پرسش:دلیل اعتراض‌های ابوذر به عثمان چه بود؟

دلیل اعتراض‌های ابوذر غفاری به عثمان خلیفه سوم را بخشش‌های زیاد و غیر عادلانه او از بیت‌المال به اطرافیان خود دانسته‌اند. به گفته ابن‌کثیر(۷۰۱–۷۷۴ق) از عالمان اهل‌سنت، ابوذر به رفتار عثمان و سایر کارگزارانش اعتراض داشت و آشکارا کسانی که ثروت می‌اندوختند را مورد نکوهش قرار می‌داد. ابن‌ابی‌الحدید، علت تبعید ابوذر به شام را در پی بخشش مبالغی از بیت المال به مروان بن حکم، زید بن ثابت و دیگران توسط عثمان عنوان می‌کند. بنا به گفته ابن‌ابی الحدید، ابوذر در کوچه و خیابان فریاد می‌زد و اعتراض می‌کرد تا اینکه عثمان، او را از مدینه اخراج و به شام تبعید کرد. طبق نقل مورخان، عثمان برای به تسلیم درآوردن ابوذر بود که او را به شام تبعید کرد. ابوذر به عملکرد معاویه در شام هم اعتراض داشت و همین سبب شد تا عثمان او را به مدینه باز گرداند. ابن‌ابی‌الحدید شارح نهج البلاغه نقل می‌کند که ابوذر در مدینه هم دست از امر به معروف و نهی از منکر برنمی‌داشت، و همین سبب شد تا عثمان او را به صحرای ربذه تبعید کند.

مخالفت مسلمانان با عثمان

برخی معتقدند نارضایتی و شورش علیه عثمان، ناگهانی و یکباره نبوده است بلکه عوامل مختلفی در گذر زمان سبب شد تا مخالفت‌ها شکل بگیرد. این عوامل بیشتر مربوط به عملکرد خلیفه بود. برخی کارهای عثمان همچون بخشش از بیت‌المال را مهم‌ترین مشکل عثمان دانسته‌اند. او اموال بسیاری را به بنی‌امیه می‌داد. این بخشش‌ها از بیت‌المال که مخالف عملکرد خلفای پیش از عثمان بود، اثر منفی در جامعه داشت و موجب بدگمانی بسیاری از مردم شد.

به گفته رسول جعفریان(متولد ۱۳۴۳ش) تاریخ‌پژوه معاصر، عثمان مناصب مهم حکومتی را به بنی‌امیه سپرد و عملا تمام قدرت در دست آنان افتاد. گماشتن خویشاوندان عثمان بر مناصب مهم و همچنین نوع حکومت کردن آنان موجب اعتراض بسیاری از مسلمانان گردید. منابع تاریخی برخی اقوام عثمان و مسئولیت‌های آنان را چنین برشمرده‌اند:

نام	نَسَب و نسبت با عثمان	مسئولیت
ولید بن عقبه	برادر مادری عثمان	حاکم کوفه
عبدالله بن عامر	پسر دایی عثمان	حاکم بصره
عبدالله بن ابی‌سرح	برادر رضاعی عثمان	حاکم مصر
معاویة بن ابوسفیان	بنی‌امیه	حاکم شام
مروان بن حکم	پسر عمو و داماد	کاتب
سعید بن عاص	بنی‌امیه	حاکم کوفه

ریشه اختلاف‌های ابوذر و عثمان

امام صادق(ع) آغاز اختلاف‌های ابوذر و عثمان را، در مورد زکات در زمان پیامبر(ص) دانسته که پیامبر اسلام(ص) در آن زمان به نفع ابوذر حکم کرده است. برخی مورخان بر این باورند که اعتراض ابوذر به خلیفه سوم، به‌خاطر این بود که خلیفه، بیت‌المال مسلمانان را به انحصار خود درآورده بود و مسلمانان را از بیت المال محروم می‌کرد. بخشش‌های زیاد و غیر عادلانه عثمان به افرادی مانند مروان بن حکم و دیگران را، از انتقادهای اصلی ابوذر به عثمان دانسته‌اند.

امربه معروف و واکنش عثمان

سید مرتضی(۳۵۵-۴۳۶ق) فقیه و متکلم شیعی نقل می‌کند که در مجلس دیگری عثمان به ابوذر مطالبی گفت، ابوذر به او گفت: من تو را نصیحت کردم ولی تو درباره من بدگمان بودی، همان‌طور که همراهان تو را نصیحت دادم و آنها نیز درباره من بدگمان بودند. عثمان گفت: تو دروغ می‌گویی، بلکه می‌خواهی فتنه‌گری کنی. ابوذر گفت: به خدا سوگند، گناهی بر من نیست جز اینکه خواستم امر به معروف و نهی از منکر کنم. عثمان غضبناک شد و گفت: به من بگویید که با این پیرمرد دروغگو چه کنم؟
در این موقع علی(ع) گفت، درباره این مرد همان مطلبی را به تو می‌گویم که مؤمن آل فرعون گفت: اگر دروغگو باشد، دروغش به زیان خود اوست و اگر راستگو باشد برخی از آنچه به شما وعده می‌دهد بر سرتان خواهد آمد.. عثمان که انتظار نداشت امام علی(ع) در دفاع از ابوذر با او چنین سخن بگوید، پاسخ تندی به امام داد و امام نیز همان‌گونه به او پاسخ تندی داد.

اعتراض به اسراف بیت‌المال

در زمان خلافت عثمان، از او و کارگزارانش از جمله معاویه، خرج‌های بیهوده و اسراف زیادی از بیت‌المال گزارش شده است. ابن‌کثیر از عالمان اهل‌سنت در کتاب خود، البدایه و النهایه، می‌نویسد؛ ابوذر غفاری به رفتار عثمان و سایر کارگزارانش اعتراض داشت و آشکارا کسانی که از بیت‌المال ثروت می‌اندوختند را سرزنش می‌کرد و فریاد می‌زد که کافران را به عذابی دردناک بشارت باد و آیه ۳۴ سوره توبه را تلاوت می‌کرد: آنان را که زر و سیم ذخیره می‌کنند و آن را در راه خداوند نمی‌بخشند به عذابی دردناک خبر ده.

بر اساس نقل‌های تاریخی، خلیفه در ابتدا پس از دریافت گزارش‌هایی از رفتار ابوذر، واکنشی نشان نداد. بعد از مدتی که ابوذر به رفتار خود ادامه داد، عثمان شخصی را نزد ابوذر فرستاد تا به او بگوید، از کارهایی که انجام می‌دهد خودداری کند. ابوذر در پاسخ او گفت که «آیا او مرا از خواندن کتاب خدا و از نکوهش کسانی که امر خداوند را ترک گفته‌اند، برحذر می‌دارد؟

ابن‌ابی‌الحدید(۵۸۶- ۶۵۶ق) در شرح نهج البلاغه آورده است که اعتراض‌های ابوذر به عثمان روز به روز زیادتر می‌شد. روزی عثمان از ابوذر پرسید آیا برای خلیفه جایز است مالی را از بیت‌المال قرض بگیرد تا وقتی که ممکن شد بپردازد؟ کعب الاحبار گفت که مانعی ندارد. در اینجا باز هم ابوذر نتوانست تحمل کند و رو به کعب گفت، یهودی‌زاده تو می‌خواهی احکام دین خودمان را به ما بیاموزی؟ عثمان به ابوذر گفت که خیلی ما را اذیت و یاران مرا سرزنش می‌کنی، و سپس او را از مجلس اخراج کرد.

واکنش عثمان به ابوذر و تبعید به شام

بنا به گفته ابن‌ابی‌الحدید، علت تبعید ابوذر به شام در پی بخشش مبالغ بیت المال به مروان بن حکم، زید بن ثابت و دیگران توسط عثمان بود. او می‌گوید: ابوذر در کوچه و خیابان فریاد می‌زد و اعتراض می‌کرد تا اینکه عثمان، او را از مدینه اخراج و به شام تبعید کرد. طبق نقل برخی از مورخان، عثمان برای به تسلیم درآوردن ابوذر بود که او را به شام تبعید کرد.

ابوذر در شام هم دست از مبارزه بر نداشت تا جایی که نقل کرده‌اند هنگامی که معاویه کاخ سبز را در دمشق می‌ساخت به او اعتراض می‌کند که اگر این خانه را از مال خدا ساخته‌ای، خیانت است و اگر از مال خود ساخته‌ای، اسراف است. ابوذر به عملکرد معاویه در شام اعتراض داشت و همین را سبب نامه‌نگاری معاویه به عثمان و شِکوه از ابوذر دانسته‌اند. مورخان بر این باورند که این انتقادات ابوذر، سبب شد تا عثمان او را به شام بفرستد.

سخنان امام علی(ع) هنگام تبعید ابوذر به ربذه

ابوذر! همانا تو برای خدا به خشم آمدی، پس امید به کسی بند که به خاطر او خشم گرفتی. این مردم بر دنیای خود از تو ترسیدند، و تو بر دین خویش از آنان ترسیدی... به زودی می‌دانی فردا سود برنده کیست، و آن که بیشتر بر او حسد برند، چه کسی است. اگر دنیای آنان را می‌پذیرفتی تو را دوست می‌داشتند، و اگر طرف آنان را می‌گرفتی در امینت بودی.

علامه مجلسی(۱۰۳۷-۱۱۱۰ق) در بحار الانوار نقل کرده که عثمان، بعد از مدتی که ابوذر را تبعید به شام کرد، دوباره به مدینه بازگرداند. نقل شده است که ابوذر بعد از برگشت از شام نیز ساکت نماند و اعتراضات شدیدی نسبت به عثمان کرد.

تبعید به ربذه و مرگ ابوذر

به گفته ابن‌ابی‌الحدید شارح نهج البلاغه نقل می‌کند که عثمان از اعتراض‌های زیاد ابوذر بسیار عصبانی شده بود، حکم تبعید او را که در آن هنگام، پیرمردی نود ساله بود، به ربذه صادر کرد و دستور داد هیچ‌کس او را بدرقه نکند.
وقتی این خبر به امام علی(ع) رسید به همراه برادرش عقیل و فرزندانش حسن(ع) و حسین(ع) و صحابی بزرگ رسول‌خدا(ص)، عمار یاسر، ابوذر را تا دروازه مدینه بدرقه کردند و با این حرکت حکم تبعید خلیفه را زیر سوال برده و حرکات ابوذر را تایید کرد.

به گفته طبری تاریخ نویس اهل‌سنت، ابوذر پس از مدتی زندگی در صحرای بی‌آب و علف ربذه، در آنجا مسجدی را بنا کرد. معاویه بعد از این حادثه، خانواده ابوذر را نیز از شهر بیرون کرد و همگی پیش او رفتند.
طبق نقل ابن‌کثیر، ابوذر در ذی‌الحجه سال ۳۲ قمری و در زمان خلافت عثمان در ربذه از دنیا رفت. پس از آن، عبدالله بن مسعود و برخی از یارانش از جمله حجر بن ادبر، مالک اشتر، و جوانانی از انصار که از آنجا می‌گذشتند، به غسل و کفن کردن او پرداختند و عبدالله بن مسعود بر پیکرش نماز خواند. شرح حال گفتگو بین ابوذر و عثمان و تبعید به ربذه در بسیاری از کتب تاریخی آمده است.

منابع

آیا می‌دانستید که...	جدیدترین پرسش‌ها
درگاه:پرسش/آیا می‌دانستید	پرسش:اگر خدا ما را دوست دارد، چرا ما را به جهنم میبرد؟ پرسش:چرا امام علی(ع) فرزندان خود را به ابوبكر، عمر و عثمان نامگذاری کرد؟ پرسش:باور به عصمت امامان شیعه غلو است؟ پرسش:آیا حضرت ابراهیم(ع) برای بخشیده شدن قوم لوط تلاشی داشت؟ پرسش:خدیجه(س) چگونه با ثروت خود سبب پیشرفت اسلام شد؟