محمد بن یعقوب کُلینی معروف به ثقةالاسلام کلینی (درگذشت: ۳۲۹ق)، از محدثان مشهور شیعه و نویسنده الکافی، از کتب اربعه. او در زمان غیبت صغرا می‌زیست و با برخی از محدثان که از امام عسکری(ع) یا امام هادی(ع)، حدیث شنیده بودند، ملاقات کرده است. ابن قولویه، محمد بن علی ماجیلویه قمی، احمد بن محمد زراری از شاگردان اویند.
 مقبره شیخ کلینی در بغداد | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| لقب | ثقه الاسلام |
| تاریخ تولد | حدود ۲۵۵ قمری |
| محل زندگی | ری، قم، بغداد |
| تاریخ وفات | ۳۲۹ق |
| محل دفن | بغداد |
| شهر وفات | بغداد |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | احمد بن ادریس قمی، حسن بن فضل بن یزید یمانی، احمد بن مهران، ابن بابویه، صفار قمی |
| شاگردان | ابن ابی رافع صیمری، ابن قولویه، هارون بن موسی تلعبکری، ابوغالب زراری |
| تألیفات | الکافی، الرد علی القرامطه، رسائل الائمه(ع)، تعبیرالرؤیا، کتاب الرجال |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| اجتماعی | شیخ و پیشوای شیعه در ری |
زندگی‌نامه
محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی رازی در حدود سال ۲۵۵ق در روستای كُلَین از توابع ری متولد شد.[یادداشت ۱] پدرش یعقوب بن اسحاق، از علمای عصر خویش بود و در دوره غیبت صغری زندگی می‌کرد.[۱] ابوالحسن علی بن محمد معروف به «علان رازی» دایی کلینی است و محمد بن عقیل کلینی، احمد بن محمد و محمد بن احمد همگی از خاندان کلینی و از علما و بزرگان شیعه به شمار می‌روند.[۲]
محمد بن یعقوب کلینی در ری که مرکز برخورد آرا و اندیشه‌های فرق اسماعیلی، حنفی، شافعی و امامیه بود، در کنار تحصیل علم و آشنایی با اندیشه‌های دیگر مذاهب، تصمیم گرفت که به در خواست دوستی که از او خواسته بود برایش کتابی بنویسد که در آن از همه علوم دین آنچه را برای یک متعلم ضروری و مکفی است در بر داشته باشد به نوشتن احادیث بپردازد. [۳] او در محضر ابوالحسن محمد بن اسدی کوفی حدیث آموخت.[۴] وی سپس برای تکمیل علم حدیث راهی قم شد و با محدثانی که از امام عسکری(ع) یا امام هادی(ع) بدون واسطه حدیث شنیده بودند ملاقات کرد و از محضر استادان بزرگی بهره برد.[یادداشت ۲] کلینی در سال ۳۲۷ق (دو سال پیش از وفاتش) عازم بغداد شد. بغداد در آن زمان یکی از مراکز بزرگ علمی بود.[۶]
کلینی در شعبان سال ۳۲۹ق (سال تَناثُر نجوم) مصادف با شروع غیبت کبری امام زمان (عج) در بغداد از دنیا رفت.[۷] محمد بن جعفر حسنی معروف به ابو قیراط بر جنازه کلینی نماز خواند و بدن او در باب کوفه بغداد به خاک سپرده شد.[۸] [۹]
مرقد کلینی در محوطه مسجد آصفیه، در ساحل شرقی رود دجله (در مرکز بغداد) جنب مدرسه نظامیه (مستنصریه قدیم) قرار دارد. نام اصلی این مسجد، جامع الصفوی یا مسجد صفوی بوده است که عثمانیان آن را به آصفیه تغییر دادند. مرقد کلینی در سال‌های اخیر بازسازی شده است. در ماه محرم سال ۱۴۳۶ق مراسم پایان بازسازی قبر شیخ کلینی برگزار شد. در این مراسم از ضریح نقره‌ای آن که توسط هنرمندان اصفهانی ساخته شده بود، رونمایی گردید.[۱۰]
اساتید کلینی
مشایخ و اساتید کلینی را تا ۵۰ تن ذکر کرده‌اند[۱۱] که علاوه بر آموزش علم حدیث، نقش استادی و تعلیم و تربیت وی را نیز بر عهده داشته‌اند.[۱۲] گفته شده بیشترین تأثیر را علی بن ابراهیم قمی صاحب تفسیر قمی بر وی داشته است که نام وی در بیش از ۷۰۶۸ سند حدیث کافی آمده است.[۱۳] دیگر اساتید مشهور وی عبارتند از:
- محمد بن یحیی اشعری
- احمد بن ادریس قمی
- احمد بن عبدالله بن احمد بن محمد بن خالد برقی
- احمد بن محمد بن عیسی اشعری
- عبدالله جعفر حمیری
- حسن بن فضل بن یزید یمانی
- احمد بن مهران
- محمد بن حسن طائی
- علی بن حسین بن موسی بن بابویه، پدر شیخ صدوق
- صفار قمی صاحب کتاب «بصائر الدرجات»
- محمد بن یحیی عطار
- قاسم بن علا
- احمد بن محمد بن سعید همدانی معروف به ابن عقده.[۱۴]
مقام شخصیتی و علمی
کتب رجالی و شرح حال‌نویسانی که به زندگانی کلینی پرداخته‌اند از وی با عناوین ابوجعفر، محمد بن یعقوب، ابن اسحاق، ثقة الاسلام، رازی، بغدادی، سِلسِلی[یادداشت ۳] نام برده‌اند.[۱۵]
آن چه در بیان جایگاه شخصیتی و علمی کلینی در کتب تراجم و تاریخ آمده است همگان از موافق و مخالف، از فضل و عظمت منزلت وی یاد کرده‌اند.[۱۶] با توجه به شهرت و آوازه کلینی، شیعه و سنی در فتاوا به او روی آوردند و وی را به «ثقه الاسلام» ملقب ساختند.[۱۷] به سبب تقوا، علم و فضیلت او، مردم در رفع مشکلات دینی و گرفتن فتوا به وی مراجعه می‌کردند.[۱۸]
شیخ طوسی با تعبیرِ دانشمندی جلیل القدر، عالم به روایت[۱۹]، ثقه و عالم به اخبار از کلینی یاد می‌کند.[۲۰] نجاشی دانشمند رجالی شیعه او را شیخ و پیشوای شیعه در «ری» در زمان خویش و موثق‌ترین آن‌ها در حدیث و ضبط آن معرفی می‌کند.[۲۱] عالمان شیعی دیگر نظیر ابن شهرآشوب[۲۲]، علامه حلی[۲۳]، ابن داوود حلی[۲۴]، تفرشی[۲۵]، اردبیلی[۲۶] و سید ابوالقاسم خویی[۲۷] نیز تعابیر و عبارات شیخ طوسی و نجاشی را تأیید کرده‌اند. سید بن طاووس، وثاقت و امانت او را در نقل حدیث مورد اتفاق همگان می‌داند.[۲۸]
ابن اثیر از مورّخان اهل سنت، کلینی را در زمره بزرگان و علمای امامیه می‌شمارد.[۲۹] ذهبی، کلینی را شیخ شیعه، عالم امامیه و صاحب تألیفات معرفی می‌کند.[۳۰] ابن حجر عسقلانی و ابن ماکولا، کلینی را از فقها و نویسندگان مذهب شیعه معرفی کرده‌اند.[۳۱] ابن عساکر هم در کتاب خویش از وی با بزرگی یاد می‌کند.[۳۲]
به جهت اهمیت وجایگاه کلینی در فرهنگ شیعه به مناسبت یک هزار و صدمین سال وفات ایشان تمبر یابودی انتشار یافت.[۳۳]
آثار و تألیفات
- یکی از مهمترین آثار کلینی، کتاب کافی است. به گفته‌ی شیخ مفید و علامه مجلسی این کتاب، جامع‌ترین و برترین کتاب از کتب اربعه است.[۳۴] [۳۵] کتاب کافی در سه بخش اصول، فروع و روضه تألیف شده است. تلاش کلینی بر آن بوده تا احادیث الکافی را بر اساس عدم مخالفت با قرآن و موافقت با اجماع جمع‌آوری کند.[۳۶] از نظر سید بن طاووس، کلینی به سبب ارتباط با اصحاب ائمه و دسترسی به اصول اربعمأة روایات این کتاب را با کمترین واسطه نقل کرده است.[۳۷] گروهی از عالمان شیعه معتقد به صحت تمامی روایات آن بوده‌اند و در مقابل گروهی از عالمان شیعه وجود احادیث ضعیف در کافی را قبول دارند.[۳۸]
محمد بن یعقوب کلینی افزون بر «کافی» دارای آثار دیگری نیز بوده که جایگاه علمی او را در غیر از علم حدیث آشکار می‌سازد. برخی از این کتب عبارتند از:
شاگردان و راویان
در میان شاگردان و کسانی که از کلینی نقل روایت کرده‌اند نیز شماری از بزرگان شیعه قرار دارند:
- ابوعبدالله احمد بن ابراهیم معروف به ابن ابی رافع صیمری
- ابوالقاسم جعفر ابن قولویه صاحب کتاب «کامل الزیارات»
- ابومحمد هارون بن موسی تلعبکری
- ابوغالب احمد بن محمد زراری
- محمد بن علی ماجیلویه قمی
- ابوعبدالله محمد بن ابراهیم بن جعفر
- ابوعبدالله محمد بن احمد بن قضاعه صفوانی.[۴۲]
بزرگداشت
همایش بزرگداشت شیخ کلینی اردیبهشت سال ۱۳۸۸ش در ری برگزار شد. مقالات ارائه شده در این همایش در پایگاه رسمی موسسه دارالحدیث و نرم‌افزار «مجموعه آثار ثقه الاسلام کلینی» ارائه شده است.[۴۳] همچنین مرکز کامپیوتری علوم اسلامی، نرم‌افزار مجموعه آثار ثقةالاسلام کلینی (سلسله بزرگداشت‌ها ۳) را به سفارش مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث تهیه کرد. این مجموعه متن کامل ۶۷ عنوان کتاب در ۱۹۱ جلد، شامل: کتاب الکافی، شرح‌ها، ترجمه‌ها، تعلیقه‌ها، حاشیه‌های کتاب الکافی، مجموعه آثار انتشار یافته توسط همایش بزرگداشت شخصیت ثقه‌الاسلام کلینی و نیز تصویر کامل ۲۷ نسخه از مهمترین نسخه‌های خطی کتاب الکافی آن است.[۴۴]
پانویس
- ↑ قمی، سفینة البحار، ج۲، ص۴۹۵
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ج۶، ص۱۰۸
- ↑ کلینی، کافی، مقدمه،۱۴۰۷ق، ص۸.
- ↑ غفار، الکلینی و الکافی، ۱۴۱۶ق، ص۱۷۹
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، المشیخة ج۱۰، ص۵۴؛ رجال شیخ، ص ۴۴۳، قمی، الفوائد الرضویه،۱۳۸۵ش، ص ۱۴۹.
- ↑ غفار، الکلینی و الکافی، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۴ - ۲۶۷
- ↑ مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۸، ص۸۰.
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۳۷۸.
- ↑ طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۱۰ و ۲۱۱.
- ↑ پرده‌برداری از ضریح شیخ کلینی
- ↑ ذهبی، سیر أعلام النبلاء، بی تا، ج۵۱، ص۲۸۰.
- ↑ ذهبی، سیر أعلام النبلاء، بی تا، ج۵۱، ص۲۸۰.
- ↑ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱۹، ص۵۹
- ↑ غفار، الکلینی و الکافی، ۱۴۱۶ق، ص۱۶۶ به بعد.
- ↑ غفار، الکلینی و الکافی، ۱۴۱۶ق، ص۱۲۴ و ۱۲۵
- ↑ بحرالعلوم، الفوائد الرجالیه، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۳۲۵
- ↑ غفار، الکلینی و الکافی، ۱۴۱۶ق، ص۲۶۴ - ۲۶۷
- ↑ مدرس، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۵، ص۷۹
- ↑ طوسی، رجال طوسی، ۱۴۱۵ق، ص۴۲۹
- ↑ طوسی، الفهرست، ۱۴۱۷ق، ص۲۱۰
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۳۷۷
- ↑ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۱۳۴
- ↑ حلی، خلاصه الاقوال، ۱۴۱۷ق، ص۲۴۵
- ↑ ابن داوود، رجال ابن داوود، ۱۳۹۲ق، ص۱۸۷
- ↑ تفرشی، نقد الرجال، ۱۴۱۸ق، ج۴، ص۳۵۲
- ↑ اردبیلی، جامع الرواه، ج۲، ص۲۱۸
- ↑ خویی، معجم الرجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱۹، ص۵۴
- ↑ ابن طاووس، کشف المحجه، ۱۳۷۰ق، ص۱۵۹
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۶ق، ج۸، ص۳۶۴
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۱۵، ص۲۸۰
- ↑ عسقلانی، لسان المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۵، ص۴۳۳؛ ابن ماکولا، اکمال الکمال، ج۷، ص۱۸۶.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۵۶، ص۲۹۷
- ↑ رونمایی از تمبر یادبود «ثقة الاسلام کلینی(ره)» در روز بزرگداشت وی
- ↑ مفید، تصحیح الاعتقادات الامامیه، ۱۴۱۴ق، ص۷۰.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۸۹.
- ↑ سید بن طاووس، کشف المحجة، ۱۳۷۰ق، ص۱۵۹.
- ↑ سبحانی، کافی کافی نیست، کتاب ماه دین، ش۱۳۰ و ۱۳۱، ص۶۱-۶۴، به نقل از مـستدرک الوسائل، ج۳، ص۵۳۲.
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۳۷۷.
- ↑ طوسی، رجال طوسی، ۱۴۱۵ق، ص۴۲۹.
- ↑ ابن شهراشوب، معالم العلماء، ص۱۳۴.
- ↑ غفار، الکلینی و الکافی، ۱۴۱۶ق، ص۱۸۲ به بعد
- ↑ منابع مرتبط با کنگره ثقة الاسلام کلینی ، پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه.
- ↑ مجموعه آثار ثقه الاسلام کلینی رحمه الله (سلسله بزرگداشت ها 3)، فروشگاه اینترنتی نورشاپ.
یادداشت
- ↑ بحرالعلوم احتمال داده که کلینی بخشی از حیات امام حسن عسکری(ع) را درک کرده است. ر.ک به: بحرالعلوم، الفوائد الرجالیه، ۱۳۶۳ش، ج۳، ص۳۳۶. ولی آیت الله خویی معتقد است ولادت او پس از شهادت امام عسکری(ع) و در زمان امام زمان(عج) بوده است.خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۱۳ق، ج۱۹، ص۵۸
- ↑ احمد بن محمد بن عیسی اشعری، احمد بن ادریس قمی، عبدالله بن جعفر حمیری و علی بن ابراهیم قمی از مشایخ واساتید کلینی هستند. [۵]
- ↑ سلسلی را از آن جهت به وی نسبت می‌دهند که وی در «درب السلسله» واقع در باب کوفه شهر بغداد سکنی گزید. مرتضی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۱۸، ص۴۸۲
منابع
- منابع مرتبط با کنگره ثقة الاسلام کلینی ، پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه.
- مجموعه آثار ثقه الاسلام کلینی رحمه الله (سلسله بزرگداشت ها 3)، فروشگاه اینترنتی نورشاپ.
- «رونمایی از تمبر یادبود ثقة الاسلام کلینی(ره) در روز بزرگداشت وی»، تاریخ درج مطلب: ۲۶ فروردین ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۲۰ تیر ۱۴۰۲ش.
- ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۶ق.
- ابن داود حلی، حسن بن علی، رجال ابن داود، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۹۲ق.
- ابن شهر آشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، قم، بی‌نا، بی‌تا.
- ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابن ماکولا، اکمال الکمال، بی‌جا، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- اردبیلی، محمدعلی، جامع الرواة، بی‌جا، مکتبة المحمدی، بی‌تا.
- بحرالعلوم، سید محمدمهدی، الفوائد الرجالیة، تحقیق محمد صادق بحرالعلوم، تهران، مکتبة الصادق، ۱۳۶۳ش.
- تفرشی، محمد بن حسین، نقد الرجال، قم، آل البیت، ۱۴۱۸ق.
- حلی، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال، تحقیق جواد قیومی، بی‌جا، نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی‌جا، بی‌نا، ۱۴۱۳ق.
- ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۳ق.
- سید بن طاوس، علی بن موسی، کشف المحجة لثمرة المهجة، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۷۰ق.
- طوسی، محمد بن الحسن، رجال الطوسی، تحقیق جواد قیومی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، تحقیق جواد قیومی، بی‌جا، نشر الفقاهة، ۱۴۱۷ق.
- عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، بیروت، مؤسسة الاعلمی، ۱۳۹۰ق.
- غفار، عبدالله الرسول، الکلینی و الکافی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
- قمی، شیخ عباس، سفینة البحار، قم، اسوه، بی‌تا.
- مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تهران،دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
- مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب، تهران، خیام، ۱۳۶۹ش.
- مرتضی زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، دارالفکر، بیروت، ۱۴۱۴ق.
- مفید، محمد بن نعمان، تصحیح اعتقادات الامامیه، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ق.
پیوند به بیرون