قانون متحدالشکل کردن لباس
 سند تصویب قانون لباس متحدالشکل | |
| نام‌های دیگر | قانون توحید لباس |
|---|---|
| شرح ماجرا | تصویب قانون لباس متحدالشکل برای مردان |
| زمان | ۶ دی سال ۱۳۰۷ش |
| دوره | پهلوی اول |
| مکان | ایران |
| اهداف | یکدست‌سازی پوشش مردان ایرانی |
| عاملان | رضاشاه |
| نتایج | اجرای قانون توسط عوامل حکومت |
| پیامدها | واقعه مسجد گوهرشاد |
| واکنش‌ها | صدور اجازه اجتهاد از سوی مراجع تقلید • مکاتبۀ برخی روحانیان با حکومت • اعتراضات علنی بعضی روحانیان |
| مرتبط | واقعه کشف حجاب |
قانون متحدالشکل کردن لباس یا قانون توحید لباس در دوره حکومت رضاشاه قانونی است که با هدف یکدست‌سازی پوشش مردان ایرانی تصویب شد. از این قانون که در ۶ دی سال ۱۳۰۷ش به تصویب مجلس شورای ملی رسید، فقط روحانیانِ دارای مجوز تلبس معاف از پوشیدن لباس متحدالشکل بودند. با این حال، سوءاستفادۀ حکومت پهلوی از این قانون و انجام اعمالی همچون تشکیل دایره تَلبُّس و دستگیری و آزار روحانیون موجب اعتراض‌های گسترده‌ای شد. به گفتۀ مورخان، روحانیان این قانون را ابزاری برای تضعیف حوزه علمیه و زیر فشار قرار دادن خود می‌دیدند؛ به همین دلیل در شهرهای مختلف ایران دست به اعتراض زدند که به دستگیری و تبعید برخی از آنان انجامید. در این میان، علما و مراجع تقلید سعی کردند با صدور اجازات اجتهاد و مکاتبه با دولت، از خلع لباس اجباری جلوگیری کنند. واقعه مسجد گوهرشاد در ۱۳۱۴ش یکی از مهم‌ترین پیامدهای تصویب این قانون دانسته شده است. این قانون در نهایت در سال ۱۳۲۰ش با اشغال ایران و برکناری رضا شاه لغو شد.
معرفی
قانون متحدالشکل کردن لباس یا قانون توحید لباس[۱] قانونی بود که در دوران حکومت رضاشاه به تصویب رسید و مطابق با آن همۀ مردان ایران بایستی در هنگام کار دولتی لباس مخصوص قضایی یا اداری بپوشند و در خارج از محل کار لباس متحدالشکل و کلاه لبه‌دار به تن کنند.[۲] متخلفین از این قانون به جزای نقدی یا به حبس محکوم می‌شدند.[۳] طبق ماده دوم این قانون، هشت گروه از مجتهدان و روحانیانِ مسلمان و غیرمسلمان تحت شرایطی از پوشیدن لباس متحدالشکل معاف می‌شدند.[۴] با این حال، به دلیل استفادۀ حکومت از این قانون در راستای اِعمال فشار بر طلاب یا حتی روحانیان سرشناس، این قانون با مخالفت حوزویان مواجه شد.[۵] این قانون و مخالفت‌های برآمده از آن در نهایت منجر به آزار و تبعید بسیاری از روحانیان و حوادثی همچون واقعۀ مسجد گوهرشاد شد.[۶]
قانون متحدالشکل کردن لباس در ۶ دی سال ۱۳۰۷ش به تصویب مجلس شورای ملی رسید.[۷] در ۳ بهمن همان سال نیز «نظامنامه متحدالشکل شدن البسه» به تصویب هیئت دولت رسید که تعریف لباس متحدالشکل و مجازات متخلفان را بیان می‌کرد.[۸] همچنین در پی سفر رضاشاه به ترکیه، دولت ایران در ۷ تیر سال ۱۳۱۴ش کلاه پهلوی را ممنوع و کلاه تمام‌لبه (شاپو) را اجباری کرد.[۹] این قانون با اشغال ایران توسط متفقین و برکناری رضا شاه در سال ۱۳۲۰ش ملغی شد.[۱۰]
استفادۀ حکومت پهلوی از قانون لباس متحدالشکل علیه روحانیان
تحلیلگران معتقدند، روحانیون ایران قانون متحدالشکل کردن لباس را به معنای اهرمی برای نابودی یا تضعیف حوزۀ علمیه می‌دیدند.[۱۱] طی سال‌های منتهی به تصویب این قانون، دولت پهلوی برای کنترل فعالیت‌های مذهبی اقدامات دیگری از جمله ممنوعیت آموزش شرعیات و قرآن در مدارس[۱۲] و اخراج بسیاری از روحانیان از قوۀ قضائیه[۱۳] انجام داده بود. بر اساس قانون لباس متحدالشکل، طلاب بایستی در وزارت معارف امتحان می‌دادند یا از وزارت اوقاف مجوز می‌گرفتند.[۱۴] همچنین روحانیون ملزم بودند که مجوز تلبس را همراه خود داشته باشند و در غیر این صورت علاوه بر آزار مأموران حکومت، از خدمات‌دهی در ادارات دولتی محروم می‌شدند.[۱۵]
طبق گزارش‌ها، پس از تصویب این قانون در ادارۀ نظمیه برخی از شهرها، دایره‌ای به نام «دایرۀ تَلبُّس» تشکیل شد[۱۶] و مأموران حکومت با خشونت و توهین به روحانیون در صدد اجرای این قانون برآمدند.[۱۷] مطابق با خاطرات به جا مانده، در مواردی مأموران حکومت با ورود به مدارس علمیه عمامۀ طلبه‌ها را برمی‌داشتند، آنها را به شهربانی می‌بردند و از آنان تعهد می‌گرفتند که لباس متحدالشکل بپوشند.[۱۸] در پی فضای به وجود آمده، گروهی از روحانیون مجبور شدند لباس روحانیت را کنار بگذارند.[۱۹]
به گفتۀ رسول جعفریان، پژوهشگر تاریخ، دولت پهلوی در کنار استفاده از ابزار خشونت، جلساتی عمومی برای توجیه قوانینی همچون متحدالشکل کردن لباس و کشف حجاب در نظر گرفته بود که نظریه‌پردازان آن سید حسن تقی‌زاده (۱۲۵۷-۱۳۴۸ش)، علی‌اصغر حکمت (۱۲۷۲-۱۳۵۹ش)، محمود جم (۱۲۵۹-۱۳۴۸ش) و ابوالحسن پیرنیا (۱۲۴۸-۱۳۱۸ش) بودند.[۲۰]
مبارزۀ روحانیان با قانون لباس متحدالشکل
صدور اجازۀ اجتهاد یا مکاتبه با حکومت
بر پایه یک پژوهش، مراجع تقلیدی همچون سید ابوالحسن اصفهانی، آقا ضیاء عراقی، محمدرضا نجفی اصفهانی و محمدحسین کاشف‌الغطا با صدور گستردۀ اجازه‌نامۀ اجتهاد به روحانیان و طلاب سعی کردند از خلع لباس اجباری آنان جلوگیری کنند.[۲۱] همچنین گفته شده که روحانیان بانفوذ نیز سعی می‌کردند در مناطق خود برای طلاب مجوز بگیرند.[۲۲] بر اساس اسناد تاریخی، مدیران مدارس علمیۀ شیعیان در خارج از ایران نیز با مکاتبه با وزارت خارجه ایران، تلاش می‌کردند که طلاب مدارس خود را در هنگام حضور در ایران از قانون لباس متحدالشکل معاف کنند.[۲۳]
اعتراضات علنی
بر مبنای مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی نقل شده است که در ۱۳۰۷ش دو تن از نمایندگان روحانی مجلس، یعنی سید یعقوب انوار (۱۲۵۳- ۱۳۳۱ش) و سید رضا فیروزآبادی(متوفای ۱۳۴۴ش) در مخالفت با این قانون سخنرانی کردند.[۲۴] همچنین گزارش‌هایی از اعتراض روحانیون در شهرهایی همچون اصفهان، شیراز و قم وجود دارد که منجر به دستگیری آنان شد.[۲۵] تصویب قانون لباس متحدالشکل با مخالفت گروهی از علمای سرشناس تبریز نیز مواجه شد که در رأس آنها سید ابوالحسن انگجی (۱۲۵۲-۱۳۵۷ق) قرار داشت.[۲۶] در نتیجه این اعتراض علمای معترض تبریز دستگیر و تبعید شدند.[۲۷]
واقعۀ کشتار مسجد گوهرشاد
در ۱۳ فروردین سال ۱۳۱۴ش سید حسام‌الدین فالی، از فقیهان شیراز، علیه قانون توحید لباس و کشف حجاب سخنرانی کرد و دستگیر شد.[۲۸] در پی این واقعه، حاج آقا حسین قمی (۱۲۴۴ ۱۳۲۵ش) از مشهد به تهران رفت تا با رضاشاه دربارۀ پیامدهای این قانون مذاکره کند؛ اما دولت وقت ایران او را دستگیر کرد.[۲۹] در دی ۱۳۱۴ش روحانیون و جمعی از مردم مشهد، در اعتراض به این اتفاقات در مسجد گوهرشاد تحصن کردند.[۳۰] در پی این تحصن، مأموران حکومت پهلوی وارد صحن گوهرشاد شدند و مردم را به گلوله بستند.[۳۱]
پانویس
- ↑ ذکرالله، آیت الله حائری و تحولات سیاسی...، ۱۳۸۳ش، ص۲۸.
- ↑ «قانون متحدالشکل نمودن البسه»، سایت مرکز پژوهشهای مجلس؛ ذکرالله، آیت الله حائری و تحولات سیاسی...، ۱۳۸۳ش، ص۲۸؛ «۴ دی ۱۳۰۷ش.، تصویب نظامنامه متحد الشکل شدن لباس در شهر و روستاها»، سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
- ↑ «قانون متحدالشکل نمودن البسه»، سایت مرکز پژوهشهای مجلس.
- ↑ «قانون متحدالشکل نمودن البسه»، سایت مرکز پژوهشهای مجلس.
- ↑ منظورالاجداد، سیاست و لباس (گزیده اسناد متحدالشکل شدن البسه ۱۳۰۷-۱۳۱۸)، ۱۳۸۰ش، ص۸ و۹-؛ پسندیده، خاطرات آیت‌الله پسندیده (گفته‌ها و نوشته‌ها)، ۱۳۹۹ش، ج۱، ص۱۷۲.
- ↑ شفیعیان و مقیمی‌حاجی، «مسجد»، ص۶۲۷؛ هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ج۲، ص۱۵۵۷؛ سید بنکدار، «جریان اتحاد البسه در اصفهان»، ص۴۴؛ معینی رودبالی، «بررسی وضعیت و واکنش علمای فارس به قانون متحدالشکل کردن البسه»، ص۱۴۶-۱۴۷؛ ابراهیمی، «ابزارهای جامعه‌شناختی ترویج ارزش‌های دولت پهلوی اول...»، ص۲۵.
- ↑ «قانون متحدالشکل نمودن البسه»، سایت مرکز پژوهشهای مجلس.
- ↑ «۴ دی ۱۳۰۷ش.، تصویب نظامنامه متحد الشکل شدن لباس در شهر و روستاها»، سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
- ↑ «۴ دی ۱۳۰۷ش.، تصویب نظامنامه متحد الشکل شدن لباس در شهر و روستاها»، سایت سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
- ↑ «بازخوانی قانون متحدالشکل شدن لباس ایرانیان»، سایت دنیای اقتصاد؛ «کلاه پهلوی و تغییر اجباری لباس» سایت شهر فرنگ.
- ↑ بنایی، شناختنامۀ قم، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۸۹؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج۱، ص۲۴۱-۲۴۳؛ اراکی، دوره‌ها و پیشگامان بیداری اسلامی معاصر، بی‌تا، ص۱۳۰.
- ↑ مرتضوی، دانشنامه امام خمینی، ۱۴۰۰ش، ج۲، ص۴۸۰۹.
- ↑ معینی رودبالی، «بررسی وضعیت و واکنش علمای فارس به قانون متحدالشکل کردن البسه»، ص۱۳۵؛ مرتضوی، دانشنامه امام خمینی، ۱۴۰۰ش، ج۲، ص۴۸۰۹.
- ↑ معینی رودبالی، «بررسی وضعیت و واکنش علمای فارس به قانون متحدالشکل کردن البسه»، ص۱۳۵؛ بنایی، شناختنامۀ قم، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۸۹؛ مرتضوی، دانشنامه امام خمینی، ۱۴۰۰ش، ج۲، ص۴۸۰۹؛ منظورالاجداد، سیاست و لباس (گزیده اسناد متحدالشکل شدن البسه ۱۳۰۷-۱۳۱۸)، ۱۳۸۰ش، ص۸ و۹-.
- ↑ سید بنکدار، «جریان اتحاد البسه در اصفهان»، ص۴۴.
- ↑ معینی رودبالی، «بررسی وضعیت و واکنش علمای فارس به قانون متحدالشکل کردن البسه»، ص۱۳۸.
- ↑ مرتضوی، دانشنامه امام خمینی، ۱۴۰۰ش، ج۲، ص۴۸۰۹.
- ↑ «تأسیس حوزۀ علمیۀ قم به روایت خاطره: مصاحبه با آیت‌الله شیخ محمدصادق تهرانی»، ص۳۸
- ↑ تقی‌زاده داوری، مجموعه مقالات اجتماعی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۰۵-۲۰۶؛ مهدوی، اعلام اصفهان، ۱۳۸۶ش، ج۲، ص۸۸؛ مرتضوی، دانشنامه امام خمینی، ۱۴۰۰ش، ج۲، ص۴۸۰۹.
- ↑ جعفریان، مقالات تاریخی، ۱۳۷۹ش، ج۸، ص۳۵۶.
- ↑ باقری سیانی، اجازات آیة الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی، ۱۳۸۸ش، ص۳۵-۳۶.
- ↑ جلالی، مشاهیر مدفون در مشهد و حومه، ۱۳۸۹ش، ص۱۴۹.
- ↑ جعفریان، صد سالگی حوزه، ۱۴۰۰ش، ج۳، ص۱۸۹.
- ↑ «متحدالشکل شدن لباس در دوره پهلوی/ مجلس را چه به کلاه و تنبان مردم؟»، سایت تاریخ ایرانی.
- ↑ سید بنکدار، «جریان اتحاد البسه در اصفهان»، ص۴۴؛ معینی رودبالی، «بررسی وضعیت و واکنش علمای فارس به قانون متحدالشکل کردن البسه»، ص۱۴۶-۱۴۷؛ ابراهیمی، «ابزارهای جامعه‌شناختی ترویج ارزش‌های دولت پهلوی اول...»، ص۲۵.
- ↑ مرسلوند، زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲- ۳؛ فراهانی و دیگران، روز شمار تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۰۶.
- ↑ فراهانی و دیگران، روز شمار تاریخ معاصر ایران، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۰۶.
- ↑ مکی، تاریخ بیست ساله ایران، ۱۳۶۲ش، ص۲۵۲.
- ↑ ابراهیمی، «ابزارهای جامعه‌شناختی ترویج ارزش‌های دولت پهلوی اول...»، ص۲۵.
- ↑ حمید بصیرت‌منش، سیاست مذهبی حکومت رضاشاه، ۱۳۷۶ش، ص۴۵۹.
- ↑ شفیعیان و مقیمی‌حاجی، «مسجد»، ص۶۲۷؛ هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، ج۲، ص۱۵۵۷.
منابع
- ابراهیمی، مهراب، «ابزارهای جامعه‌شناختی ترویج ارزش‌های دولت پهلوی اول (مورد مطالعه: لباس متحدالشکل)»، تاریخ پژوهی، شماره ۸۳، تابستان ۱۴۰۰ش.
- اراکی، محسن و محمد مقدس، دوره‌ها و پیشگامان بیداری اسلامی معاصر، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
- «بازخوانی قانون متحدالشکل شدن لباس ایرانیان»، سایت دنیای اقتصاد، تاریخ درج مطلب: ۱۰ دی ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۵ دی ۱۴۰۳ش.
- باقری سیانی، مهدی، اجازات آیةالله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی (۱۲۸۴ق - ۱۳۶۵ق)، اصفهان، کانون پژوهش، ۱۳۸۸ش.
- بصیرت‌منش، حمید، «سیاست مذهبی حکومت رضاشاه»؛ تاریخ معاصر ایران، تهران، موسسه پژوهش و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۵ش.
- بنایی، علی و علی لاریجانی، شناختنامه قم، ایران، نور مطاف، ۱۳۹۰ش.
- پسندیده، مرتضی، خاطرات آیت‌الله پسندیده (گفته‌ها و نوشته‌ها)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۹ش.
- «تأسیس حوزۀ علمیۀ قم به روایت خاطره: مصاحبه با آیت‌الله شیخ محمدصادق تهرانی»، یاد، شماره ۴، پاییز ۱۳۶۵ش.
- تقی‌زاده داوری، محمود، مجموعه مقالات اجتماعی، قم، شیعه‌شناسی، ۱۳۸۸ش.
- جعفریان، رسول، صد سالگی حوزه، قم، نشر مورخ، ۱۴۰۰ش.
- جعفریان، رسول، مقالات تاریخی، قم، دلیل ما، ۱۳۷۹ش.
- جلالی، غلامرضا و گروه نویسندگان بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشاهیر مدفون در مشهد و حومه، مشهد، آستان قدس رضوی و بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- سید بنکدار، سید مسعود، «جریان اتحاد البسه در اصفهان» گنجینه اسناد، شماره ۶۸، زمستان ۱۳۸۶ش.
- شفیعیان، جواد و ابوالقاسم مقیمی‌حاجی، «مسجد»، در: مقالاتی از اندیشه‌نامۀ انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات انقلاب اسلامی، ۱۳۹۸ش.
- فراهانی، حسن و دیگران، روز شمار تاریخ معاصر ایران، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ۱۳۸۵ش.
- «قانون متحدالشکل نمودن البسه»، سایت مرکز پژوهشهای مجلس، تاریخ بازدید: ۲۳ دی ۱۴۰۳ش.
- «کلاه پهلوی و تغییر اجباری لباس» سایت شهر فرنگ، تاریخ بازدید: ۲۵ دی ۱۴۰۳ش.
- «متحد الشکل شدن لباس در دوره پهلوی/ مجلس را چه به کلاه و تنبان مردم؟»، سایت تاریخ ایرانی، تاریخ درج مطلب: ۱۸ دی ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۲۵ دی ۱۴۰۳ش.
- محمدبیگی، الیاس، برگی از تاریخ قم، قم، نشر زائر، ۱۳۸۹ش.
- محمدی، ذکرالله، آیت‌الله حائری و تحولات سیاسی، اجتماعی دوران معاصر، قم، انتشارات زائر، ۱۳۸۳ش.
- مدنی، جلال الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- مرتضوی، ضیاء، دانشنامه امام خمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ش.
- مرسولند، حسن، زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، تهران، الهام، ۱۳۶۹ش.
- معینی رودبالی، رضا، «بررسی وضعیت و واکنش علمای فارس به قانون متحدالشکل کردن البسه (۱۳۲۰ - ۱۳۰۷)»، مطالعات تاریخی، شماره ۶۸، بهار ۱۳۹۹ش.
- مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، تهران، نشر ناشر، ۱۳۶۲ش.
- منظورالاجداد، محمدحسین، سیاست و لباس، کتاب سیاست و لباس (گزیده اسناد متحدالشکل شدن البسه) (۱۳۱۸-۱۳۰۷)، تهران، انتشارات سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۸۰ش.
- مهدوی، مصلح‌الدین، اعلام اصفهان، اصفهان، سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری اصفهان، ۱۳۸۶ش.
- هاشمی رفسنجانی، اکبر، دوران مبارزه؛ خاطرات، تصویرها، اسناد، گاه شمار، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، ۱۳۷۶ش.