حروف لسانی
حروف لِسانی یکی از مخارج حروف است و به حروفی که زبان در تلفظ آنها نقش دارد، گفته می‌شود. از مخرج زبان به کمک بخش‌های مختلف دندان و کام بالا، ۱۸ حرف (ق، ک، ج، ش، ی، ض، ل، ن، ر، ت، د، ط، س، ز، ص، ث، ذ، ظ) تلفظ می‌شوند.
حروف «قاف» و «کاف» توسط انتهای زبان، «جیم»، «شین» و «یاء» توسط وسط زبان، «ضاد» توسط کناره زبان و مابقی حروف نیز توسط جلوی زبان تلفظ می‌شوند و هرکدام از این حروف در علم تجوید با نام‌های مختلفی چون حروف لَهوی، شَجری، ضِرسی، ذَلقی، نِطعی، اَسَلی و لِثَوی شناخته می‌شوند.
برخی از علما تلفظ حرف از مخرج خود را در نماز لازم دانسته و معتقدند که باید کلمات طوری ادا شوند که عرف عرب آن را صحیح بداند و بر شخصی که قرائت صحیح را نمی‌داند، یادگیری آن را واجب دانسته‌اند.
معرفی اجمالی
حروف لسانی اصطلاحی در علم تجوید و از مخارج حروف است. [۱] لسان در لغت به معنای زبان است؛[۲] لذا به حروفی که زبان در تلفظ آنها نقش داشته باشد، حروف لسانی گفته می‌شود.[۳] این جایگاه از وسیع‌ترین مواضع دستگاه تکلم به حساب می‌آید.[۴] از جایگاه لسان ۱۸ حرف (ق، ک، ج، ش، ی، ض، ل، ن، ر، ت، د، ط، س، ز، ص، ث، ذ، ظ) تلفظ می‌شود.[۵]
این بخش از مخارج حروف، شامل اجزاء مختلفی چون زبان اصلی، زبان کوچک، دندان‌ها و کام بالا می‌باشد.[۶] زبان از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است. به انتهای ریشه زبان «اَقصی اللسان»، به وسط زبان «وَسَط اللسان»، به کناره زبان «حافَه اللسان» و به جلو و نوک زبان «طَرف اللسان» گفته می‌شود.[۷] کام بالا نیز از چهار بخش لهات(زبان کوچک)، حَنَک الاعلی(نرم کام)، نِطع(سخت کام) و لثه و دندان‌ها تشکیل می‌شود.
بخش‌های مختلف زبان در برخورد با دندان‌ها، کام بالا و زبان کوچک حروف لسانی را به وجود می‌آورند. در علم تجوید، هرکدام از این بخش‌ها مشخص و نام‌گذاری شده است.[۸] حروف «قاف» و «کاف» توسط انتهای زبان، «جیم»، «شین»، «یاء» توسط وسط زبان، «ضاد» توسط کناره زبان و مابقی حروف نیز توسط جلوی زبان تلفظ می‌شوند.[۹]
اقسام
۱۸ حرف لسانی دارای ده مخرج است[۱۰] که هرکدام از مخارج، با نام‌های گوناگونی در علم تجوید شناخته می‌شوند.
حروف لَهَوی: به حروفی گفته می‌شود که توسط انتهای زبان و زبان کوچک ادا می‌شوند. دو حرف «قاف» و «کاف» از حروف لهوی محسوب می‌شوند.[۱۱] از آن جهت که زبان کوچک در تلفظ این دو حرف نقش دارد، به این حروف، حروف لهوی گفته می‌شود.[۱۲]
حروف شَجری: به حروفی گفته می‌شود که از مخرج شَجر دهان تلفظ شود. شجر به معنای گشاده‌گی است[۱۳] و به وسط زبان با قسمت مقابل آن از سقف دهان، گفته می‌شود و حروف «جیم»، «شین» و «یاء» از حروف شجری هستند.[۱۴] در ادای «جیم» زبان به کام بالا می‌چسبد؛ اما در «شین» و «یاء» با کمی فاصله ادا می‌شوند.[۱۵]
حرف ضِرسی: به حرف «ضاد» حرف ضرسی[۱۶] یا حافی[۱۷] گفته می‌شود؛ زیرا بر اثر برخورد کناره زبان با دندان‌های اضراس (عقل، آسیاب و نیش) تلفظ می‌شود.[۱۸] علمای علم تجوید این حرف را سنگین‌ترین و سخت‌ترین حرف از حروف الفبا دانسته‌اند.[۱۹]
حروف ذَلقی: به سه حرف «لام»، «نون»، «راء» حروف ذلقی یا ذولَقی[۲۰] و یا لِثَوی[۲۱] گفته می‌شود. ذلق در علم تجوید به معنای تیزی نوک زبان است؛[۲۲] لذا به حروفی که نوک زبان در تلفظ آنها دخالت دارد، حروف ذلقی گفته می‌شود.[۲۳]
حروف نِطعی: به سه حرف «طاء»، «دال»، «تاء» گفته می‌شود و آن انطباق سر زبان با ریشه‌های(لثه) دندان‌های ثنایای بالا که با محبوس شدن هوا و بیرون دادن ناگهانی آن، به وجود می‌آید. به این حروف از آن جهت که سقف دهان در تلفظ آنها نقش دارد، حروف نطعی گفته می‌شود.[۲۴]
حروف اَسَلی: به بخش جلوی زبان اَسَلَةُ اللسان گفته می‌شود. این بخش از زبان در تلفظ سه حرف «صاد»، «سین» و «زای»، نقش دارد؛ بدین جهت که مخرج آنها بخش جلوی سطح زبان و سطح صاف پشت لثه دندان‌های ثنایای بالا می‌باشد؛ لذا به این سه حرف حروف اسلی گفته می‌شود.[۲۵]
حروف لِثَوی: به حروفی که هنگام تلفظ به لثه متکی هستند، گفته می‌شود. به حروف «ظاء»، «ذال»، «ثاء» از جهت نزدیک بودن مخرج آنها با لثه حروف لثوی گفته می‌شود.[۲۶]
احکام
از ده حرفی که تلفظ عربی آن با فارسی متفاوت است، حروف ذ، ث، ص، ض، ط، ظ، از حروف لسانی است و برای خواندن نماز لازم است که به صورت عربی صحیح تلفظ شود؛ زیرا ممکن است در صورت عدم رعایت آن، معنای کلمه تغییر کند.[۲۷] امام خمینی در جواب سوال از وجوب یا عدم وجوب ادا لفظ از مخرج خود، معتقد است که باید کلمات طوری ادا شود که عرف عرب آن را صحیح بداند.[۲۸] آیت‌الله خامنه‌ای قرائت صحیح همه ذکرهای واجب و غیر واجب نماز را واجب می‌داند و بر کسی که قرائت صحیح را نمی‌داند، یادگیری آن را واجب دانسته است.[۲۹]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ بیگلری، سرالبیان، ۱۳۶۴ش، صص۱۵۸.
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه لسان
- ↑ حبیبی، شهیدی، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ص۹۲.
- ↑ موسوی بلده، حلیه القرآن، ۱۳۷۶ش، ص۳۸.
- ↑ حبیبی، شهیدی، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ص۹۳.
- ↑ موسوی بلده، حلیه القرآن، ۱۳۷۶ش، ص۳۸
- ↑ العبد، المیزان فی احکام تجوید القرآن، ۲۰۱۰م، ص۵۷.
- ↑ حبیبی، شهیدی، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ص۹۲.
- ↑ العبد، المیزان فی احکام تجوید القرآن، ۲۰۱۰م، ص۵۸؛ میرتقی، تجوید و آواشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۴۵-۴۶
- ↑ العبد، المیزان فی احکام تجوید القرآن، ۲۰۱۰م؛ موسوی بلده، حلیه القرآن، ۱۳۷۶ش، ص۳۸.
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۵۲۳.
- ↑ موسوی بلده، حلیه القرآن، ۱۳۷۶ش، ص۳۹.
- ↑ موسوی بلده، حلیه القرآن، ۱۳۷۶ش، ص۳۹.
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۵۲۰.
- ↑ بیگلری، سرّالبیان، ۱۳۶۴ش، ص۱۶۲.
- ↑ حبیبی، شهیدی، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ص۹۴.
- ↑ بیگلری، سرالبیان، ۱۳۶۴ش، ص۱۶۲.
- ↑ الصراف، الجدید فی علم التجوید، ۱۴۲۸ق، ص۳۰
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۵۱۶
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۵۲۰.
- ↑ بیگلری، سرالبیان، ۱۳۶۴ش، ص۱۶۳.
- ↑ موسوی بلده، حلیه القرآن، ۱۳۷۶ش، ص۴۰.
- ↑ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۵۲۰.
- ↑ بیگلری، سرالبیان، ۱۳۶۴ش، سرالبیان، ص۱۶۳.
- ↑ حبیبی، شهیدی، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ص۹۴.
- ↑ موسوی بلده، حلیه القرآن، ۱۳۷۶ش، ص۴۱.
- ↑ مخارج حروف در قرآن برای خواندن صحیح قرآن و نماز چگونه است؟، باشگاه خبرنگاران جوان.
- ↑ دفتر انتشارات اسلامی، استفتائات از محضر امام خمینی، ۱۳۶۶ش، ص۱۵۸.
- ↑ خامنه‌ای، اجوبه الاستفتائات، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۰.
منابع
- مخارج حروف در قرآن برای خواندن صحیح قرآن و نماز چگونه است؟، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ انتشار: ۱۳۹۶/۹/۱۸، تاریخ بازدید: ۱۳۹۷/۱۲/۲۲.
- بیگلری، حسن، سر البیان فی علم القرآن، با تجوید کامل استدلالی، تهران، کتابخانه سنایی، ۱۳۶۴ش.
- جمعی از نویسندگان، فرهنگ نامه علوم قرآن، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۴ق.
- حبیبی، شهیدی، علی، محمدرضا، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، اجوبه الاستفتائات، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، نشر فقه روز، ۱۳۹۲ش.
- دفتر انتشارات اسلامی، استفتائات از محضر امام خمینی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۶ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- الصراف، مصطفی، الجدید فی علم التجوید، کربلا، مکتبه العلامه ابن فهد الحلی، ۱۴۲۸ق.
- العبد، فریال زکریا، المیزان فی احکام تجوید القرآن، اسکندریه، دارالایمان، ۲۰۱۰م.
- موسوی بلده، سیدمحسن، حلیه القرآن، قواعد تجوید مطابق با روایت حفص از عاصم، قم، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ش.
- میرتقی، سیدحسین، تجوید و آواشناسی، قم، مشهور، ۱۳۸۹ش.