عبدالعزیز حلبی
| فقیه و قاضی شیعی | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | عَبْدُالعَزیز بن نَحْریر بن عبدالعزیز ابن بَرّاج طرابلسی |
| لقب | ابن بَرّاج • عزّالدین • عزّالمؤمنین |
| تاریخ تولد | حدود ۴۰۰ق |
| زادگاه | مصر یا شام |
| تاریخ وفات | شب جمعه، ۹ شعبان سال ۴۸۱ق |
| شهر وفات | طرابلس |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | سید مرتضی • شیخ طوسی |
| شاگردان | اسعد بن احمد طرابلسی • حسک ابن بابویه • عبدالجبار مقری رازی • عبدالرحمان نیشابوری خزاعی • حسن بن عبدالعزیز جیهانی |
| تألیفات | جواهر الفقه • شرح جمل العلم و العمل |
| سایر | قضاوت مـنطقه طرابلس |
عبدالعزیز حَلبی معروف به ابن بَرّاج (حدود ۴۰۰ تا ۴۸۱ ق)، فقیه و قاضی شیعی قرن پنجم قمری و از شاگردان سید مرتضی و شیخ طوسی است. او در سال ۴۳۸ق در طرابلس عهده‌دار منصب قضاوت شد. اسعد بن احمد طرابلسی و حسن بن عبدالعزیز جبهانی از شاگردان و المهذب و جواهر الفقه از آثار او به شمار می‌آیند. جعفر المهاجر در کتاب «ابن البرّاج الطرابلسی، عصره، سیرته و مصنّفاته» به شرح حال او پرداخته است.
زندگی‌نامه
عَبْدُالعَزیز بن نَحْریر بن عبدالعزیز بن بَرّاج طرابلسی معروف به قاضی ابن‌بَرّاج از فقیهان قرن پنجم هجری است.[۱] افندی در کتاب ریاض العلماء، محل تولد ابن‌برّاج را مصر دانسته است،[۲] اما جعفر سبحانی نویسنده موسوعة طبقات الفقهاء، این امر را بعید دانسته، وی را اهل شام معرفی می‌کند.[۳] در منابع از تاریخ ولادت او سخنی به میان نیامده است؛ ولی از آن جا که برخی منابع از عمر ۸۰ساله او یاد کرده و تاریخ وفاتش را ۴۸۱ق دانسته‌اند، جعفر سبحانی سال ولادتش را در حدود ۴۰۰ق حدس زده است.[۴] قاضی ابن برّاج نزدیک به هشت سال در درس سید مرتضی شرکت کرد و بعد از وفات وی نزدیک به سه سال در درس شیخ طوسی حاضر شد.[۵] اگرچه عبدالله بن عیسی افندی در ریاض العلماء، شیخ مفید را نیز از اساتید وی به شمار آورده،[۶] اما سبحانی این سخن را بعید دانسته است.[۷] او در سـال ۴۳۸ق از سوی جلال الملک [یادداشت ۱] به عنوان قاضی مـنطقه طرابلس منصوب شد.[۸]
به گفته افندی، فقیه دیگری به نام عبدالعزیز بن ابی کامل طرابلسی در عصر ابن‌براج می‌زیسته است که شرح حال وی در مواردی با شرح حال ابن‌براج اشتباه شده است.[۹] با این حال، جعفر سبحانی معتقد است دو عنوان «عبدالعزیز بن ابی کامل طرابلسی» و «عبدالعزیز ابن براج طرابلسی» به یک شخص تعلق دارد و دو شخص جداگانه نیستند.[۱۰]
کنیه و القاب
عبدالعزیز حلبی افزون بر «ابن برّاج» به «عزّالدین»، «عزّالمؤمنین»، «حلبی» و «طرابلسی» نیز ملقب بوده است. کنیه وی «ابوالقاسم» و از القاب دیگر او «قاضی» و «سعدالدین» را می‌توان نام برد.[۱۱] در اصطلاح فقیهان، «الشامیانِ» (=دو شامی) به معنای ابوصلاح حلبی و ابن براج است.[۱۲]
وفات
ابن براج در شب جمعه ۹ شعبان سال ۴۸۱ق در طرابلس(از شهرهای شام) درگذشت و در همان جا به خاک سپرده شد.[۱۳]
شاگردان
قاضی ابن برّاج شاگردان بسیاری تربیت کرد که برخی از آنان عبارتند از:
- اسعد بن احمد طرابلسی.[۱۴]
- حسن بن عبدالعزیز جبهانی
- داعی بن زید
- حسن بن حسین بن بابویه
- عبدالرحمان بن احمد نیشابوری خزاعی
- عبدالجبار بن عبدالله مقری رازی
- ابوجعفر محمد حلبی
- عبدالعزیز بن ابی کامل طرابلسی
- کمیح[۱۵]
تألیفات
ابن‌براج کتابهای متعددی را در فقه و کلام تألیف کرد که از آنها تنها سه کتاب «جواهر الفقه»، «شرح جمل العلم و العمل» و «المهذب» باقی مانده است.[۱۶]
آثار چاپی
- جواهر الفقه؛ این کتاب اولین نوشته‌ای است که مسائل فقهی و احکام شرعی را به صورت پرسش و پاسخ مطرح نموده است.
- شرح جمل العلم و العمل؛ این کتاب شرحی بر کتاب فقهی جمل العلم و العمل تألیف سید مرتضی است.
- المهذب.
آثار منسوب
- المعالم
- المنهاج
- الکامل
- روضة النفس فی احکام العبادات الخمس
- عماد المحتاج فی مناسک الحاج
- المقرب
- الموجز
- حسن التصریف.[۱۷]
منبع مطالعاتی
کتاب ابن البرّاج الطرابلسی، عصره، سیرته و مصنّفاته نوشته: جعفر المهاجر، نشر: مؤسسۀ کتاب شناسی شیعه.
این کتاب در سه عنوان کلی تدوین شده و ابتدا به شرح زندگانی ابن براج در چهار فصل و یک خاتمه می‌پردازد، بدین ترتیب:
- فصل اول: طرابلس تا زمان ابن البراج؛ شناساندن منطقۀ جغرافیایی این منطقه، ورود اسلام به این منطقه و رشد تشیع.
- فصل دوم: دورۀ زندگانی ابن براج؛ از زمان تولد تا مرگ و تحصیلات ابن براج.
- فصل سوم: رابطۀ ابن براج و شیخ طوسی، و توصیف ابن براج در کتابهای شیخ طوسی.
- فصل چهارم: موقعیت ابن براج در طرابلس در سه عنوان مُدرّس، قاضی، و مصنف.
- الف) مُدرس: وی به عنوان مدرس، شاگردان زیادی تربیت کرده است که نام هشت تن از مشهورین آنها در کتاب ذکر شده است.
- ب) قاضی: ابن براج به عنوان قاضی در این شهر به قضاوت مشغول بوده است.
- ج) مصنّف: ابن براج به عنوان نویسنده‌ای پر کار نیز مشهور است که مصنفات وی در پایان فصل به تفصیل معرفی شده‌اند از جمله: شرح جمل العلم والعمل؛ جواهر الفقه؛ المهذّب؛ الکامل؛ روضة النفس فی أحکام العبادات الخمس؛ عماد المحتاج فی مناسک الحاجّ؛ المعتمد و ....
کتاب شامل دو ملحق است که عبارتند از:
- ملحق اول: معرفی یکی از شاگردان ابن براج، اسعد بن احمد بن ابی روح طرابلسی (م ۵۰۴) و آثار وی.
- ملحق دوم: معرفی گنبد و بارگاه ابن أبی روح. کتاب شامل تصاویر رنگی از این بارگاه است.
در پایان کتاب نیز فهارس فنی، مطالب را به آسانی در اختیار خواننده قرار می‌دهد.
پانویس
- ↑ سبحانی، «مقدمه» در: المهذب، ج۱، ص۳۶.
- ↑ افندی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، مطبعة الخیام، ج۳، ص۱۴۲ و ۱۴۳.
- ↑ سبحانی، «مقدمه» در: المهذب، ج۱، ص۳۷.
- ↑ سبحانی، «مقدمه» در: المهذب، ج۱، ص۳۶.
- ↑ سبحانی، «مقدمه» در: المهذب، ج۱، ص۳۸.
- ↑ افندی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، مطبعة الخیام، ج۳، ص۱۴۱.
- ↑ سبحانی، «مقدمه» در: المهذب، ج۱، ص۴۶.
- ↑ صدر، تأسیس الشیعة، موسسة الاعلمی للمطبوعات، ص۳۰۴.
- ↑ افندی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، مطبعة الخیام، ج۳، ص۱۳۵.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۹ق، ج۵، ص ۱۸۰.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، اسماعیلیان، ج۷، ص۴۰۸.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۷، ص۱۴۲.
- ↑ سبحانی، «مقدمه» در: المهذب، ج۱، ص۳.
- ↑ سبحانی، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۹ق، ج۶، ص۴۶.
- ↑ سبحانی، «مقدمه» در: المهذب، ج۱، ص۴۸-۵۰
- ↑ سبحانی، «مقدمه» در المهذب، ج۱، ص۵۴.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، اسماعیلیان، ج۷، ص۴۰۹.
یادداشت
- ↑ ابوالحسن علی بن محمد بن عمار برادر زاده ابوطالب امین الدوله از حاکمان خاندان بنوعمار که از خاندان‌های شیعی مذهب و از قاضیان و امرای طرابلس شام، از قبیله افریقی کُتامه بوده‌اند. جلال‌الملک با درایت و نرمش سیاسی به عنوان بزرگ‌ترین چهره بنوعمار شناخته می‌شود.
منابع
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعة الخیام، بی‌تا.
- ابن‌برّاج، عبدالعزیز، المهذب، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۶ق.
- خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، بی‌تا.
- سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۹ق.
- صدر، حسن، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.