تنقیح المقال فی علم الرجال (کتاب)

مقاله نامزد خوبیدگی
از ویکی شیعه
تنقیح المقال فی احوال الرجال
اطلاعات کتاب
نویسندهعبدالله مامقانی (درگذشت ۱۳۵۱ق)
موضوععلم رجال
زبانعربی
قطعوزیری
مجموعه۳ جلد
اطلاعات نشر
ناشرمؤسسة آل البیت لاحیاء التراث
نسخه الکترونیکیhttp://lib.eshia.ir/10510


تنقیح المقال فی علم الرجال کتابی مفصل در علم رجال به زبان عربی که به تنقیح المقال مشهور است. این کتاب تألیف شیخ عبدالله مامقانی (درگذشت ۱۳۱۱ش) عالم و فقیه امامی قرن چهاردهم است.

تنقیح المقال حاوی اسامی و اطلاعات بیش از ۱۶۰۰۰ راوی است که از این میان، ۳۲۸۱ راوی ثقه، ۶۶۵۱ راوی حسن، ۴۶ راوی «موثق» و دیگران «ضعیف» یا «مجهول» یا «مُهمَل» خوانده شده‌اند. آقابزرگ تهرانی تنقیح المقال را مفصّل‌ترین اثر در علم رجال دانسته‌ است.

محمدتقی شوشتری این کتاب را بهترین و متقن‌ترین اثر از منظر جمع‌آوری اسناد و نظرات عالمان رجالی شمرده است؛ اما انتقاداتی هم به آن وارد شده است؛ از جمله سید محسن امین و محمدتقی شوشتری آن را پراشتباه خوانده و گفته‌اند حاوی تطویل و درازگویی بی‌فایده است.

تنقیح المقال ابتدا در سه جلد در سال ۱۳۵۲ق چاپ شد. سپس با تحقیق و استدراک محیی‌الدین و محمدرضا مامَقانی، در پنجاه جلد از سال ۱۴۲۳ انتشار یافته است.

نویسنده

عبدالله بن محمدحسن مامقانی (۱۲۹۰-۱۳۵۱ق) فقیه و رجالی شیعه[۱] در قرن چهاردهم قمری بود.[۲] او در نجف زاده شد و همان‌جا به تحصیل علوم دینی پرداخت.[۳] وی بیش از چهل کتاب و رساله در موضوعات فقه، اصول فقه، درایه و رجال دارد.[۴]

پرویز رستگار، پژوهشگر رجال و علوم قرآنی، عبدالله مامقانی را از برجسته‌ترین رجالیان مکتب تقلید خوانده و گفته است اثر او، بیش از هرچیز، به دایرةالمعارفی می‌ماند که همه اطلاعات در باب یک موضوع را جمع‌آوری می‌کند و اِبایی از فراهم‌ساختن سخنان و آرای ناهمخوان و متعارض ندارد؛[۵] در مقابلِ رجالیان مکتب تحلیل که سید حسین بروجردی را پیشتاز آن قلمداد کرده است.[۶]

معرفی کتاب و جایگاه آن

تنقیح المقال فی علم الرجال، گسترده‌ترین کتاب در علم رجال خوانده شده که زندگی‌نامه راویان مسلمان تا قرن چهارم قمری، از جمله همه صحابه، تابعان، یاران ائمه و نیز گروهی از عالمان حدیث شیعه را جمع‌آوری کرده است.[۷] این کتاب در مدت سه سال، از مرداد ۱۳۰۸ش تا وفات نویسنده در ۱۳۱۱ش،[۸] نگارش یافته است. آقابزرگ تهرانی، با اشاره به مدت کم تألیف کتاب، انجام چنین کاری را تنها با اتکا به تأییدات الهی ممکن دانسته است.[۹]

به‌گفته محمدتقی شوشتری، که قاموس الرجال را در نقد تنقیح المقال نگاشته، این کتاب بهترین و متقن‌ترین اثر از منظر جمع‌آوری اسناد و نظرات عالمان رجالی است.[۱۰] اسامی و اطلاعات بیش از شانزده هزار راوی در این کتاب ذکر شده که از این میان، ۳۲۸۱ ثقه، ۶۶۵۱ حسن، ۴۶ موثق، و دیگران ضعیف یا مجهول یا مُهمَل معرفی شده‌اند.[۱۱]

نقدها

نقدهایی بر کتاب تنقیح المقال نوشته شده است. از این میان، محمدتقی شوشتری در کتاب قاموس الرجال به نقد جدی آن پرداخته است. برخی از این نقدها عبارت‌اند از:

  • سید محسن امین، نویسندهٔ کتاب اَعیان الشیعه که شرح‌حال بزرگان و عالمان شیعه را نگاشته، با وجود آنکه تنقیح المقال را در میان مآخذ کتاب خود ذکر کرده، آن را پراشتباه معرفی کرده است.[۱۲]
  • آقا بزرگ تهرانی، در کنار ستایش از تنقیح المقال و مؤلفش، آن را نیازمند تنقیح و بازنگری دانسته است.[۱۳]
  • محمدتقی شوشتری (متوفی ۱۳۷۴ش) که در کتاب خود قاموس الرجال نقدهای فراوانی بر تنقیح المقال وارد ساخته (که از سوی عالمان شیعه دارای لحن تند و نامناسب تحلیل شده)،[۱۴] بر آن است که این کتاب تطویل و درازگویی بی‌فایده دارد:[۱۵] توثیق گروهی از متأخران را به توثیق متقدمان اضافه کرده، در حالی که با وجود اولی، جز در موارد خاص، نیازی به دومی نیست.[۱۶] همچنین همهٔ کسانی را که شیخ طوسی در کتاب رجال خود نام برده، شیعه امامی خوانده است.[۱۷]
  • گفته شده که مامقانی با رساندن فهرست محدثان به شانزده هزار نفر، در کار خود زیاده‌روی کرده است.[۱۸]

نسخه‌‏‌ها و چاپ‌ها

کتاب تنقیح المقال، به همراه فهرست «نتایجُ التَّنقیحِ فی تمییزِ السَّقیمِ مِنَ الصَّحیح» که وصف هر راوی در آن ذکر شده،[۱۹] و نیز کتاب مِقباس الهداية فی علم الدِّرایة، ابتدا به‌صورت چاپ سنگی در سه جلد رحلی در نجف و بدون علائم سجاوندی، در سال ۱۳۵۲ق منتشر شد.[۲۰] به‌گفته آقابزرگ تهرانی، بخشی از تنقیح المقالِ چاپ سنگی، در زمان حیات مؤلف و تحت نظارت وی چاپ شد و قسمتی دیگر پس از درگذشت او منتشر گردید.[۲۱]

پس از آن، با افزودن کتاب مخزن المعانی فی ترجمة المحقق المامَقانی به ابتدای کتاب (به‌عنوان جلد صفر)، و تحقیق و استدراک آن در پنجاه جلد، از سوی محیی‌الدین مامَقانی، فرزند مؤلف، و محمدرضا مامَقانی، نوه وی، و از سال ۱۴۲۳ق، در نشر مؤسسه آل‌البیت انتشار یافت.[۲۲]

پانویس

  1. علیزاده، نقش عالمان شیعه در گسترش علم اخلاق، ۱۳۹۷ش، ص۱۱۸.
  2. مامقانی، مقباس الهدایة...، ۱۴۱۱ق، ص۱۸.
  3. مامقانی، مقباس الهدایة...، ۱۴۱۱ق، ص۱۸-۱۹.
  4. مامقانی، مقباس الهدایة...، ۱۴۱۱ق، ص۱۹-۲۷؛ علیزاده، نقش عالمان شیعه در گسترس علم اخلاق، ۱۳۹۷ش، ص۱۱۸.
  5. رستگار، «تنقیح المقال در قاموس الرجال»، ص۲۳ و ۲۶.
  6. رستگار، «تنقیح المقال در قاموس الرجال»، ص۲۴.
  7. آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۴۶۶.
  8. ملکی میانجی، «تنقیح المقال»، ج۸، ص۲۹۴.
  9. آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۴۶۶.
  10. شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۹.
  11. رنجبری حیدرباغی، «تنقیح مقال نقد»، ص۲۷۹.
  12. امین، اعیان الشیعه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۱۱.
  13. آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۴۶۶.
  14. قاضی طباطبائی، تحقیق درباره روز اربعین...، ۱۳۵۲ش، ص۴۳۵؛ «قاموس الرجال و صاحب آن»: گفتگو با سید موسی شبیری زنجانی، مجله کیهان فرهنگی، ص۱۳.
  15. شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۹.
  16. شوشتری، قاموس الرجال، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۹.
  17. رستگار، «تنقیح المقال در قاموس الرجال»، ص۲۸.
  18. رستگار، «تنقیح المقال در قاموس الرجال»، ص۲۶.
  19. نصیری، حدیث‌شناسی ۲، ۱۳۸۳ش، ص۱۸۹.
  20. رنجبری حیدرباغی، «تنقیح مقال نقد...»، ص۲۷۹.
  21. آقابزرگ الطهرانی، الذریعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۴۶۶.
  22. رستگار، «تنقیح المقال در قاموس الرجال»، ص۳۰.

منابع

  • آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۶ق.
  • آل‌محبوبه، جعفر بن باقر، ماضی النّجف وحاضر‌ها، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
  • «آیت‌اللّه علامه حاج شیخ محمدتقی شیخ (شوشتری): رجالی عظیم معاصر»، گفتگو با محمدتقی شوشتری و محمدتقی شیخ و رضا استادی، مجله کیهان فرهنگی، سال ۲، ش۱، فروردین ۱۳۶۴ش.
  • امین، سید حسن، اعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۱۳ق.
  • تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ج۱، ۱۴۱۰ق.
  • حرزالدین، محمد، معارف الرجال فی تراجم العلماء والادباء، قم، ۱۴۰۵ق.
  • رنجبری حیدرباغی، احمد، «تنقیح مقال نقد: نگاهی به دو مقاله انتقادی درباره کتاب تنقیح المقال»، فصلنامه نقد کتاب میراث، سال اول، ش۱-۲، بهار و تابستان ۱۳۹۳ش.
  • علیزاده، مهدی، نقش عالمان شیعه در گسترش علم اخلاق، قم، انتشارات امام علی بن ابیطالب، ۱۳۹۷ش.
  • فضلی، عبدالهادی، اصول علم الرجال، بیروت، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م.
  • قاضی طباطبائی، محمدعلی، تحقیق درباره روز اربعین حضرت سیدالشهداء علیه الاف التّحیة والثّناء، تبریز، ۱۳۵۲ش.
  • «قاموس الرجال و صاحب آن»، گفتگو با سید موسی شبیری زنجانی، مجله کیهان فرهنگی، سال ۲، ش۱، فروردین ۱۳۶۴ش.
  • مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی، نجف، ۱۳۴۹-۱۳۵۲ق.
  • مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، تحقیق محمدرضا مامقانی، قم، مؤسسة آل البیت لإحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
  • نصیری، علی، حدیث‌شناسی ۲، قم، سنابل، ۱۳۸۳ش.