توبه نصوح
توبه نَصوح تعبیری قرآنی در آیه ۸ سوره تحریم و به معنای توبه خالص برای خداوند است که شخص پس از آن دوباره به سمت گناه باز نگردد. تعبیر «نصوح» در قرآن اشاره به نام شخصی ندارد، با این حال در ادبیات داستانی به نام شخصی تعبیر شده و داستانهایی برای او ساختهاند. در داستانی که مولوی شاعر مسلمان ذکر کرده، مردی دلاک به نام نصوح که شبیه زنان بود و دیگران وی را زن میپنداشتند، به دلاکی در حمام زنان میپرداخت. روزی برای وی گرفتاری بزرگی به وجود آمد که به رسوایی وی کشیده میشد. در نهایت او توبه کرد و خداوند وی را نجات داد.
مکارم شیرازی، فقیه و مفسر شیعه، معتقد است آیه ۸ سوره تحریم پنج ثمره برای توبه نصوح ذکر میکند: بخشش گناهان، ورود به بهشت، عدم رسوایی در روزی که حقایق آشکار میگردد، نور مومنان از پیشاپیش و سمت راست آنها حرکت میکند و پنجمین ثمره اینکه توجه این افراد به خداوند بیشتر شده و تقاضای تکمیل نور و آمرزش کامل گناه خویش را دارند.
توبه نصوح؛ توبه خالص و بیبازگشت
توبه نصوح تعبیری قرآنی است که خداوند در ابتدای آیه ۸ سوره تحریم مومنان را به آن دستور میدهد[۱] و این دستور را ارشادی دانستهاند.[۲] در صحیفه سجادیه از امام سجاد(ع) نقل شده که از تعبیر توبه نصوح استفاده کرده[۳] و چنین دعا کرده که «به توبه نصوح توفیقم ده»[۴]
عالمان مسلمان در مقصود از تعبیر «توبه نصوح» اختلاف نظر دارند[۵] و برخی این اقوال را تا ۲۳ قول برشمردهاند.[۶] برخی منابع شیعه[۷] و اهلسنت[۸] روایتی از پیامبر اسلام نقل کردهاند که مقصود از تعبیر «توبه نصوح»، توبهای است که انسان پس از آن دوباره به سمت گناه باز نگردد، همانگونه که شیر به سینه باز نمیگردد. این روایت را بیان درجه عالی توبه نصوح دانستهاند.[۹] در منابع شیعه روایتی از امام صادق(ع)[۱۰] و در منابع اهلسنت روایتی از عمر بن خطاب[۱۱]، بر همین محتوا نقل شده است. در تقریر این معنا گفته شده که توبه نصوح تحولی در انسان ایجاد میکند که راه بازگشت به گناه به کلی بسته میشود.[۱۲]
تقریر دیگری از معنای توبه نصوح وجود دارد که براساس معنای لغوی آن است.[۱۳] براساس این معنا برخی عالمان شیعه[۱۴] و اهلسنت[۱۵] توبه نصوح را به معنای توبه خالص برای خداوند معنا کردهاند. در این معنا، توبه، حقیقی و قاطع میباشد که هیچ تردید و ضعفی در آن راه ندارد.[۱۶] پشیمانی قلبی و استغفار با زبان،[۱۷] نصیحت نفس به انجام توبه[۱۸] و موارد دیگر[۱۹] نیز در تبیین توبه نصوح ذکر شده است. همچنین در روایتی از امام صادق(ع) روزه در روز پنجشنبه و جمعه توبه نصوح دانسته شده[۲۰] که شیخ صدوق، عالم شیعه، این را بیان مقدمه برای انجام توبه دانسته است.[۲۱]
آثار توبه نصوح
آیه ۸ سوره تحریم پس از دستور به توبه نصوح[۲۲] آثاری برای این توبه ذکر میکند.[۲۳] مکارم شیرازی، فقیه و مفسر شیعه، معتقد است آیه ۸ تحریم پنج ثمره برای توبه نصوح ذکر میکند: بخشش گناهان، ورود به بهشت، عدم رسوایی در روزی که حقایق آشکار میگردد، نور مومنان از پیشاپیش و سمت راست آنها حرکت میکند و پنجمین ثمره اینکه توجه این افراد به خداوند بیشتر شده و تقاضای تکمیل نور و آمرزش کامل گناه خویش را دارند.[۲۴] علامه طباطبایی، مفسر شیعه، احتمال داده که رسوا نشدن تنها در مورد پیامبر اکرم است و وجود نور و درخواست برای بیشترشدن آن نور برای مومنانی است که با پیامبر بودهاند.[۲۵]
امام صادق(ع) فرمودند، وقتی بندهای توبهی نصوح کند، خداوند او را دوست میدارد و گناهانش را در دنیا و آخرت میپوشاند. امام در توضیح این مطلب چنین میگوید که دو فرشتهای که بر فرد گماشته شدهاند، گناهان او را فراموش میکنند و به اعضای بدنش الهام میشود که گناهانش را پنهان کنند. در زمانی که این فرد خداوند را ملاقات میکند، چیزی نیست که بر گناه او گواهی دهد.[۲۶] قرضاوی عالم اهلسنت معتقد است گناهان کبیره تنها بوسیله توبه نصوح بخشیده میشوند.[۲۷]
داستانهایی درباره توبه نصوح
«نصوح» در آیه ۸ سوره تحریم را صفتی برای توبه دانستهاند[۲۸] که اشاره به فرد خاصی ندارد.[۲۹] اما بعدها نصوح در ادبیات داستانی به نام شخصی تعبیر شد و داستانهایی برای او ساختند.[۳۰] نام این داستانها را با برداشت از تعبیر قرآنی، توبه نصوح قرار دادند.[۳۱] البته به برخی جزئیات این داستانها اشکالاتی وارد شده و آنها را ساخته ذهن شاعر دانستهاند که با توبه نصوحی که در قرآن آمده است، غیر مرتبط میباشد.[۳۲]
توبۀ نصوح، نام منظومهای ۲۵۴ بیتی از شاعری ناشناس است که قصهای آموزشی و اخلاقی در باب توبه و مداومت بر آن است.[۳۳] در این داستان مردی دلاک به نام نصوح که شبیه زنان است، به دلاکی در حمام زنان میپردازد و همه او را زن میپندارند. روزی در حمام گرفتاری برای وی به وجود میآید که احتمال رسوایی وی میرود. در نهایت او توبه کرده، آن عمل را رها میکند. سپس با خانواده به بیابان میرود. در آنجا نیز مورد امتحان قرار میگیرد و آن امتحانات الهی را نیز با موفقیت سپری میکند.[۳۴]
مولوی، نیز روایتی از این داستان را در دفتر پنجم مثنوی معنوی آورده است.[۳۵] نصوح در روایت مولوی نزد عارفی میرود و از او میخواهد تا وی را توبه دهد. عارف به او میگوید که برو که خدا تو را توبه خواهد داد. اما وی باز هم به کار در حمام زنانه ادامه میدهد تا اینکه گوشوارۀ دختر پادشاه در حمام گم میشود و قصد دارند همه را بگردند و نصوح خود را در حال رسوا شدن مییابد. نصوح از روی صِدق توبه میکند و همان زمان گوشواره پیدا میشود. پس از آن نصوح از دلاکی زنان دست میکشد.[۳۶]
در سال ۱۳۶۱ش، در ایران، فیلمی پیرامون توبه با عنوان توبه نصوح به کارگردانی محسن مخملباف و با بازیگری فرجالله سلحشور ساخته شد.[۳۷] در این فیلم فردی به نام لطفعلی خان كارمند با سابقه بانک سكته میكند و میميرد. اما هنگام دفن، اطرافيان مطلع میشوند كه او زنده است. اين بازگشت از مرگ، او را به تفكر وا میدارد و تصميم میگيرد كه از تمام افرادی كه او را می شناسند حلاليت بطلبد. فیلم، داستان حلالیتطلبی و توبه وی است.[۳۸]
پانویس
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ش، ج۱۸، ص۱۹۷.
- ↑ طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۸ش، ج۱۳، ص۷۸.
- ↑ الصحیفة السجادیة، دعای ۴۷، ص۲۳۱.
- ↑ الصحیفة السجادیة، ص۲۳۱.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۱۹، ص۳۰۱.
- ↑ قرطبی، الجامع لأحکام القرآن، ۱۳۶۴ق، ج۱۸، ص۱۹۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۴۷۸.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۴۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۴، ص۲۹۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۳۲.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالماثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۲۴۵.
- ↑ «توبه نصوح یعنی چه؟»، استاد حسین انصاریان.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۶۱۶.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، ج۱۰، ص۵۱؛ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۴۷۸.
- ↑ غزالی، إحیاء علوم الدین، بیروت، ج۱۱، ص۱۴۹.
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۳۶۰ش، ج۱۲، ص۱۳۹.
- ↑ سمرقندی، تنبیه الغافلین فی الموعظة باحادیث سید الانبیاء و المرسلین، ۱۴۲۱ق، ص۴۹.
- ↑ طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، ۱۳۷۷ش، ج۴، ص۳۲۱.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۶، ص۲۲.
- ↑ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ۱۴۰۳ق، ص۱۷۴.
- ↑ شیخ صدوق، معانی الأخبار، ۱۴۰۳ق، ص۱۷۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۴، ص۲۹۱.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، ج۱۰، ص۵۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۴، ص۲۹۲.
- ↑ طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۳۳۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۳۱.
- ↑ «التطهر من الذنوب»، یوسف القرضاوی.
- ↑ ثعلبی نیشابوری، الکشف و البیان، ۱۴۲۲ق، ج۹، ص۳۵۰.
- ↑ ذوالفقاری، «توبه نصوح» مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ ذوالفقاری، «توبه نصوح» مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ ذوالفقاری، «توبه نصوح» مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ بهشتی، «توبه ی نصوح»، ص۷۷۱ -۷۷۲.
- ↑ ذوالفقاری، «توبه نصوح» مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ ذوالفقاری، «توبه نصوح» مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ مولوی، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، «حکایت در بیان توبه نصوح»، سایت گنجور.
- ↑ ذوالفقاری، «توبه نصوح» مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ طالقانی، «مجنون توبهکار از گور برخاسته»، روزنامه فرهیختگان.
- ↑ « توبه نصوح»، بانک جامع اطلاعات سینمای ایران.
منابع
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیرالقرآن، تحقیق: محمد جعفر یاحقی، محمد مهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۰۸ق.
- بهشتی، کمالالدین، «توبه ی نصوح»، مجله گوهر، شماره ۸، شهریور ۱۳۵۲ش.
- «التطهر من الذنوب»، یوسف القرضاوی، تاریخ درج مطلب: ۲۲ مارس ۲۰۲۵م، تاریخ بازدید: ۱۱ آذر ۱۴۰۴ش.
- «توبه نصوح»، بانک جامع اطلاعات سینمای ایران، تاریخ بازدید: ۱۹ آذر ۱۴۰۴ش.
- «توبه نصوح يعني چه؟»، استاد حسین انصاریان، تاریخ بازدید: ۱۱ آذر ۱۴۰۴ش.
- ثعلبی نیشابوری، ابواسحاق احمد بن ابراهیم، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- ذوالفقاری، حسن، «توبه نصوح» مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۳ دی ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۸ آبان ۱۴۰۴ش.
- سمرقندی، أبواللیث، تنبیه الغافلین بأحادیث سید الأنبیاء و المرسلین، تحقیق و تعلیق: یوسفعلی بدیوی، دمشق، بیروت، دار ابن کثیر، چاپ سوم، ۱۴۲۱ق.
- سیوطی، جلالالدین، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
- شیخ صدوق، معانی الاخبار، محقق و مصحح: علیاکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق: احمد قصیرعاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بیتا.
- الصحیفة السجادیة، قم، دفتر نشر الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- طالقانی، داوود، «مجنون توبهکار از گور برخاسته»، روزنامه فرهیختگان، تاریخ درج مطلب: ۲۸ تیر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۸ آبان ۱۴۰۴ش.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: محمدجواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طیب، سید عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، بیروت، دار الکتب العربی، چاپ اول، بیتا.
- قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، چاپ اول، ۱۳۶۴ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: علیاکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۶۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- مولوی، مثنوی معنوی، دفتر پنجم، «حکایت در بیان توبه نصوح»، سایت گنجور، تاریخ بازدید: ۲۸ آبان ۱۴۰۴ش.