ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید حلی(۶۰۲-۶۷۶ق)، مشهور به محقق حلی و محقق اول، فقیه، اصولی و شاعر شیعه در قرن هفتم بود. در آثار فقها، استفاده از کلمه «محقق» بدون قرینه و نشانه، اشاره به اوست.
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن حسن بن یحیی بن سعید حلی |
| لقب | محقق اول• محقق حلی |
| تاریخ تولد | ۶۰۲ق |
| تاریخ وفات | ۶۷۶ق |
| محل دفن | حله |
| شهر وفات | حله |
| خویشاوندان سرشناس | علامه حلی و علی بن یوسف حلی(خواهر زاد‌گان) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | پدرش حسن بن یحیی حلی • ابن زهره • محمد بن جعفر ابن نما • فخار بن معد موسوی |
| شاگردان | علامه حلی • ابن داود حلی • ابن ربیب آدمی • سید عبدالکریم بن احمد حلی • عبدالعزیز بن سرایای حلی • حسن ابی طالب یوسفی |
| تألیفات | شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام • المختصر النافع فی فقه الامامیة • المعتبر فی شرح مختصر • معارج الاصول • نهج الوصول الی معرفة علم الاصول • تلخیص الفهرست |
علمایی چون علامه حلی، ابن داود حلی، سید عبدالکریم بن طاووس و ابن سعید حلی از شاگردان اویند. وی نزد خواجه نصیرالدین طوسی محترم بود. شرایع الاسلام و المختصر النافع فی فقه الامامیة از آثار اوست.
ولادت و تحصیلات
محقق حلی در سال ۶۰۲ق در شهر حله به دنیا آمد. ادبیات عرب را که زبان مادری‌اش بود به‌خوبی فراگرفت، علوم هیئت، ریاضیات، منطق و کلام را به مقدار لازم تحصیل نمود. آنگاه فقه و اصول را پیش پدرش حسن بن یحیی و از محضر فقهای حله مانند محمد بن جعفر ابن نما و سید فخار موسوی، شاگردان فقیه نامی ابن ادریس حلی تکمیل نمود. او در پنج شنبه ۱۳ ربیع‌الاول ۶۷۶ق در سن ۷۴ سالگی درگذشت و در حله دفن شد.[۱]
اساتید
- پدرش شمس الدین حسن بن یحیی حلی.
- محمد بن جعفر ابن نما.
- ابوالمکارم ابن زهره. البته اینکه او شاگرد ابن زهره باشد محل تردید است. استاد مطهری می‌نویسد محقق در سال ۶۷۶ق درگذشته است و قطعا نمی‌توانسته درس ابن زهره را که در سال ۵۸۵ق درگذشته است درک کرده باشد.[۲]
- ابوحامد نجم الاسلام محمد حلبی.
- شمس الدین ابوعلی فخار بن معد موسوی.
- سید مجد الدین علی بن حسن عریضی.
- تاج الدین حسن بن علی بن دربی.[۳]
شاگردان
تعداد شاگردان او در مقاطع مختلف زندگی خویش بیش از ۴۰۰ نفر بوده است از جمله می‌توان به اینان اشاره کرد:
- علامه حلی خواهر زاده‌اش.
- ابن داود حلی.
- ابن ربیب آدمی.
- سید عبدالکریم بن احمد بن طاووس.
- سید مجد بن علی بن طاوس.
- مجد بن الشیخ الامام ملک الادبا.
- شیخ عبدالعزیز بن سرایای حلی.
- حسن ابی طالب یوسفی صاحب کشف الرموز فی شرح النافع.
- محمد بن علی کاشی.
- فخرالمحققین.
- علی بن یوسف حلی برادر علامه حلی.
- محمد بن شمس الدین محمد کوفی.[۴]
تالیفات
آثار قلمی و فکری محقق بسیار عمیق و انشا او بسیار روان است و کتابهای متعددی از او انتشار یافته است که صاحب ریحانة الادب و صاحب ریاض العلماء، چهارده جلد از آنها را نام می‌برند. شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام یکی از آثار محقق از نظر لفظ و معنی، یکی از بهترین کتابهای فقه شیعه است و از سوی فقها و مجتهدان مورد توجه خاص قرارگرفته و شروح و تعلیقه‌ها و توضیحات متعددی بر آن نگاشته‌اند که کتاب جواهرالکلام در ۴۳ جلد بزرگ نمونه‌ای از آن است. کتاب شرایع به برخی از زبان‌های زنده جهان (فارسی، روسی، فرانسوی، آلمانی و اردو) نیز ترجمه گردیده است و در دانشکده هاو مراکز قضایی مورد استفاده است.[۵]
شعر و ادب
محقق حلی از گروه فقیهان شاعر است. اشعار او حاوی نکات اخلاقی، عرفانی، حکمت‌آمیز و به صورت مشاعره، مکاتبه و خطاب به پدر و دوستانش سروده است.[۶]
ترجمه: «اى خواب آلوده در حالى که مرگ و میرها خوابى ندارد و اى غافلى که تیرهاى روزگار همیشه اورا هدف گرفتهاند، فریب و مغرور بودن تو از چیست؟در صورتى که روزگار مراقب توست و نداى آن گوش‌ها را پر کرده است.به خودت دلسوزى و مهر داشته باش،از آن رو محبت داشته باش که پیشانی‌ها ازشدت آلام پیر می‌گردد.» [۷]
از نگاه دیگران
علامه حلی در اجازه‌نامه‌ای که به خاندان زهره داده، محقق حلی را فقیه‌ترین مردم روزگار خویش دانسته است.[۸]
محدث نوری او را این چنین می‌ستاید:
- «کشف کننده حقایق شریعت با ظریف‌ترین نکته‌هایی که تاکنون هیچ انس و جنی با آنها اُنس و آشنایی نداشته است. او رئیس علما و فقیه حکما، آفتاب درخشان فضلا، ماه چهارده شبه (بدر) عرفا و نام و دانش او بازگو کننده قصه جزیره خضرا و وارث علوم پیشوایان معصوم (ع) و حجت‌های حق بر جهانیان می‌باشد. او برافرازنده پرچم تحقیق بر جهانیان است، خداوند متعال اشعه رحمت آشکار و پنهان خود را نثار قبر او کند و در بهشت جایگاه شایسته و مکان عالی به او عنایت فرماید.»
سید حسن صدر صاحب کتاب تاسیس الشیعه می‌نویسد:
- «انگشت قلم، عاجز از بازشماری اوصاف اوست. او کتاب شرایع الاسلام دارد که به مثابه قرآنِ فقه است. کتاب معروف النافع، المعتبر، و دیگر المعارج در اصول فقه دارد و در علم کلام، رسالات و تالیفاتی دارد که در فهرست کتابهای مفصل آمده است و از مجلس عالی درس او بیش از ۴۰۰ مجتهدِ آگاه که شرح حال آنان در علم رجال آمده است، فارغ التحصیل گردیده‌اند و چنین موفقیتی تاکنون نصیب احدی نگردیده است. وفات او در حله در ماه ربیع الاخر سال ۶۹۶ق. رخ داده است و بر قبر شریف او در حله قبه بلندی قرار دارد که هم اکنون مورد تبرک و زیارت علاقمندان قرار می‌گیرد.»[۹]
شیخ حسن فرزند شهید ثانی مشهور به صاحب معالم او را بدین گونه یاد می‌کند:
ابن داود حلی، شاگرد محقق، در کتاب رجالش درباره او می‌نویسد:
- «محقق یکتای عصر خویش و گویاترین اهل زمان و منطقی‌ترین آنان بود، فردی که حضور ذهن سریع داشت.»[۱۱]
شهید مطهری در وصف او گوید:
- «در فقه کسی را بر او مقدم نمی‌شمارند. در اصطلاح فقها، هرگاه «محقق» به طور مطلق گفته شود، مقصود همین شخص بزرگوار است. فیلسوف و ریاضی‌دان بزرگ، خواجه نصیرالدین طوسی با او در حله ملاقات کرده است و در جلسه درس فقهش حضور یافته است. کتابهای محقق مخصوصا کتاب شرایع در میان طلاب یک کتاب درسی بوده و هست و فقهای زیادی کتب محقق را شرح کرده یا حاشیه بر آن نوشته‌اند.»[۱۲]
پانویس
- ↑ مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۵، ص۲۳۶؛ فرطوسی، تاریخچه آستان مطهر امام علی(ع)، ۱۳۹۳ش، ص۳۳۱.
- ↑ مطهری، آشنایی با علوم اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۲۹۹.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۹۱؛ خوانساری، روضات الجنات، نشر اسماعیلیان، ج۲، ص۱۸۸.
- ↑ افندی، ریاض العلما، ۱۴۰۱ق، ج۱، ص۱۰۴؛ خوانساری، روضات الجنات، نشر اسماعیلیان، ج۲، ص۱۸۳.
- ↑ مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۵، ص۲۳۵.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۸۹.
- ↑ افندی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، نشر مطبعة الخيام، ج۱، ص۱۰۵. مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج ۵، ص ۲۳۴
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۸۹.
- ↑ صدر، تاسیس الشیعه لعلوم الاسلام، ۱۳۷۵ش، ص۳۰۵-۳۰۶.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۸۹.
- ↑ دوانی، «با مفاخر اسلام آشنا شویم - قرن هفتم هجری/ محقق حلی»، ص۶۴، ۶۵.https://ensani.ir/file/download/article/20120426095136-2177-146.pdf
- ↑ مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۲۹۹.
منابع
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعة الخیام، ۱۴۰۱ق.
- امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۶ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، قم، نشر اسماعیلیان، بی‌تا.
- صدر، سید حسن، تاسیس الشیعة لعلوم الاسلام، تهران، اعلمی، ۱۳۷۵ش.
- دوانی، علی، «با مفاخر اسلام آشنا شویم - قرن هفتم هجری/ محقق حلی»، مجله مکتب اسلام، سال سوم، شماره اول، ۱۳۳۹ش.
- مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، قم، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۷۲ش.