الفتنة الکبری (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | انقلاب بزرگ، علی و دو فرزند بزرگوارش |
| نویسنده | طه حسین |
| موضوع | تاریخ تحلیلی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲ جلد |
| ترجمه به دیگر زبان‌ها | فارسی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دار المعارف |
| محل نشر | قاهره |
| تاریخ نشر | ۱۹۵۶م |
الفِتنةُ الکُبریٰ (شورش بزرگ) کتابی به زبان عربی، نوشته طه حسین، نویسنده سرشناس مصری، در تحلیل وقایع تاریخی و شیوه حکمرانی پس از رحلت رسول اکرم(ص). نویسنده با تکیه بر مشورت‌های پیامبر با اصحاب خود، بر آن است که حکومت پیامبر حکومتی آسمانی نبوده است. وی همچنین ستایش بیش از اندازه ابوبکر و عمر از سوی اهل‌سنت را مورد انتقاد قرار داده و شورای شش‌نفره را عامل اختلاف مسلمانان خوانده است. طه حسین امام علی را فردی سیاستمدار می‌دانست که از سیاست برای دستیابی به مقاصد دنیایی بهره نمی‌گیرد و همچنین ابن‌زیاد را مقصر اصلی واقعه کربلا قلمداد می‌نمود.
طه حسین در مقدمه کتاب گفته است که تلاش می‌کند تحلیل تاریخ صدر اسلام را به دور از تعصبات دینی و مذهبی و با پرهیز از هر گونه جانبداری انجام دهد. با این حال سید جعفر شهیدی بر آن است که تأثیرپذیری طه حسین از فضای فرهنگی و اعتقادی سنی‌مذهب باعث شده گاه حقیقت را آنگونه که هست نپذیرد. عبدالحسین امینی، نویسنده کتاب الغدیر نیز کتاب را مملو از جانبداری، غرض‌ورزی و دروغ‌های تاریخی خوانده است.
الفتنة الکبری در دو جلد با دو عنوان در سال ۱۹۵۶م به چاپ رسید. نویسنده در جلد اول به تحلیل شیوه حکمرانی اسلام و وقایع دوران خلفای راشدین پرداخته، و در جلد دوم، وقایع مرتبط با دوران خلافت علی(ع) و دوران زندگانی امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را بررسی کرده است.
معرفی
الفتنة الکبریٰ (به‌فارسی: شورش بزرگ یا انقلاب بزرگ) کتابی به زبان عربی، از طه حسین نویسنده روشنفکر مصری در تحلیل وقایع صدر اسلام و پس از رحلت پیامبر اسلام است.[۱] به‌گفته مؤلف، در این کتاب سعی شده تا به دور از تعصبات دینی و مذهبی و پرهیز از هر گونه جانبداری، تحلیل تاریخ صدر اسلام به‌صورتی آزادانه انجام شود.[۲] به‌گفته مترجم این اثر، مؤلف در این کتاب مسائل دینی و تاریخی را به شیوه‌های علمی امروزی بررسی کرده است. مترجم از این جهت کتاب را بی‌نظیر دانسته است.[۳]
نویسنده
طه حسین در سال ۱۸۸۹م در مصر به دنیا آمد.[۴] در پنج سالگی بینایی‌اش را در اثر بیماری از دست داد. اما با این وجود به مکتب‌خانه رفت و تمام قرآن را حفظ کرد.[۵] او در الازهر به آموختن دروس فقه و اصول و منطق و نحو مشغول شد و از دانشگاه مصر در رشته ادبیات عرب دکتری گرفت.[۶] پس از آن به فرانسه رفت و در رشته تاریخ دانشگاه سوربن به درجه دکتری رسید.[۷] از سال ۱۹۱۹م در دانشگاه قاهره، تاریخ یونان و روم را تدریس کرد.
طه حسین در سال‌های ۱۹۵۰م تا ۱۹۵۲م عهده‌دار وزارت معارف مصر شد، اما پس از سقوط کابینه حزب وفد از سیاست کناره گرفت.[۸] وی در روزهای پایانی عمر خود جایزه حقوق بشر سازمان ملل را دریافت کرد.[۹] طه حسین در سال ۱۹۷۳م در ۸۴ سالگی از دنیا رفت.[۱۰]
ساختار و محتوا
این کتاب، تاریخی بر کشته‌شدن عثمان یا تاریخ خلافت او نیست، بلکه بررسی نظام حکومتی اسلامی و عناصر آن است.
حسین، الفتنه الکبری: عثمان، ۱۹۵۷ق، پشت جلد.
این کتاب در دو مجلد در سال ۱۹۵۶م در قاهره به چاپ رسید؛ «الفتنة الکبری: عثمان» نام جلد اول آن و جلد دوم «الفتنة الکبری: علی و بنوه» است.
جلد اول
مؤلف در این بخش به بررسی شیوه حکمرانی اسلامی[۱۱] در ابتدای ظهور خود و بعد از آن پرداخته و آن را با انواع شیوه‌های حکمرانی در دیگر تمدن‌ها مقایسه کرده است.[۱۲] او مشکلاتی را که اسلام در ابتدا با آن مواجه بوده بررسی کرده و به تحلیل و نقد نظام شوری[۱۳] که بعد از پیامبر(ص) به‌وجود آمد پرداخته است. بعد از آن دوران، خلافت عثمان و وقایع ویژه آن دوره را مورد کنکاش قرار داده و در نهایت، رویدادهای مرتبط با قتل عثمان و چگونگی شورش مردم علیه او را واکاوی کرده است.[۱۴]
جلد دوم
مؤلف در جلد دوم الفتنه الکبری به موضع مسلمانان بعد از قتل عثمان، و روی‌آوری آنان به علی(ع) پرداخته است.[۱۵] همچنین او موضع کوفیان، بصری‌ها[۱۶] و دیگر بلاد و اقوام را نسبت به خلافت علی(ع) و شیوه برخورد علی(ع) با کارگزاران خود[۱۷] بررسی کرده است. طه حسین جنگ جمل و صفین و همچنین مقابله علی(ع) با خوارج در نهروان را مورد واکاوی قرار داده[۱۸] و در ادامه به نیرنگ‌های معاویه در شام، علیه حکومت علی(ع) اشاره می‌کند.[۱۹] بعد از آن به دوران خلافت معاویه، چگونگی صلح او با امام حسن(ع)،[۲۰] و فعالیت‌های او بر ضدّ حسین(ع) پرداخته است. همچنین در این بخش به نقض پیمان صلح از سوی معاویه و به‌خلافت رسیدن یزید و مواجهه عایشه و ابن‌زیاد دراین‌باره اشاره کرده است. در پایان قیام حسین(ع) و موضع او در برابر یزید را بازنگری می‌کند.[۲۱]
دیدگاه‌ها
برخی از دیدگاه‌های طه حسین در الفتنة الکبری به شرح ذیل است:
شیوه حکمرانی در اسلام
وی در جلد اول کتاب با بیان شواهدی از مشورت پیامبر(ص) با اصحاب خود در غزوات، و نیز عمل به نظرات آنان، و همچنین بیان شواهدی دیگر، به بیان این ادعا می‌پردازد که حکومت پیامبر حکومتی آسمانی نبوده است. او با مقایسه شیوه حکمرانی پیامبر با انواع شیوه‌های حکمرانی در دنیا، حکمرانی اسلامی را متفاوت از همه و شیوه‌ای خاص در حکمرانی قلمداد کرده است.[۲۲]
خلفای راشدین
طه حسین به اهل‌سنت انتقاد می‌کند که ابوبکر و عمر را بیش از حد بزرگ جلوه داده و مقدس کرده‌اند و بدون فکر و تأمل در مدح و ثنای آن دو سخن گفته‌اند.[۲۳] او شورای شش‌نفره را عامل اختلاف میان مسلمانان دانسته است؛[۲۴] چرا که به‌باور او، افرادی که خلیفه دوم برای این شورا معرفی کرد، همگی تمایل داشتند خود را خلیفه معرفی کنند، تا به‌زعم خود در حفظ اسلام و مسلمین بکوشند.[۲۵]
طه حسین، خلیفه سوم را ناتوان در امور خلافت می‌دانست؛ زیرا در دوره او طمع‌ورزان قریش و به‌خصوص بنی‌امیه، امور خلافت را به دست گرفته بودند و حتی عزل و نصب‌ها را خودشان انجام می‌دادند. به نظر وی عثمان به راحتی در برابر آنان از پا در آمد و تسلیم شد.[۲۶] به‌گفته او، در ماجرای کشته‌شدن عثمان، امام علی(ع) از مدافعان عثمان بود، اما طلحه و زبیر متمایل به شورشیان بودند.[۲۷]
شیعه
طه حسین بر آن است که بیشتر متکلمان و فقها درباره تاریخ شکل‌گیری شیعه به‌عنوان یک مذهب به اشتباه رفته‌اند.[۲۸] به‌گفته وی، کسانی که در جنگ‌ها به علی(ع) یاری رساندند، شیعیان او نبودند، بلکه قصدشان تنها کمک‌رسانی به او بود.[۲۹] از نظر او مذهب شیعه پس از ماجرای صلح حسن بن علی(ع) با معاویه شکل گرفته است.[۳۰]
او امام علی(ع) را سیاستمداری می‌دانست که هیچ‌گاه از سیاست برای رسیدن به مقاصد دنیایی استفاده نکرد.[۳۱] به نظر او با اینکه علی(ع) خلافت را حق بنی‌هاشم می‌دانست، پس از وفات پیامبر(ص) از ترس بروز فتنه، پیشنهاد عمویش عباس برای بیعت را نپذیرفت.[۳۲]
حادثه کربلا
طه حسین مقصر اصلی واقعه کربلا را ابن‌زیاد می‌دانست؛[۳۳] زیرا حسین بن علی(ع) هنگام مواجهه با سپاه کوفه به عمر سعد سه پیشنهاد داد: «۱. به او اجازه دهد به حجاز رود، ۲. او را به شام نزد یزید بفرستند تا قضیه را میان خود حل کنند، ۳. به او راه دهند تا به یکی از مرزهای مسلمین رود و در آنجا بماند». عمر سعد این پیشنهادها را به‌صورت مکتوب برای ابن‌زیاد فرستاد اما ابن‌زیاد آنها را رد کرد و تسلیم‌شدن بلاشرط حسین(ع) را خواست.[۳۴] به‌عقیده طه حسین، اگر یکی از سه پیشنهاد حسین(ع) عملی می‌شد، خون اهل‌بیت پیامبر(ص) پایمال نمی‌شد و واقعه کربلا اتفاق نمی‌افتاد.[۳۵]
عبدالله سبأ
او داستان عبدالله بن سبا و سبئیه را از اساس ساختگی دانسته و بر آن است که در ادامه جدال میان شیعه و فرقه‌های دیگر اسلامی، دشمنان شیعه چنین داستان‌هایی را برای دشمنی با شیعیان ساخته‌اند.[۳۶] طه حسین از داستان‌سرایانی در قرن دوم یاد می‌کند که بر اساس ذهنیات و تعصبات، داستان‌هایی درباره صد سال پیش از خود ساختند و یکی از نمونه‌های آن حکایت «ابن‌السوداء» است.[۳۷]
انتقادها
انتقادهایی بر کتاب الفتنة الکبری وارد شده است؛ از جمله:
- تاثیرپذیری از محیط: سید جعفر شهیدی (مترجم کتاب الفتنة الکبری) می‌گوید: به‌مقتضای «اذا کنت فی بلدة فعاشر بآداب مکانها» (اگر در شهری بودی با آداب و رسوم آن شهر زندگی کن)، حتی اگر نویسنده سنی‌مذهب نباشد، زندگی او در محیطی با مذهب خاص باعث می‌شود از حدود و مرزهای فرهنگی و اعتقادی آن تجاوز نکند؛ و گاه حقیقت را آنگونه که هست نپذیرد.[۳۸]
- دفاع و توجیه‌های بی‌جا: گرچه آزادی نویسنده در نقد عقاید رایج اهل‌سنت مورد توجه مترجم قرار گرفته، اما با این وجود، وی از توجیه‌های بی‌دلیل نویسنده درباره انحراف و حق‌شکنی و اسراف و تبذیر عثمان گلایه می‌کند.[۳۹]
- جانب‌گرایی و استنادهای ضعیف: عبدالحسین امینی، نویسنده کتاب الغدیر علی‌رغم مدعای مصنف در مقدمه، این کتاب را مملو از جانبداری، غرض‌ورزی، دروغ‌های تاریخی و اسناد سست و ضعیف دانسته است.[۴۰]
وضعیت چاپ
بنابر گزارش کتابخانه آیت‌الله بروجردی، اولین بار این کتاب در ۱۹۵۶ق (۱۳۳۵ش) توسط دارالمعارف مصر به‌چاپ رسیده است،[۴۱] سید جعفر شهیدی در سال ۱۳۶۳ش با همراهی احمد آرام این کتاب را ترجمه و آن را تحت‌عنوان «انقلاب بزرگ: علی و دو فرزند بزرگوارش» توسط مؤسسه مطبوعاتی علی‌اکبر علمی به‌چاپ رسانده است.[۴۲]
پانویس
- ↑ حسین، انقلاب بزرگ علی و دو فرزند بزرگوارش، مقدمه مترجم، ص‌الف.
- ↑ حسین، انقلاب بزرگ علی و دو فرزند بزرگوارش، مقدمه ص۲.
- ↑ حسین، انقلاب بزرگ علی و دو فرزند بزرگوارش، مقدمه مترجم، ص‌ط.
- ↑ الجندی، طه حسین حیاته و فکره، ۱۹۷۷م، ص۲۱.
- ↑ الجندی، طه حسین حیاته و فکره، ۱۹۷۷م، ص۲۱.
- ↑ الجندی، طه حسین حیاته و فکره، ۱۹۷۷م، ص۲۱؛ نظری، «بررسی و آثار طه حسین در ادب عربی»، ص۲۴.
- ↑ نظری، «بررسی و آثار طه حسین در ادب عربی»، ص۲۴.
- ↑ حسین، آن روزها، ۱۳۵۸ش، ص۱۲-۱۳.
- ↑ کریمی، «درگذشت طه حسین»، ص۹۱.
- ↑ نظری، «بررسی و آثار طه حسین در ادب عربی»، ص۲۴.
- ↑ حسین، الفتنة الکبری، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۲۸.
- ↑ حسین، الفتنة الکبری، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۲۹-۳۲.
- ↑ حسین، الفتنة الکبری، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۴۸.
- ↑ حسین، الفتنة الکبری، ۱۴۰۰ق، ج۱، ص۲۱۳.
- ↑ حسین، الفتنة الکبری، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۳-۲۶.
- ↑ حسین، الفتنة الکبری، ۱۴۰۰ق،ج۲، ص۳۴-۳۸.
- ↑ حسین، الفتنة الکبری، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۱۴۷.
- ↑ حسین، الفتنة الکبری، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۹۴-۱۰۵.
- ↑ حسین، الفتنة الکبری، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۱۳۴.
- ↑ حسین، الفتنة الکبری، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۱۸۰.
- ↑ حسین، الفتنة الکبری، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۲۳۹.
- ↑ حسین، انقلاب بزرگ علی و دو فرزند بزرگوارش، ۱۳۳۶ش، ج۱، ص۳۴.
- ↑ حسین، الفتنه الکبری، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۴۸؛ حسین، الشیخان، ۱۹۶۹م، ص۶.
- ↑ حسین، الفتنه الکبری، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۴۸.
- ↑ حسین، الفتنه الکبری، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۴۸.
- ↑ حسین، آئینه اسلام، ۱۳۴۶ش، ص۲۰۵.
- ↑ حسین، الفتنه الکبری، ۲۰۰۲م، ج۲، ص۷.
- ↑ حسین، الفتنه الکبری، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ حسین، الفتنه الکبری، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ حسین، الفتنه الکبری، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ حسین، آئینه اسلام، ۱۳۴۶ش، ص۲۱۹.
- ↑ حسین، الفتنه الکبری، ۲۰۰۲م، ج۲، ص۱۷.
- ↑ حسین، الفتنه الکبری، ۲۰۰۲م، ج۲، ص۲۴۴.
- ↑ حسین، الفتنه الکبری، ۲۰۰۲م، ج۲، ص۲۴۰.
- ↑ حسین، الفتنه الکبری، ۲۰۰۲م، ج۲، ص۲۴۴.
- ↑ حسین، انقلاب بزرگ علی و دو فرزند بزرگوارش، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۹۸.
- ↑ حسین، انقلاب بزرگ علی و دو فرزند بزرگوارش، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۱۰۰.
- ↑ حسین، انقلاب بزرگ علی و دو فرزند بزرگوارش، ۱۳۶۳ش، مقدمه مترجم، ص‌ط.
- ↑ حسین، انقلاب بزرگ علی و دو فرزند بزرگوارش، ۱۳۶۳ش، مقدمه مترجم، ص‌ز.
- ↑ امینی، الغدیر، ۱۳۸۷ق، ج۹، ص۲۵۱.
- ↑ «الفتنة الکبری»، کتابخانه آیت‌الله بروجردی.
- ↑ حسین، انقلاب بزرگ علی و دو فرزند بزرگوارش، ۱۳۶۳ش، مقدمه مترجم، ص‌ط.
منابع
- امینی، عبدالحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت، ۱۳۷۸ش.
- حسین، طه، آئینه اسلام، ترجمه دکتر محمدابراهیم آیتی، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ چهارم، ۱۳۴۶ش.
- حسین، طه، الشیخان، قاهره،دار المعارف، الطبعة الرابعة، ۱۹۶۹م.
- حسین، طه، آن روزها، ترجمه حسین خدیوجم، تهران، سروش، چاپ سوم، ۱۳۵۸ش.
- حسین، طه، الفتنه الکبری، قاهره، دار المعارف، الطبعة الثانیة عشرة، ۲۰۰۲م.
- حسین، طه، انقلاب بزرگ علی و دو فرزند بزرگوارش، (مترجم: سید جعفر شهیدی، مهدی آرام‌فر)، موسسه متبوعاتی علی اکبر علمی، تهران، ۱۳۶۳ش.
- حسین، طه، الفتنة الکبری (عثمان، علی و بنوه)، دارالمعارف، قاهره، ۱۴۰۰ق.
- «الفتنة الکبری»، کتابخانه آیت‌الله بروجردی، تاریخ درج مطلب: بی‌تا، تاریخ بازدید: ۲۴ بهمن ۱۴۰۱ش.
- کریمی، غلامعلی، «درگذشت طه حسین»، در مجله دانشگاه ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، اصفهان، دانشگاه اصفهان، دور اول، ۱۳۵۲ش، شماره ۹.
- نظری، علی، «بررسی و آثار طه حسین در ادب عربی»، در مجله کیهان فرهنگی، تهران، مؤسسه کیهان، مهر ۱۳۷۳ش، الشیخان، قاهره، دار المعارف، الطبعة الرابعة، ۱۹۶۹م.