حروف شفوی
حروف شَفَوی چهار حرف «باء»، «میم»، «واو» و «فاء» هستند که به‌وسیله لب‌ها تلفظ می‌شوند. مخرج حرف «فاء» از برخورد لب پایینی با دندان‌های بالا به وجود می‌آید و دو حرف «باء» و «میم» از اتصال لب‌ها به هم و حرف «واو» از جمع شدن لب‌ها ایجاد می‌شود. بنابر نظر برخی رعایت دقیق قواعد تجویدی این کلمات به خصوص «واو» لازم نیست؛ اگرچه رعایت آن بهتر است.
معرفی اجمالی
حروف شفوی اصطلاحی در علم تجوید است[۱] و به حروفی که به وسیله لب‌ها تلفظ می‌شوند، گفته می‌شود.[۲] به عبارتی دیگر لب‌ها از اندام‌های گفتار محسوب می‌شوند و در تولید آواهای مختلف نقش دارند و به آن در علم تجوید، شفتین گفته می‌شود و به حروفی که توسط این مخرج تولید می‌شود، حروف شفوی می‌گویند.[۳]
مجموع حروف شفوی چهار حرف است[۴] حروف باء، میم، واو و فاء از مخرج لب‌ها تلفظ می‌شوند.[۵] حرف باء حرف دوم از حروف هجاء است که به صورت شدید و انفجاری از برخورد دو لب و جدا شدن از هم به وجود می‌آید[۶] حرف باء را اولین حرفی دانسته‌اند که از زبان انسان در جواب سوال خداوند (أَ لَسْتُ بِرَبِّکمْ) [۷] صادر شده است؛ چنانکه همه سوره‌های قرآن نیز با این حرف شروع می‌شوند.[۸] درباره علت و فلسفه وجودی حرف باء روایات و نقل‌قول‌هایی از عرفا نقل شده است.[۹] حرف فاء حرف بیستم از حروف هجا و به صورت احتکاکی و مستمر تلفظ می‌شود[۱۰] [یادداشت ۱] و حرف میم حرف بیست و چهارم[۱۱] [یادداشت ۲] و حرف واو حرف بیست و هفتم از حروف هجاء است که باجمع شدن لب‌ها به صورت غنچه تلفظ می‌شود و تلفظ عربی آن با تلفظ فارسی متفاوت است.[۱۲] درباره علت و فلسفه وجودی این حروف نیز نقل قول‌هایی بیان شده است.[۱۳]
اقسام
حروف شفوی با توجه به نحوه استفاده از لب‌ها برای تلفظ به دو صورت است که به عنوان مخارج چهاردهم و پانزدهم معرفی شده است.[۱۴]
- مخرج حرف فاء که از وسط لب پایین با سر دندان‌های بالا تلفظ می‌شود.[۱۵] آوا شناسان جایگاه آن را در آواشناسی جدید، آوایی لب و دندانی دانسته‌اند.[۱۶]
- مخرج حروف باء، میم و واو که از بین دو لب‌ها تلفظ می‌شوند.[۱۷] دو حرف باء و میم از اتصال لب‌ها و حرف واو از جمع شدن لب‌ها ایجاد می‌شود.[۱۸] این توصیف نیز در آواشناسی نوین به عنوان دولبی شهرت دارد.[۱۹]
در مورد شفوی بودن دو حرف باء و میم اختلافی در بین لغت شناسان وجود ندارد؛ اما در مورد دو حرف فاء و واو اختلاف دیده می‌شود.[۲۰] اگر بعد از میم ساکن حرف باء قرار بگیرد حرف میم در باء مخفی می‌شود که به آن اخفاء شفوی می‌گویند مانند: رَبَّهُمْ بِهِمْ؛ در غیر این صورت باید به صورت اظهار تلفظ شود که به آن اظهار شفوی گفته می‌شود، مانند: أَمْوالِهِمْ حَقٌ.[۲۱]
احکام
رعایت دقیق مخارج حروف شفوی برای صحیح شمرده شدن قرائت نماز لازم نخواهد بود؛ بلکه تنها باید در تلفظ این حروف، تمایز آن با دیگر حرف‌ها مشخص شود؛ گرچه در صورتی که دقیقا مخارج حروف ادا گردد، قرائت بهتری ارائه شده است، اما برای صحت نماز کافی است که زبان شناسان و یا عرب زبانان احساس کنند که حروف یادشده را به درستی شنیده‌اند.[۲۲]
آیت‌الله خامنه‌ای در مورد سوال از تلفظ فارسی حرف واو در نماز، معتقد است که شخص نمازگزار باید نماز را صحیح و بدون غلط بخواند و در صورتی که قادر نباشد، باید هر طور که می‌تواند، بخواند.[۲۳] به طور کلی ملاک در صحت قرائت آن است که نزد اهل لسان صحیح باشد، و رعایت نکات تجویدی و لهجه عربی لازم نیست؛ چنانکه آیت‌الله مکارم شیرازی نیز رعایت تجوید را لازم ندانسته و تنها همان اندازه را که گفته شود به عربی صحیح تلفظ شده، کافی می‌داند. [۲۴]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ سبزواری، مهذب الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۶، ص۳۲۲.
- ↑ زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۲۰، ص۳۱۹.
- ↑ میرتقی، تجوید و آواشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۹۲.
- ↑ گیلانی شفتی، تحفة الأبرار، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص: ۸۵.
- ↑ حبیبی، شهیدی، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ص۹۵.
- ↑ کسنزانی، موسوعه الکسنزان، ۱۴۲۶ق، ج۳؛ ص۷.
- ↑ سوره اعراف، آیه۱۷۲
- ↑ کسنزانی، موسوعه الکسنزان، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۱۲.
- ↑ کسنزانی، موسوعه الکسنزان، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۷.
- ↑ کسنزانی، موسوعه الکسنزان، ۱۴۲۶ق، ج۱۷، ص۱۶۵.
- ↑ کسنزانی، موسوعه الکسنزان، ۱۴۲۶ق، ج۱۹، ص۴۰۱.
- ↑ کسنزانی، موسوعه الکسنزان، ۱۴۲۶ق، ج۲۱، ص۱۳۷.
- ↑ کسنزانی، موسوعه الکسنزان، ۱۴۲۶ق، ج۱۷، ص۷، ۱۳۷، ۱۶۵، ۴۰۱.
- ↑ سبزواری، مهذب الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۶، ص۳۲۲؛ میرتقی، تجوید و آواشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۹۱-۹۲.
- ↑ گیلانی شفتی، تحفة الأبرار، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۵.
- ↑ میرتقی، تجوید و آواشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۹۱.
- ↑ گیلانی شفتی، تحفة الأبرار، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۵؛ میرتقی، تجوید و آواشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۹۲.
- ↑ حبیبی، شهیدی، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ص۹۵؛ میرتقی، تجوید و آواشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۹۲؛ العبد، المیزان فی احکام تجوید القرآن، ۲۰۱۰م، ص۶۰؛ الصراف، الجدید فی علم التجوید، ۱۴۲۸ق، ص۳۴.
- ↑ میرتقی، تجوید و آواشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۹۲.
- ↑ دفتر تبلیغات اسلامی، فرهنگ نامه علوم قرآن، ۱۳۹۴ق، ج۱، ص۲۰۹۲.
- ↑ حسین، تیسیر العلم التجوید، قاهره، ص۵۱-۵۲.
- ↑ گیلانی شفتی، تحفة الأبرار، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۶.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کن به: حروف به فارسى در قرائت نماز، پایگاه تخصصی فقه و احکام.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کن به: حروف به فارسى در قرائت نماز، پایگاه تخصصی فقه و احکام.
یادداشت
منابع
- بستانی، فواد افرام، فرهنگ ابجدی، تهران، اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- الصراف، مصطفی، الجدید فی علم التجوید، کربلا، مکتبه العلامه ابن فهد الحلی، ۱۴۲۸ق.
- العبد، فریال زکریا، المیزان فی احکام تجوید القرآن، اسکندریه، دارالایمان، ۲۰۱۰م.
- حبیبی، شهیدی، علی، محمدرضا، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- حسین، مصطفی، تیسیر علم التجوید للمبتدئین، قاهره، مکتبه عبادالرحمن، بی‌تا.
- دفتر تبلیغات اسلامی، فرهنگ نامه علوم قرآن، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ق.
- زبیدی، محب الدین، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
- سبزواری، سیدعبدالأعلی، مهذّب الأحکام، قم، مؤسسه المنار، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- کسنزانی، محمد، موسوعة الکسنزان فیما اصطلح علیه أهل التصوف و العرفان، دمشق، دارالمحبة، ۱۴۲۶ق.
- گیلانی شفتی، سیدمحمد باقر، تحفة الأبرار الملتقط من آثار الأئمة الأطهار، اصفهان، انتشارات کتابخانه مسجد سید، ۱۴۰۹ق.
- میرتقی، سیدحسین، تجوید و آواشناسی، قم، مشهور، ۱۳۸۹ش.
- تلفظ حروف به فارسى در قرائت نماز، پایگاه تخصصی فقه و احکام، تاریخ بازدید: ۱۳۹۷/۷/۲۳.