محراب، طاق‌نمایی در مسجد است که جهت قبله را نشان می‌دهد و معمولا امام جماعت هنگام نماز در آن می‌ایستد. محراب به شکل کنونی در صدر اسلام وجود نداشت. این مکان جایگزین صفحه سنگی یا چیزی دیگری شده که جهت قبله یا جایگاه نماز پیامبر(ص) را نشان می‌داد. برخی احکام مرتبط با محراب در کتاب‌های فقهی مطرح شده است.
مفهوم
لغت‌شناسان برای محراب معانی مختلفی مانند صدر مجلس، صدر اتاق و شریف‌ترین جای مسجد، ذکر کرده‌اند.[۱] این واژه در اصلاح طاق‌نمایی در مسجد را گویند که به سمت قبله باشد. برخی درباره سبب نام‌گذاری آن گفته‌اند: محراب از ریشه حرب به معنای جنگ گرفته شده و به معنای مکان جنگ انسان با شیطان است. راغب اصفهانی محراب را برگرفته از محراب‌البیت و به معنای صدر مجلس می‌داند.[۲]
قرآن و روایات
لفظ محراب چهار بار[۳] و محاریب (جمع محراب) یک بار[۴] در قرآن به معانی جایگاه نماز، عبادتگاه و منزلگاه به کار رفته است. در برخی کتب فقهی شیعه در مبحث احکام مسجد، مباحثی درباره محراب مطرح شده است و در آنجا به روایاتی در این باره اشاره شده است.[۵]
تاریخچه
واژه محراب پیش از اسلام در برخی از آیین‌ها برای اشاره به نوعی بنای مذهبی به کار رفته است. به پرستش‌گاه‌های آیین مهرپرستی در ایران و بین‌النهرین مهرابه یا مهرکده گفته می‌شده است.[۶] در برخی کلیساها این مکان به صورت نیم‌دایره در جلوی کلیسا بنا شده است و آن را تابوک می‌نامند.
اسلام
ساخت نخستین محراب به شکل طاقچه‌ای با فرورفتگی در دیوار در اسلام را به سال ۸۶ق نسبت می‌دهند[۷] عمر بن عبدالعزیز در حکومت ولید بن عبدالملک هنگام تجدید بنای ساختمان مسجدالنبی آن را احداث کرد.[۸] برخی نویسندگان احتمال داده‌اند که این طاقچه جایگزین شکلی در مانند برای نشان‌دادن جهت قبله بوده است. بنا بر برخی اسناد، در مسجدالنبی، صفحه‌ای سنگی جایگاه ایستادن پیامبر اکرم به نماز جماعت را نشان می‌داده است.[۹]
ابن بطوطه ساخت نخستین محراب را در اسلام به دوره عثمان بن عفان نسبت می‌دهد البته وی اشاره می‌کند که برخی بنای نخستین محراب در اسلام را به مروان و برخی دیگر به عمر بن عبدالعزیز نسبت می‌دهند.[۱۰]
معماری
محراب، نمونه‌ای از معماری اسلامی است که به صورت طاق‌نما ساخته می‌شود. در تزیین آن از کاشی‌کاری، گچ‌بری و خطاطی استفاده می‌شود و اطراف آن با آیاتی از قرآن و روایات تزیین می‌شود.
هنرمندان مسلمان، محراب مسجد را زمینه مناسبی برای اجرای هنر خود یافتند تا عبادت‌کننده را در خلوص و صفای درون یاری کنند.[۱۱] محراب‌های بسیاری در طول تاریخ -بیشتر با گچ‌بری یا کاشی‌کاری- ساخته و تزیین شده‌اند که از لحاظ هنری و معماری بسیار برجسته و مشهوری هستند. از جمله محراب‌های معروف می‌توان به محراب مسجد شیخ لطف‌الله، اصفهان(قرن یازدهم هجری)، محراب مسجد جامع اشترجان (قرن هشتم هجری)، محراب الجایتو در اصفهان (قرن هشتم هجری) اشاره کرد.
احکام
در برخی از کتاب‌های فقهی در مباحث احکام مسجد و نماز جماعت به احکام مرتبط با محراب نیز اشاره شده است. برخی از فقهای شیعه مانند شیخ طوسی، ابن ادریس و سید یزدی ساخت محراب داخلی (به طوری‌که مقداری از فضای داخل مسجد را بگیرد) برای مساجد را مکروه دانسته‌اند.[۱۲] البته شیخ طوسی می‌گوید که از ساخت محراب منع نشده است.[۱۳] مستند این فقها روایتی است که محراب را به مذبح یهود تشبیه کرده است و می‌گوید هنگامی که محراب‌ها را در مسجد دیدید آنها را بشکنید.[۱۴] محمد تقی مجلسی در توضیح این روایت می‌گوید: مراد، محرابی است که مقداری از فضای داخل مسجد را اشغال نماید و گرنه ساخت محرابی که داخل دیوار بوده و امام جماعت در هنگام نماز قابل مشاهده باشد، اشکالی ندارد.[۱۵]
در برخی مساجد، محراب را اندکی گود کرده‌اند، تا مکان نماز امام جماعت پایین‌تر از مکان نماز مأمومین قرار گیرد. به لحاظ فقهی[۱۶] گودی محراب به این خاطر است که مکان ایستادن امام باید از محل ایستادن مأمومین بلندتر نباشد. از این رو محراب گودتر و پایین‌تر از سطح مسجد ساخته می‌شود.[۱۷] فلسفه این حکم را رعایت فروتنی امام جماعت نسبت به مأمومین دانسته‌اند.[۱۸] از دیگر احکام مرتبط با محراب مجبور ساختن کسی که سوگندبر او واجب شده از سوی حاکم بر انجام این کار در زمان‌های خاص مانند روز جمعه، روز عید، پس از زوال و پس از نماز عصر و در مکان‌های خاص مانند: کعبه، مقام، مسجد الحرام، مشاهد معظمه، مساجد جامع و مطلق مساجد که محراب هم از جمله‌ی مساجد و مکان‌های مقدس است. [۱۹]
محراب در ادبیات فارسی
محراب در ادبیات فارسی به معنای قبله، جایگاه نماز و به منظور تشبیه ابروی یار، به کمان و قوس بالای محراب به کار برده شده است و از تقدیس و جاذبه برخوردار است. به گفته عباسعلی تفضلی فرودسی آن را به معنای قبله به کار برده است.[۲۰]
محراب‌های قدیمی
شهید محراب
به کسی که در محراب نماز کشته شود، شهید محراب می‌گویند. از این رو از حضرت علی(ع) به عنوان نخستین شهید محراب یاد می‌شود. در ادبیات سیاسی ایران ائمه جمعه‌ای را که در جریان برگزاری نماز جمعه به دست تروریست‌های مخالف جمهوری اسلامی ایران ترور شدند، شهید محراب می‌خوانند.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ رجوع کنید به: دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه «محراب».
- ↑ راغب، مفردات ألفاظ القرآن، ذیل واژه «حرب».
- ↑ سوره آل عمران، آیه ۳۷، ۳۹؛ سور ص، آیه ۲۱؛ سوره مریم، آیه ۱۱.
- ↑ سوره سبأ، آیه ۱۳.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۵ش، ج۱۴، ص۱۶۸.
- ↑ ورمازرن، مارتین، آیین میترا، چشمه ، ۱۳۸۳ش.
- ↑ دوپولو، معماری اسلامی، ۱۳۶۸ش، ص۲۲.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۱، ص۲۸۲.
- ↑ آبیار، «بررسی کتیبه‌های محراب‌های گچی در موزه ملی ایران»، ص۷۵.
- ↑ ابن بطوطه، سفرنامه، ۱۳۵۹ش، ج۱، ص۱۲۰-۱۲۲.
- ↑ تفضلی، قبله‌نمای مسجد، محراب، ۱۳۷۶، ش ۳۵ و ۳۶، ص۱۴۱.
- ↑ ابن ادریس، سرائر، ج۱، ص۲۷۹؛ یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۰۸.
- ↑ ذلک لیس بمحظور؛ طوسی، ص۱۰۹.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۵ش، ج۱۴، ص۱۶۸.
- ↑ مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۲۴۵.
- ↑ یزدی طباطبایی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۷۷.
- ↑ «گودی محراب نماز به خاطر چیست؟»، وبگاه حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت..
- ↑ «گودی محراب نماز به خاطر چیست؟»، وبگاه حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
- ↑ یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۳ق، ج۶، ص۷۰۶.
- ↑ تفضلی، قبله نمای مسجد، ص۱۳۵-۱۳۶.
- ↑ رودکی، قصائد و قطعات، شماره ۶۷.
- ↑ حافظ، غزلیات، غزل شماره ۱۷۳.
- ↑ https://ganjinefarsi.com/Library?bpid=5247 ابو سعید ابو الخیر،بیت‌های پراکنده، تکه ۱۱
- ↑ آبیار، «بررسی کتیبه‌های محراب‌های گچی در موزه ملی ایران»، ص۷۶.
منابع
- آبیار، منصور، «بررسی کتیبه‌های محراب‌های گچی در موزه ملی ایران»، در مجله اثر، شماره ۳۵، پاییز ۱۳۸۱.
- ابن ادریس حلی، السراپر، تحقیق: سید محمدمهدی موسوی خرسان، العتبه العلویه المقدسه، نجف، ۱۴۲۹ق-۲۰۰۸م.
- ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه(رحله ابن بطوطه)، ترجمه: محمدعلی موحد، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۹ش.
- دوپولو، باپا، معماری اسلامی، ترجمه: حشمت جزنی، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجاء، ۱۳۶۸ش.
- تفضلی، عباسعلی، قبله‌نمای مسجد، محراب، مطالعات اسلامی، شماره ۳۵و۳۶، بهار و تابستان ۱۳۷۶ش.
- دهخدا، علی اکبر، لغتنامه، موسسه لغت نامه دهخدا، تهران، ۱۳۷۷ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق: صنوان عدنان داوودی، بیروت، دار الشامیة، بی‌تا.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، مصحح: علی اکبر غفاری، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، ۱۴۱۳ق.
- *سمهودی، علی بن احمد، وفاء الوفاء، تحقیق: خالد عبدالغنی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
- طوسی، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، قم، انتشارات قدس محمدی.
- «گودی محراب نماز به خاطر چیست؟»، وبگاه حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.، تاریخ بازدید: ۴ اسفند ۱۳۹۸ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، تحقیق: عباس قوچانی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- یزدی، العروه الوثقی، تحقیق: موسسه النشر الاسلامی، موسسه النشر الاسلامی التابعه لجامعه المدرسین، قم، ۱۴۱۹ق.
- یزدی، العروة الوثقی، تحقيق: مؤسسة النشر الإسلامي، الطبعة: الأولى،سنة الطبع: قم، ۱۴۲۳ق.
- مجلسی، محمد تقی، لوامع صاحبقرانی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.