپادُری، نسخه خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ش ۶۹۱۶؛
- محمدباقر سلطانی گنابادی، رهبران طریقت و عرفان، تهران ۱۳۷۱ش؛
- زین العابدین بن اسکندر شیروانی، بستان السیاحة، یا، سیاحت نامه، چاپ سنگی تهران ۱۳۱۵، چاپ افست [بی تا.]؛
- محمدبن عبداللّه قراگزلو، رساله عرفانی ابحاث عشره، چاپ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران ۱۳۸۵ش؛
- محمدمعصوم بن زین العابدین معصوم علیشاه، طرائق الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران ۱۳۳۹ـ۱۳۴۵ش؛
- رضاقلی بن محمدهادی هدایت، اصول الفصول فی حصول الوصول، نسخه خطی کتابخانه (ش ۱) مجلس شورای اسلامی، ش ۱۲۹۷۲؛
- مسعود همایونی، تاریخ سلسله‌های طریقه نعمةاللهیه در ایران از سال ۱۱۹۰ هجری قمری تا سال ۱۳۹۶ هجری قمری، [تهران] ۱۳۵۵ش.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامۀ جهان اسلام