دیوان الهبل
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | حسن بن علی هبل (۱۰۴۸ _ ۱۰۷۹) |
| موضوع | محبت اهل‌بیت(ع) |
| سبک | شعر |
| زبان | عربی |
| به تصحیح | احمد بن محمد شامی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تعداد صفحات | 625 |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | دارالیمنیه |
| تاریخ نشر | ۱۴۰۷ق |
| نوبت چاپ | ۲ |
دیوان الهَبَل مجموعه اشعار حسن بن علی هَبَل (۱۰۴۸_۱۰۷۹) از شاعران شیعه زیدی و از محبّان اهل‌بیت(ع) در یمن است که در باره خاندان پیامبر(ص) و محبت به آنان اشعاری می‌سرود. گزارشگران، هبل را توانا در سرودن شعر معرفی کرده‌اند. معاصر او مِخلافی پس از درگذشت هبل، بخشی از اشعار او را به عنوان دیوان هبل گرد آورده است و آن را «قَلائِد الجَواهِر من شعرِ الحسن بن علی بن جابر» نامید اما با عنوان «دیوان الهبل» چاپ و مشهور شد.
سراینده
قاضی شرف الدین حسن بن علی بن جابر هبل[یادداشت ۱] خولانی قُضاعی سُحامی حَربی[۱] سال ۱۰۴۸ق [۲] در صنعا زاده شد.[۳] او که شیعه زیدی بود،[۴] در همانجا با محبت اهل بیت حضرت محمد(ص) پرورش یافت.[۵] سید یحیی بن حسین بن مؤید زیدی استاد او بود.[۶] او را از کسانی معرفی کرده‌اند که با زبان و سلاح خود با ستمگران، فاسدان و منحرفان در عقیده مبارزه می‌کرد و همین سبب شد که نه تنها با خود او بلکه با دیوانش دشمنی کنند. [۷]
در ۳۱ سالگی[۸] در ۱۰۷۹ در صنعا درگذشت[۹] و در غرب قصر سعید دفن شد.[۱۰] گویند: به جهت حسادت به هبل او را کشتند.[۱۱]
أحمد بن صالح بن أبی الرجال ـ معاصر هبل ـ او را شاعری بسیار ماهر دانسته اما مشکل اصلی او را سن کم و نزدیکی شهرش دانسته است.[۱۲] به اعتقاد یوسف صنعانی (درگذشت: ۱۱۲۱ق) در یمن شاعری ماهرتر از هبل تا عصر او نیامده است.[۱۳] هرچند شوکانی این سخن را مبالغه‌آمیز دانسته است.[۱۴] احمد بن محمد شامی بر این باور است که اگر هبل عمر طولانی داشت، بسیار بیشتر می‌درخشید.[۱۵]
قَلائِد الجَواهِر
پس از درگذشت هبل، اشعار او را قاضی احمد بن ناصر مِخلافی (درگذشت: ۱۱۱۶ یا ۱۱۱۷ق) به صورت دیوانی گرد آورده است.[۱۶] مخلافی از دوستان هبل بود که مشاعره‌ای میان آن دو در این دیوان آمده است.[۱۷] دلیل این گردآوری، قصیده‌های علوی و زیدی بوده که به اعتقاد گردآورنده سزاوار است با طلا نوشته شوند.[۱۸]
گردآورنده، دیوان را «قلائد الجواهر من شعر الحسن بن علی بن جابر» نامید.[۱۹] این نام‌گذاری نشان می‌دهد این دیوان همه اشعار هبل را در خود جای نداده است.[۲۰] حتی گردآورنده تصریح کرده که تنها بخشی اندک از اشعار فراوان او را توانسته گرد آورد و به بسیاری از اشعار او دست نیافته است.[۲۱] هبل به مخلافی گفته بود که چند دفتر شعر خود را پاره کرده و نیز بسیاری از اشعار او به مرور از بین رفته است.[۲۲] سید حسن امین معتقد است دلیل اینکه هبل برخی اشعارش را از بین برده، ضعف آن اشعار نبوده بلکه بخاطر مصلحت‌هایی از قبیل پشیمانی یا نگرانی از نشر آنها سبب از بین بردنشان شده است.[۲۳]
با اینکه مخلافی کتاب را «قَلائِد الجَواهِر من شعرِ الحسن بن علی بن جابر» نامید، با عنوان «دیوان الهبل» چاپ شد و به دیوان الهبل شهرت یافت.
مخلافی گفته است که بنا دارد پس از جمع آوری دیوان، اگر به شعری از هبل دست یافت، به دیوان ملحق کند.[۲۴] با توجه به اینکه مخلافی ۳۸ سال پس از هبل زندگی کرد، امین مناسب دانسته که دنبال شود آیا او موفق شد اشعاری دیگر نیز به دیوان بیفزاید؟[۲۵]
بخش‌های دیوان
گردآورنده، دیوان را در شش باب تنظیم کرده است:
- باب اول: مناجات با پروردگار و موعظه. در آخر باب قصیده‌ای در رد طالع بینی و تبیین اعتقادات مذهب زیدی آمده است.
- باب دوم: مدح پنج‌تن آل عبا(ع) و ششمین آنها.
- باب سوم: اشعاری در موضوعات گوناگون.
- باب چهارم: اشعاری که میان هبل و ادیبان زمان خود تبادل شده است.
- باب پنجم: مراثی و یادکرد از اهل بیت پیامبر(ص) و پیروان آنها.
- باب ششم: اتصال نسب هبل به پیامبر(ص)[یادداشت ۲] محبت او به اهل بیت رسول خدا(ص) و شکوه از روزگار.[۲۶]
قصیده‌ای در مدح امام علی(ع)
هبل قصیده‌ای در مدح امام علی(ع) و اولادش دارد که اینگونه آغاز می‌شود:
برخی شعر معروف «لی خمسة اطفی بهم حر الجحیم» در مدح اهل‌بیت(ع) را به او نسبت داده‌اند.[۲۸]
نسخه‌های خطی و چاپ دیوان هبل
نسخه‌ای خطی از دیوان هبل در کتابخانه تعز در ۱۵۵ ورقه و نسخه‌ای هم در کتابخانه دانشگاهی در صنعا است.[۲۹] نسخه عکسی آن به شماره ۸۸۵ در ۶۵ برگ در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی موجود است.[۳۰]
سید حسن امین گزارش می‌کند که با چاپ دیوان هبل در سال ۱۳۵۷ق امام یحیی و نخست وزیر او عبدالله عمری، شاعری به نام محمد عبدالرحمن کوکبان را موظف کردند تا دیوان را اصلاح و آنچه در آن دلالت بر جارودی بودن هبل می‌کند، حذف کند. همین دستور را امام احمد در سال ۱۳۷۶ق به شاعری دیگر به نام محمد بن احمد بن عبدالرحمن شامی داده است. امین هرچه تلاش کرده به نتیجه کار آن دو شاعر دست نیافته است.[۳۱]
همچنین این دیوان "دیوان الهبل" با تحقیق احمد بن محمد شامی از سوی دار الیمنیه، دومین بار در سال ۱۴۰۷ق به چاپ رسیده است.
پانویس
- ↑ صنعانی، نسمة السحر، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۵۱۵.
- ↑ شوکانی، البدر الطالع، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۲۳۴.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۱۳۰.
- ↑ مخلافی، «مقدمه» در دیوان الهبل، ۱۴۰۷ق، ص۶۸.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۱۳۰.
- ↑ شوکانی، البدر الطالع، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۸۸۴.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۱۳۲.
- ↑ شوکانی، البدر الطالع، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۲۳۶.
- ↑ صنعانی، نسمة السحر، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۵۲۸؛ شوکانی، البدر الطالع، ج۱، ص۲۳۶.
- ↑ محبی، نفحة الریحانة، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۲۹۰ پاورقی.
- ↑ صنعانی، نسمة السحر، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۵۱۶.
- ↑ مطلع البدور، جزء۳، ص ۱۲۵ به نقل امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ج۵، ص۱۳۰.
- ↑ صنعانی، نسمة السحر، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۵۲۰.
- ↑ شوکانی، البدر الطالع، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۲۳۶.
- ↑ شامی، «مقدمه» در دیوان الهبل، ۱۴۰۷ق، ص۷.
- ↑ مخلافی، «مقدمه» در دیوان الهبل، ۱۴۰۷ق، ص۶۸ _ ۶۹.
- ↑ صنعانی، نسمة السحر، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۵۱۶.
- ↑ مخلافی، «مقدمه» در دیوان الهبل، ۱۴۰۷ق، ص۷۱.
- ↑ مخلافی، «مقدمه» در دیوان الهبل، ۱۴۰۷ق، ص۶۸ _ ۷۱.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۱۳۲.
- ↑ مخلافی، «مقدمه» در دیوان الهبل، ۱۴۰۷ق، ص۷۱.
- ↑ مخلافی، «مقدمه» در دیوان الهبل، ۱۴۰۷ق، ص۷۱.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۱۳۳.
- ↑ مخلافی، «مقدمه» در دیوان الهبل، ۱۴۰۷ق، ص۷۱.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۱۳۳.
- ↑ مخلافی، «مقدمه» در دیوان الهبل، ۱۴۰۷ق، ص۷۰ – ۷۱.
- ↑ صنعانی، نسمة السحر، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۵۱۷
- ↑ جبران، «الحسن بن علی الهبل»، وبگاه العتبة الحسینیة المقدسه.
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۰م، ج۴، ص ۲۶۸.
- ↑ حائری، فهرست نسخه‌های عکسی کتابخانه عمومی حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۶۹ش، ج ۲، ص ۳۶۴ ـ ۳۶۵.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۱۳۳.
یادداشت
- ↑ هَبَل لقب خاندانی بزرگ است. (صنعانی، نسمة السحر، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۵۲۹)
- ↑ در شرح حال او انتسابش به پیامبر(ص) نیامده است. ممکن است از طریق مادر نسبت داشته است یا مراد انتساب در عقیده باشد.احمد بن صالح یکی از معاصرانش در کتاب مطلع البدور درباره او نوشته که «نشاء رحمه الله علی العبادة و الزهاده و علی مودة آل محمد(ص)» امین، مستدرک اعیان الشیعه، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۱۳۰
منابع
• امین، سید حسن، مستدرکات أعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
• جبران، ناجی، «الحسن بن علی الهبل»، وبگاه العتبة الحسینیة المقدسه، تاریخ درج مطلب: ۲۲ اردیبهشت ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۹ مهر ۱۳۰۴ش.
• حائری، محمدعلی، فهرست نسخه‌های عکسی کتابخانه عمومی حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی، زیر نظر سید محمود مرعشی، قم، کتابخانه نجفی، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.
• زرکلی، خیرالدین، الأعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ پنجم، ۱۹۸۰م.
• شوکانی، محمد بن علی، البدر الطالع، دمشق، دار ابن‌کثیر، چاپ دوم، ۱۴۲۹ق.
• صنعانی، یوسف بن یحیی، نسمة السحر، تحقیق: کامل سلمان جبوری، بیروت، دار المؤرخ العربی، چاپ اول، ۱۹۹۹م.
• محبی، محمدامین، نفحة الریحانة، تحقیق: احمد عنایه، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.
• مخلافی، «مقدمه» در دیوان الهبل، حسن بن علی هبل، گردآورنده: احمد بن ناصر مخلافی، تحقیق: احمد بن محمد شامی، الدار الیمنیة، چاپ دوم، ۱۴۰۷ق.