قتل عمد کشتن عمدی انسانی است که در شریعت، قتل او جایز نیست. قتل عمد از گناهان کبیره شمرده می‌شود. حرمت قتل نفس از مسائلی است که همهٔ ادیان الهی و نیز قوانین بشری بر آن اتفاق دارند. بر اساس آیات قرآن، احترام خون انسان‌ها واجب و قتل نفس حرام است.
در قرآن شدیدترین عذاب‌های اخروی و خلود در دوزخ برای قتل نفس در نظر گرفته شده است. قرآن قتل ناحق را به‌اندازه‌ای عظیم شمرده که قتل یک فرد را به‌منزلهٔ قتل تمام افراد بشر قرار داده است. از پیامبر(ص) نقل شده که نخستین چیزی که خداوند در روز قیامت دربارهٔ آن به داوری می‌پردازد، ریختن خون است.
در فقه اسلامی، کشتن انسان محترم مانند مسلمان و کافر غیرحربی حرام است. فتوای مشهور میان فقیهان امامیه این است که قتل عمد با دو معیار محقق می‌شود: یکی قصد قتل و دیگری غالباًکشنده‌بودن آلت قتل. در احکام اسلامی، مجازات قتل عمد قصاص است. خودکشی و سقط جنین نیز از مصادیق قتل عمد شمرده می‌شود.
جایگاه
قتل عمد ظلم و از گناهان کبیره است[۱] و در اسلام، برای مرتکب قتل عمد، عذاب ابدی مقرّر شده است.[۲] دیگر ادیان الهی هم قتل را حرام و از گناهان بزرگ می‌شمرند.[۳] حرمت قتل نفس از مسائلی است که همه قوانین بشری در آن اتفاق دارند.[۴] حق حیات یکی از بنیادی‌ترین حقوق انسانی است که زیربنای دیگر حقوق‌ها به‌شمار می‌رود[۵] و در همه منابع و اَسناد حمایت از حقوق بشر به رسمیت شناخته شده است.[۶] اهمیت این مسئله را در منابع دینی می‌توان در موضوعاتی همچون حرمت قتل نفس، خودکشی و قتل جنین پیگیری کرد.[۷]
در فقه اسلامی، اهمیت ویژه‌ای به حرمت قتل نفس داده شده[۸] و از احکام قتل، در بسیاری از ابواب فقهی همچون جهاد، امر به معروف و نهی از منکر، ارث، حدود، قصاص و دیات سخن گفته می‌شود.[۹]
احترام به خون انسان‌ها در اسلام مخصوص مسلمان‌ها نیست؛ بلکه غیرمسلمانانی که با مسلمین سرِ جنگ ندارند و در زندگی مسالمت‌آمیزی با آنها به سر می‌برند هم جانشان محفوظ است.[۱۰]
امام علی(ع) به مالک اشتر:
«پس سلطهٔ خود را با ریختن خونی به حرام تقویت مکن؛ چون این کار از آن جمله است که سلطهٔ تو را سست و ضعیف می‌کند و چه‌بسا آن را نابود و واژگون می‌سازد، و هیچ عذری از تو در برابر قتل عمد نزد خدا پذیرفته نیست.»[۱۱]
تعریف، شرایط و احکام
قتل به سه نوع: قتل عمد، شبه‌عمد و خطای محض تقسیم شده است.[۱۲] قتل عمد (به غیر حق) یعنی کشتن انسانی بدون آنکه فردی را کشته یا در روی زمین فسادی انجام داده باشد.[۱۳] در فقه اسلامی، ملاک در قتل عمد این است که قاتل بالغ و عاقل باشد و قصد فعلی را که منجر به قتل شده و نیز قصد قتل را داشته باشد یا قصد فعلی که غالباً موجب قتل می‌شود داشته باشد.[۱۴]
برخی دیگر از احکام قتل عمد به شرح زیر است:
- قتل عمد توسط کودک و دیوانه از نظر شرع ملحق به قتل خطا است.[۱۵]
- بنا بر فتوای مشهور میان فقیهان، قتل عمد تنها با دو مرد عادل ثابت می‌گردد.[۱۶]
- خودکشی[۱۷] و سقط جنین نیز از مصادیق قتل عمد است.[۱۸]
- در صورتی که مقتول از بستگان قاتل باشد، قتل عمد موجب محرومیت قاتل از ارث است.[۱۹]
- کشتن انسان محترم مانند مسلمان و کافر غیرحربی حرام است؛ مگر آنکه کشتن از نظر شرع اشکالی نداشته باشد؛ مانند کشتن فرد مهاجم در مقام دفاع از خود یا دفاع از خود در جنگ‌ها یا در قصاص یا افساد فی‌الارض و بزهکاری که حد او قتل است.[۲۰]
- بنابر فتوای مشهور میان فقیهان، اگر کسی در شرایط تقیه باشد یا به‌زور از او بخواهند کسی را بکشد، حتی در صورتی جانش در خطر باشد، حرام است که مرتکب قتل شود و در صورت ارتکاب قتل، باید قصاص می‌شود.[۲۱]
قتل، گناهی کبیره در قرآن
بر اساس آیات قرآن، احترام خون انسان‌ها واجب و قتل نفس حرام است.[۲۲] قتل نفس و کشتن شخص بی‌گناه یکی از بزرگ‌ترین گناهان کبیره در قرآن شناخته می‌شود.[۲۳] از نظر ناصر مکارم شیرازی، مفسر قرآن، در قرآن، مجازات اخروی‌ای که در قرآن برای قتل بیان شده، شدیدترین عذاب است.[۲۴] در قرآن گفته شده: «هرکس فرد با ایمانی را از روی عمد به قتل برساند مجازات او دوزخ است؛ درحالی‌که جاودانه در آن خواهد بود.»[۲۵]
در قرآن چهار مجازات بسیار سخت برای قاتلان مطرح شده است:
- خلود و جاودانگی در جهنم،
- مورد غضب خدا بودن،
- مشمول لعنت خداوند بودن،
- عذاب عظیم.[۲۶]
قتل یک نفر، به‌منزلهٔ کشتن همه انسان‌ها
قرآن قتل ناحق و ناروا را به‌اندازه‌ای عظیم شمرده که قتل یک فرد را به‌منزلهٔ قتل تمام افراد بشر قرار داده است.[۲۷] در آیه ۳۲ سوره مائده گفته شده: «هرگاه کسی انسانی را بدون ارتکاب قتل و بدون فساد در روی زمین به قتل برساند، چنان است که گویا همهٔ انسان‌ها را کشته است.»[۲۸] علامه طباطبایی ذیل این آیه توضیح داده که اگر یک انسان بی‌گناه کشته شود، به‌معنای تباه‌شدن خلقت خداو باطل‌شدن غرض خداوند است که بقای انسانیت نسل بعد از نسل می‌باشد.[۲۹]
روایاتِ دربارهٔ قتل عمد
در روایات زیادی به بزرگی گناه قتل تصریح شده است.[۳۰] در روایتی از پیامبر(ع) آمده که نخستین چیزی که خداوند در روز قیامت دربارهٔ آن به داوری می‌پردازد، [ریختن] خون است.[۳۱] در روایتی دیگر از پیامبر(ص) آمده اگر تمام دنيا ويران شود، در پيشگاه خداوند آسان‌تر از اين است كه خونى به ناحق ريخته شود.[۳۲] در نامه امام علی(ع) به مالک اشتر هم آمده که از ریختن به ناحق خون‌ها برحذر باش؛ چون هیچ‌چیز بیشتر از این کار به بدبختی فرانمی‌خواند و هیچ‌چیز پیامدی بزرگ‌تر از آن ندارد و هیچ‌چیز نمی‌تواند مانند این عمل نعمت را از میان ببرد.[۳۳]
مجازات قتل در قوانین کشورها
مجازات سنگینی برای قتل عمد در قوانین کیفری کشورها در نظر گرفته شده است؛ مانند اعدام، حبس ابد یا حبس‌های طولانی.[۳۴] در احکام اسلامی، مجازات قتل عمد قصاص است.[۳۵] اولیای مقتول حق دارند در برابر قاتل یکی از این سه حکم را اجراء کنند: قصاص، عفوکردن بدون گرفتن خون‌بها، عفوکردن با گرفتن خون‌بها.[۳۶]
در برخی کشورها مانند کانادا و انگلستان مجازات قتل عمد حبس ابد است.[۳۷] در کشور عراق، مجازات اصلی مرتکب قتل عمد، حبس موقت یا دائم مقرر گردیده و در موارد خاص، مجازات قتل عمد اعدام مقرر گشته است.[۳۸]
طبق ماده ۳۸۱ قانون مجازات اسلامی ایران، مصوبه ۱۳۹۲ش، مجازات قتل عمد قصاص است. مطابق این قانون در صورت رضايت اوليای دم به جای قصاص ديه جايگزين می‌شود.[۳۹]
مطابق با ماده ۲۹۵ قانون مجازات اسلامی ترک فعلی که موجب کشتن فردی می‌شود، تحت شرایطی قتل عمد محسوب می‌شود؛ مانند آنکه مادر یا دایه‌ای که شیردادن کودکی را برعهده گرفته است، کودک را شیر ندهد تا بمیرد یا پزشک یا پرستار وظیفهٔ قانونی خود را ترک کند و فرد بمیرد.[۴۰]
پانویس
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ق، ج۴۲، ص۹؛ مدرسی، احکام شریعت پیرامون حیات طیبه، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۶.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۳۳؛ شهابی، ادوار فقه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱۳، ص۹۰؛ حسینی، «قتل نفس و مجازات آن در ادیان ابراهیمی»، ص۳ و۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۲، ص۱۰۵.
- ↑ مصباح یزدی، نظریه حقوقی اسلام، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۲۵۷.
- ↑ موحدی ساوجی، «بررسی تطبیقی حق حیات از دیدگاه قرآن کریم و اسناد حقوق بشر»، ص۸۶.
- ↑ موحدی ساوجی، «بررسی تطبیقی حق حیات از دیدگاه قرآن کریم و اسناد حقوق بشر»، ص۸۳.
- ↑ احمدی‌نژاد، «بزه قتل عمد در حقوق ایران و فقه امامیه»، ص۱۰۱.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۵ش، ج۶، ص۴۹۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۲، ص۱۰۷؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۵۵.
- ↑ مكارم شيرازى، پيام امام اميرالمومنين(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱۱، ص۱۲۱؛ نهج‌البلاغه، صبحی صالح، نامه ۵۳، ص۴۴۳.
- ↑ «ماده ۲۸۹ قانون مجازات اسلامی»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی؛ احمدی‌نژاد، «بزه قتل عمد در حقوق ایران و فقه امامیه»، ص۱۰۱ و ۱۰۲.
- ↑ احمدی‌نژاد، «بزه قتل عمد در حقوق ایران و فقه امامیه»، ص۱۰۲.
- ↑ راوندی، فقه القرآن، منشورات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ج۲، ص۳۹۴؛ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۵ش، ج۶، ص۴۹۱؛ احمدی‌نژاد، «بزه قتل عمد در حقوق ایران و فقه امامیه»، ص۱۰۳؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۵۴۳.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۵ش، ج۶، ص۴۹۲.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۵ش، ج۶، ص۴۹۳.
- ↑ موحدی ساوجی، «بررسی تطبیقی حق حیات از دیدگاه قرآن کریم و اسناد حقوق بشر»، ص۹۵؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۵۵.
- ↑ موحدی ساوجی، «بررسی تطبیقی حق حیات از دیدگاه قرآن کریم و اسناد حقوق بشر»، ص۹۷.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه فارسی، ج۶، ص۴۹۶.
- ↑ مدرسی، تفسیر هدایت، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۳۱۳؛ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۳۹۵ش، ج۶، ص۴۹۱؛ مدرسی، احکام شریعت پیرامون حیات طیبه، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۶.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه فارسی، ج۶، ص۴۹۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱۲، ص۱۰۵.
- ↑ مکارم شیرازی، آیین ما (اصل الشیعة)، ۱۳۸۸ش، ص۲۸۹؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۵۵؛ معینی، «قتل»، ص۱۶۲۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۶۸.
- ↑ مکارم شیرازی، آیین ما (اصل الشیعة)، ۱۳۸۸ش، ص۲۸۹.
- ↑ مکارم شیرازی، والاترین بندگان، ۱۳۸۳ش، ص۱۸۱.
- ↑ شهابی، ادوار فقه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۳۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۶۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۳۵۵؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۵۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۵، ص۳۱۵.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۴۳؛ شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۲۷۸؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۲۷۴؛ ابنابیجمهور، عوالی اللئالی، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۳۶.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۹۶؛ حر عاملی، وسائل الشیعة، بیروت، ج۱۹، ص۴.
- ↑ منذری، الترغیب و الترهیب، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۰۱.
- ↑ مكارم شيرازى، پيام امام اميرالمومنين(ع)، ۱۳۸۶ش، ج۱۱، ص۱۲۱؛ نهج‌البلاغه، صبحی صالح، نامه ۵۳، ص۴۴۳.
- ↑ احمدی‌نژاد، «بزه قتل عمد در حقوق ایران و فقه امامیه»، ص۱۰۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ق، ج۴۲، ص۷؛ موحدی ساوجی، «بررسی تطبیقی حق حیات از دیدگاه قرآن کریم و اسناد حقوق بشر»، ص۹۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۶۰۷.
- ↑ سلیمانی میمندی، «بررسی تطبیقی قتل عمد در حقوق ایران و کانادا»، ص۴۲؛ پیرداده بیرانوند، «بررسی مبانی فقهی مجازات قتل عمد»، ص۸۳.
- ↑ اندک، «مطالعه تطبیقی کیفر قتل عمد در قانون مجازات ایران و عراق»، ص۳۵.
- ↑ «قتل عمد و مجازات آن در قانون مجازات اسلامی»، روزنامه اعتماد، ۲۹ آذر ۱۴۰۱ش، ص۱۰.
- ↑ «قانون مجازات اسلامی»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
منابع
- ابنابیجمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللئالی، قم، مؤسسه سید الشهداء(ع)، ۱۴۰۳ق.
- ابوالفتوح رازى، حسين بن على، روض الجنان و روح الجنان فی تفسير القرآن، مشهد، آستان قدس رضوى، بنياد پژوهش‌هاى اسلامى، ۱۴۰۸ق.
- احمدی‌نژاد، نیما، «بزه قتل عمد در حقوق ایران و فقه امامیه»، پژوهش ملل، شماره ۵۸، آبان ۱۳۹۹ش.
- امام خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیله، بی‌جا، مؤسسه تنظيم ونشر آثار امام خمينی، ۱۳۹۲ش.
- اندک، سیده پریسا، و سیدعلی ربانی موسویان، «مطالعه تطبیقی کیفر قتل عمد در قانون مجازات ایران و عراق»، پژوهشنامه حقوق فارس، شماره ۴، ۱۳۹۸ش.
- پیرداده بیرانوند، احسان‌الله، «بررسی مبانی فقهی مجازات قتل عمد»، کانون، شماره ۱۰۴، سال پنجاه و دوم، اردیبهشت ۱۳۸۹ش.
- حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- حسینی، سیده رؤیا، «قتل نفس ومجازات آن در ادیان ابراهیمی»، فقه، حقوق و علوم جزا، شماره ۱۶، تابستان ۱۳۹۹ش.
- راوندی، قطب‌الدین، فقه القرآن، محقق: سید احمد حسینی، بی‌جا، منشورات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، بی‌تا.
- سلیمانی میمندی، نجمه، «بررسی تطبیقی قتل عمد در حقوق ایران و کانادا»، پژوهش ملل، شماره ۴۹، دی ۱۳۹۸ش.
- شهابی، محمود، ادوار فقه، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، مصحح: علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دار الشریف الرضی، ۱۴۰۶ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- «قانون مجازات اسلامی»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، بازدید: ۱۲ تیر ۱۴۰۳ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- «قتل عمد و مجازات آن در قانون مجازات اسلامی»، روزنامه اعتماد، ۲۹ آذر ۱۴۰۱ش.
- کلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، مصحح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مدرسی، سید محمد تقی، احکام شریعت پیرامون حیات طیبه، قم، انتشارات محبان الحسین(ع)، ۱۳۸۶ش.
- مدرسی، سید محمد تقی، تفسیر هدایت، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- مصباح یزدی، محمد تقی، نظریه حقوقی اسلام، تحقیق و نگارش: محمدمهدی نادری قمی، محمد مهدی کریمی‌نیا، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۱ش.
- معینی، محسن، «قتل»، دانشنامه قرآن و قران پژوهی، ج۲، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، دوستان ناهید، ۱۳۷۷ش.
- مكارم شيرازى، ناصر، پيام امام امير المومنين(ع)، تهران، دار الكتب الاسلاميه، ۱۳۸۶ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، آیین ما (اصل الشیعة)، قم، امام علی بن ابی طالب علیه السلام، ۱۳۸۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، والاترین بندگان، تهیه و تنظیم: ج فرازمند، قم، نسل جوان، ۱۳۸۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ش.
- منذری، عبدالعظیم، الترغیب و الترهیب، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق.
- نجفی جواهری، محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ق.
- نهج البلاغه، صبحی صالح، قم، مرکز البحوث الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- موحدی ساوجی، محمدحسن، «بررسی تطبیقی حق حیات از دیدگاه قرآن کریم و اسناد حقوق بشر»، دین و دنیای معاصر، شماره ۱۰، ۱۳۹۸ش.
- هاشمی شاهرودی، سیدمحمود، فرهنگ فقه، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی، ۱۳۹۵ش.