طاهریان، یکی از خاندان‌های با نفوذ و قدرتمند دستگاه خلافت عباسی در زمان مامون بودند که امارت خراسان را از سال ۲۰۶ق بر عهده گرفتند و به شکل موروثی تا سال ۲۵۶ق بر مناطقی از شرق ایران حکومت کردند. تاریخ‌نگاران، حکومت طاهریان بر خراسان را نخستین حکومت نیمه مستقل ایران بعد از ورود اسلام به این سرزمین دانسته‌اند. درباره تمایل طاهریان به تشیع گزارش‌های ضد و نقیضی در منابع تاریخی منعکس شده و در حالی که برخی از روایات نشان از تمایل و علاقه طاهریان به آل علی و حتی نزدیکی آنان به تشیع دارد، روایاتی دیگر از رفتار سختگیرانه و دشمنی آنان با برخی از شیعیان و علویان حکایت می‌کند.
| طاهریان | |
|---|---|
 قلمرو طاهریان | |
| اطلاعات حکومت | |
| بنیانگذار | طاهر بن حسین ملقب به ذوالیمینین |
| سال تأسیس | ۲۰۶ق |
| گستره جغرافیایی | خراسان |
| نوع حکومت | نیمه مستقل محلی |
| انقراض | سال ۲۵۹ قمری |
| علت انقراض | توسط صفاریان |
| افراد | |
| حاکمان مشهور | طاهر بن حسین ، طلحه بن طاهر ، عبدالله بن طاهر ، طاهر بن عبدالله ، محمد بن طاهر |
نسب و پیشینه
نسب طاهریان را چنین بر شمرده‌اند: طاهر بن حسین بن مصعب بن رزیق بن ماهان.[۱] منابع تاریخی، طاهریان را ایرانی تبار دانسته‌اند.[۲] با این حال طاهریان به قبیله خزاعه وابسته بودند و از این رو با نسب خزاعی خوانده می‌شدند.[۳] مصعب بن رزیق دبیر سلیمان بن کثیر خزاعی، داعی عباسی بود و پیوند طاهریان با عباسیان از آن زمان به وجود آمده بود. بعدها مصعب از سوی مهدی عباسی، والی شهر پوشنگ در خراسان بزرگ شد.[۴]
طاهر بن حسین در زمان حضور مامون در خراسان، به وی پیوست و یکی از فرماندهان سپاه وی در مبارزه با برادرش امین بود. طاهر بعد از فتح بغداد، مدتی را بر این شهر حاکم شد و بعد از چندی رئیس شرطه (نیروی نظامی که وظایفی شبیه پلیس امروز داشتند) بغداد شد. ریاست شرطه بغداد تا مدتی در خاندان طاهریان باقی ماند، به شکلی که هر گاه یکی از طاهریان به امارت خراسان می‌رفت، پسر یا برادرش در بغداد بر منصب رئیس شرطه بغداد می‌نشست.[۵]
حکومت طاهریان در خراسان
نخستین فرد از خاندان طاهریان که بر خراسان حاکم شد، طاهر بن حسین ملقب به ذوالیمینین بود. او در ۱۵۹ق در پوشنگ به دنیا آمد.[۶][یادداشت ۱] طاهر بن حسین یکی از سرداران مامون بود که نقش موثری در پیروزی او بر برادرش امین و تصرف عراق داشت. بعد از اینکه مامون مرکز خلافت خود را از خراسان به عراق برد، طاهر بن حسین را حاکم خراسان و شرق ایران کرد.[۷]
| حکومت‌های ایران پس از اسلام | ||
|---|---|---|
| نام حکومت | بنیانگذار | دورهٔ حکومت |
| خلفای راشدین | ابوبکر | ۱۶ - ۴۰ |
| بنی‌امیه | معاویه | ۴۱ - ۱۳۰ |
| بنی‌عباس | سفاح | ۱۳۱ - ۲۰۵ |
| طاهریان | طاهر ذوالیمینین | ۲۰۵ - ۲۵۹ق |
| صفاریان | یعقوب لیث | ۲۴۷ - ۲۸۷ق |
| علویان طبرستان | داعی کبیر | ۲۵۰ - ۳۱۶ق |
| سامانیان | نصر اول | ۲۶۱ - ۳۸۹ق |
| زیاریان | مرداویج پسر زیار | ۳۱۵ - ۴۶۲ق |
| آل بویه | عمادالدوله علی | ۳۲۰ - ۴۴۰ق |
| غزنویان | سلطان محمود | ۳۸۸ - ۵۵۵ق |
| سلجوقیان | طغرل بیک | ۴۲۹ - ۵۹۰ |
| خوارزمشاهیان | انوشتکین غرجه | ۴۷۰ - ۶۱۷ق |
| ایلخانان | هولاکو خان | ۶۵۴ - ۷۳۶ق |
| تیموریان | تیمور گورکانی | ۷۷۱ - ۹۰۳ق |
| صفویان | شاه اسماعیل اول | ۹۰۷ - ۱۱۳۳ق |
| افغانان | محمود افغان | ۱۱۳۳ - ۱۱۴۲ |
| افشار | نادرشاه | ۱۱۴۸ - ۱۱۶۱ق |
| زند | کریم خان زند | ۱۱۶۳ - ۱۲۰۹ق |
| قاجار | آقامحمدخان | ۱۲۰۹ - ۱۳۴۵ق |
| پهلوی | رضا شاه | ۱۳۴۵ق (۱۳۰۴ش)- ۱۳۵۷ش |
| جمهوری اسلامی | امام خمینی | ۱۳۵۷ش- ... |
حکومت طاهریان نخستین حکومت نیمه مستقل در سرزمین ایران بعد از ورود اسلام بود. با اینکه مشروعیت حکومت طاهریان، از سوی خلیفه و قدرت آنان با حکم و اجازه خلیفه بود، اما امارت بر خراسان بین فرزندان طاهر ادامه یافت و آنان در حیطه حکومت خود به استقلال حکمرانی می‌کردند.[۸] رقبای آنان در شمال، حکومت علویان طبرستان زیدی بودند و در جنوب صفاریان بودند که در آغاز بر سیستان حکومت می‌کردند و سپس قلمروی خود را به خراسان گسترش دادند و در سال ۲۵۹ قمری با شکست طاهریان، جانشین آنان شدند.[۹]
حاکمان طاهری بر خراسان و مدت حکومت هر یک از آنان چنین است:[۱۰]
- طاهر بن حسین (۲۰۵-۲۰۷)
- طلحه بن طاهر (۲۰۷-۲۱۳)
- عبدالله بن طاهر (۲۱۳-۲۳۰)
- طاهر بن عبدالله (۲۳۰-۲۴۸)
- محمد بن طاهر (۲۴۸-۲۵۹)
گرایش طاهریان به تشیع
در منابع تاریخی روایات متضادی درباره رفتار طاهریان در برابر شیعیان ثبت شده که تصمیم گیری درباره تمایل یا عدم تمایل آنان به تشیع را دشوار می‌سازد.
شواهد شیعه بودن طاهریان
بر اساس گزارشی مشهور، طاهر بن حسین در روز آخر زندگی خود، در سال ۲۰۷ هجری قمری نام مامون را از خطبه‌انداخت[۱۱] و بر اساس برخی روایات، به همین دلیل در همان شب طاهر را زهر خوراندند و به قتل رساندند.[۱۲] بر اساس گزارش برخی از منابع متاخر طاهر بن حسین نه تنها نام مامون را از خطبه‌انداخت بلکه در عوض به نام قاسم بن علی یکی از نوادگان امام سجاد(ع) خطبه خواند.[۱۳]
نویسندگان طرفدار نظریه شیعه بودن طاهر بن حسین، افزون بر این روایت، که دلیل اصلی نویسندگان در انتساب تشیع به طاهریان است، شواهدی دیگری از زندگی طاهر بن حسین مطرح کرده‌اند از جمله اینکه او پیوندهای خانوادگی با شیعیان داشت و هنگامی که امام رضا(ع) به خراسان آمد دیداری با آن حضرت داشت و او را احترام کرد و با او بیعت نمود.[۱۴]
درباره علاقه سایر طاهریان به شیعیان نیز شواهدی در منابع تاریخی وجود دارد. از جمله اینکه برخی گفته‌اند سلیمان بن عبدالله بن طاهر که فرمانده نبرد با حسن بن زید علوی بود به دلیل تمایل به علویان در این جنگ سستی کرد و از حسن بن زید شکست خورد.[۱۵]
بر اساس گزارشی دیگر، زمانی از عبدالله بن طاهر نزد مامون سعایت کردند و از علاقه او به اولاد حضرت علی (ع) سخن راندند و مامون برای اینکه او را امتحان کند، جاسوسی را نزد عبدالله فرستاد که او را به امامت قاسم بن ابراهیم بن طباطبا دعوت کند اما عبدالله بن طاهر از خیانت به مامون امنتاع کرد.[۱۶] برخی این داستان را دلیلی بر شیعه نبودن طاهریان دانسته‌اند[۱۷] اما نقل چنین حکایتی به خودی خود نشان دهنده وجود شایعاتی درباره تشیع طاهریان است.
شواهد شیعه نبودن طاهریان
نویسندگانی که مخالف نظریه تشیع طاهریان هستند، روایت خطبه خواندن طاهر به نام یکی از علویان را قابل اعتماد نمی‌دانند و اظهار علاقه او به امام رضا (ع) را نیز در راستای سیاست‌های مامون تفسیر می‌کنند و در مجموع دلایل تشیع طاهریان را ضعیف می‌دانند.[۱۸] برخی از پژوهشگران نیز با بررسی رفتار سیاسی طاهریان در برابر عباسیان، این خاندان را از پیروان سرسخت و وفادار عباسیان به شمار آورده‌اند.[۱۹] آنان در عوض به برخی گزارش‌های تاریخی استناد می‌کنند که نشان دهنده رفتار دشمنانه برخی از اعضای خاندان طاهریان با شیعیان است.
درباره خود طاهر بن حسین نقل شده که هنگامی که در جنگ با امین بغداد را تصرف کرد و با مخالفت گروهی از علویان و شیعیان این شهر مواجه شد، با آنان بد رفتاری کرد و اموالشان را مصادره کرد. از دیگر دلایل دشمنی طاهریان با شیعیان، کشته شدن یحیی بن عمر بن یحیی علوی به دست محمد بن عبدالله بن طاهر است. یحیی بن عمر در زمان مستعین به سال ۲۵۰ هجری در کوفه خروج کرد و خلیفه محمد بن عبدالله بن طاهر را رئیس شرطه بغداد بود، برای مقابله با او گسیل کرد و او یحیی را شکست داد و به قتل رساند.[۲۰]
شاهد دیگر نیز اخراج فضل بن شاذان از نیشابور به فرمان عبدالله بن طاهر و نیز کشته شدن ابو یحیی احمد بن داود جرجانی از مولفان شیعه مذهب به دست محمد بن طاهر است.[۲۱]
پانویس
- ↑ یادگاری، پژوهشی در نسب طاهریان خراسان، ص ۶۸
- ↑ منهاج سراج، طبقات ناصری، ج۱، ص ۱۹۰
- ↑ تاریخ ایران کمبریج، ج ۴، ص ۸۱
- ↑ فرای، تاریخ ایران کمبریج، ج۴، ص ۸۱
- ↑ ابن اثیر، الکامل، ج ۶، ص ۳۶۲
- ↑ اکبری، تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام، ص۷۹.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ج۸، ص ۵۷۷
- ↑ باسورث، سلسلههای اسلامی جدید، ص۴۶؛ ملایری، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال، ج۴، ص۳۱
- ↑ منهاج الدین سراج، طبقات ناصری، ج۱، ص ۱۹۵
- ↑ منهاج الدین سراج، طبقات ناصری، ص۱۹۱-۱۹۵
- ↑ گردیزی، زین الاخبار، ص۲۹۷
- ↑ یعقوبی، البلدان، ص ۱۴۲؛ تتوی، تاریخ الفی، ج۲، ص۱۴۸۴
- ↑ بناکتی، روضه الالباب، ص ۱۶۰؛ رحمتی، بررسی نقش تشیع در قیام طاهر، ص۲۰۵
- ↑ رحمتی، بررسی نقش تشیع در قیام طاهر ذوالیمینین علیه خلیفه عباسی، ص ۲۰۱-۲۰۲
- ↑ ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر، ج۳، ص ۳۵۷-۳۵۸
- ↑ ابن اثیر، الکامل، ج۶، ص ۴۰۲
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ص ۲۷۰
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ص۲۷۰؛ ترکمنی آذر، تاریخ سیاسی شیعیان اثنی عشری در ایران
- ↑ فلاح زاده، رفتار سیاسی طاهریان در قبال خلافت عباسی
- ↑ طبری، تاریخ امم و الملوک، ج۹، ص ۲۶۷-۲۷۹
- ↑ نجاشی، رجال، ص ۴۵۴
یادداشت
- ↑ پوشنگ در ولایت هرات افغانستان قرار دارد
منابع
- ابن خلدون، دیوان المبتدأ و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، عبد الرحمن بن محمد بن خلدون (م ۸۰۸)، تحقیق خلیل شحادة، بیروت،دار الفکر، ط الثانیة، ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
- باسورث، ادموند کلیفورت، سلسلههای اسلامی جدید راهنمای گاهشماری و تبارشناسی، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، مرکز باستان شناسی اسلام و ایران، ۱۳۸۱
- بناکتی، داود بن ابی الفضل محمد بناکتی، روضة اولی الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب، انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳۴۸
- تاریخ الأمم و الملوک، أبو جعفر محمد بن جریر الطبری (م ۳۱۰)، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت،دار التراث، ط الثانیة، ۱۳۸۷/۱۹۶۷.
- رحمتی، محسن،بررسی نقش تشیع در قیام طاهر ذوالیمینین علیه خلیفه عباسی، مجله شیعه شناسی، شماره ۳۱، پاییز ۱۳۸۹
- جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، تهران، نشر علم
- فرای، تاریخ ایران کمبریج ج۴: تاریخ ایران از ظهور اسلام تا آمدن دولت سلجوقیان از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان، ترجمه، حسن انوشه، تهران، انتشارات امیر کبیر
- فلاح زاده، سید حسین، رفتار سیاسی طاهریان در قبال خلافت عباسی، مجله تاریخ نامه ایران بعد از اسلام، شماره ۲، بهار و تابستان ۱۳۹۰
- یادگاری،عبدالمهدی، پژوهشی در نسب طاهریان، مجله معارف اسلامی(سازمان اوقاف)” تابستان ۱۳۵۴ - شماره ۲۱
- یعقوبی احمد بن اسحاق، البلدان، تحقیق محمد امین صناوی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.