مسجد جامع یزد

الگو:جعبه اطلاعات جای‌های تاریخی ایران مسجد جامع یزد بنایی تاریخی است با بیش از ۹۰۰ سال قدمت و از نظر معماری از سازه‌های مورد توجه مورخین و دانشمندان علوم معماری به شمار می‌رود. این بنا در متون تاریخی با نام‌های مسجد جمعه شهرستان، مسجد جامع عتیق، مسجد جمعه قدیم «درده» و مسجد جامع نو ذکر شده است. شیوه آذری، سبکی است که در معماری این بنا به کار رفته است.
از نظر جغرافیایی؛ این مکان وسط شهر قدیم، داخل‌ حصار واقع شده بوده و درشهر یزد کنونی در ضلع غربی‌ خیابان‌ امام خمینی، انتهای ‌خیابان مسجد جامع، محله دروازه شاهی‌ واقع است.
ساختمان‌ اولیه مسجد جامع‌ کبیر یزد، قرن ششم‌ هجری‌ آغاز گردیده، بانی اولیه آن علاء الدوله کالنجار از دودمان آل بویه بوده و پس از ویرانی، در‌ سال ۷۲۴ سید رکن الدین نظام الحسینی مسجد جامع کنونی را بنا نهاده است.
مساحت‌ بنا ۹۸۰۰ متر و شامل یک ایوان بلند، گنبدخانه، دو شبستان تابستانه در طرفین آن، دو گرم‌خانه در ضلع شرقی و غربی و یک صحن بزرگ مستطیل شکل است.
در تزیینات و نوع معماری مسجد جامع یزد از نمادهای شیعی مانند شمسه‎های دوازده‎پر و ستاره استفاده بسیار شده است.

تاریخچه

خوشنويسی نسخ آيه۲۰ سوره فتح، اثر بهاء الدين هزاراسب

بانی اولیه مسجد علاء الدوله کالنجار از دودمان آل بویه و حاکم یزد در زمان ملکشاه‌ سلجوقی‌ است. وی مردی مذهبی و باعقیده توصیف شده که در سال ۵۰۴ق به یزد آمد و در ۵۲۷ در این شهر وفات یافت. آثار ساختمانی او ویران شده است. پس از او‌ در‌ سال ۷۲۴ق سید رکن الدین نظام الحسینی در سمت قبله بنای علاء الدوله یا همان مسجد جامع عتیق، در زمین وسیعی ساختمانی مجلل را بنا کرد که همین مسجد جامع کنونی است.
رکن الدین در حالی‎که‌ ساختمان‌ گنبد‌ و ایوان ناتمام بود در سال‌ ۷۳۲‌ق درگذشت و پس از او شرف الدین علی یزدی، از مشاهیر یزد در دوره تیموری، بنابر وصیت‌ سید رکن‎الدین گنبد و ایوان را به اتمام‌ رساند. پس از این نیز در زمان امیر تیمور‌ و در سال ۷۷۷‌ گنبد و ایوان کاشی‎کاری گردید.
در زمان پسر امیر تیمور، خواجه جلال‌الدین‌ محمود‌ خوارزمی، کتیبه‌ای به خط نسخ به دست بهاء‌الدین‌ هزار‌ اسب که از خوش‎نویسان مشهور زمان خود بوده سوره فتح را گرد گنبد و ایوان‌ افزود؛ این کتیبه‌ ناتمام ماند و در سال ۸۱۹ به دست شاه نظام کرمانی در زمان شاهرخ‌ میرزا‌ اتمام یافت. در همین دوره به دستور شاه نظام، اسامی دوازده امام بر کتیبه ایوان نقش‌ شد،‌ و القاب شاهرخ بر کتیبه سردر مدخل بزرگ با کاشی منقوش شد.

تغییرات بعدی

رواق محمد ولي ميرزا، رواق غياث‎الدين

پيش و پس از تعمير توسط هيات حاميان

در طول سالیان بعدی تا سال ۱۳۲۴ش تغییرات بسیاری در بنا و تزیینات مسجد جامع توسط افراد مختلفی واقع شده است که مهم‎ترین آن‎ها به این ترتیب است:

• اضافه شدن پیشگاه ایوان با سنگ مرمر توسط بانویی به نام بی‎بی‌ فاطمه خاتون همسر جلال‎الدین چقماق شامی از منسوبان شاهرخ میرزا، وی دو ستون مرمر در دو طرف ایوان نصب و بالای‌ آن‎ها‌ ستونی از کاشی به ارتفاع ۱۸ متر بنا کرد.
  
• ساخت رواقی (سالن) با آجر و گچ درسمت راست گنبد توسط خواجه غیات‎الدین عقیل
• اضافه شدن رواقی مانند رواق خواجه‌ غیاث‌ الدین‌ در سمت چپ‌ گنبد‌ توسط شاه یحیی آخرین حکمران آل‌ مظفر‌.
• مرمت مسجد را و نصب کتیبه باخط نسخ بر‌ سردر‌ مدخل‌ بزرگ مشتمل بر القاب‌ میرزا‌ جهانشاه توسط امیر نـظام الدیـن حاجی قنبر جهانشاهی در سال‌ ۸۶۲‌ق .
• بنای دو منار‌ بر‌ دو‌ طرف‌ سردر‌ مدخل بزرگ توسط آقا جمال الدین محمد، حکمران یزد در عصر شاه طهماسب‌ صفوی‌ در سال۹۳۰ ق.
• تعمیر کلی صحن مسجد توسط حکمران وقت یزد و ساخت رواق‌هایی از گچ و آجر اطراف صحن و شبستانی در سمت‌ غرب مسجد که هم اکنون نیز باقی است. در زمان‌ فتحعلی‌شاه‌ قاجار‌ و در سال ۱۲۴۰‌ق، ، را
  

آخرین تصرفات و مرمت‎های چشمگیری که در ظاهر و باطن مسجد شد مربوط است به اقداماتی که از سال ۱۳۲۴ ش توسط هیات حامیان مسجد جامع کبیر شروع شد که محرک واقعی این اقدام حاج سید علی‎محمد وزیری از روحانیون شهر یزد بود.

نمادهای شیعی

نقش‌های به کار رفته در تزیینات مسجد جامع یزد، نمادهایی هستند که به گونه‌ای با عقاید مذهب شیعه ارتباط دارد؛ این نگاره‌ها شامل نقوش شمسه و ستاره، نقش قندیل، نقوش محراب مانند، گچ‎بری‎های زنجیره‎ای و غیره است. شمسه و ستاره اکثریت نقوش به‎کار رفته در مسجد را تشکیل می‎دهند.
بیشتر این نقوش، مانند ستاره پنج‎پر مفاهیم نام‌های حضرت محمد(ص)، حضرت علی(ع) و پنج تن آل عبا، امام حسین(ع) دربردارند و یا مانند شمسه‎های دوازده پر به مفاهیم دوازده امام، امام دوازدهم اشاره می‌کنند و یا هم‎چون شمسه‎های ۷۲ پر یادآور وقایعی چون حادثه کربلا و عاشورا، شهدای ۷۲ تن، و شهادت حضرت علی(ع) هستند.

شمسه ۱۲ پر

شمسه ۷۲ پر

نقوش ستاره در نمای داخلی گنبد مسجد

اهمیت وجود این نقوش در مسجد جامع در این است که با توجه به استقرار یک حکومت مرکزی سنی مذهب در زمان ساخت بنا به نوعی تفکرات شیعی سازندگان و بانیان بنا را نشان می‌دهند.
برخی از این نقوش هندسی و اسلیمی همچون شمسه‎های ۷۲ پر سر در ورودی، شمسه‎های ایوان جنوبی و طرح‌های محراب مانند نقش شده بر ستو ن‎های تزیینی ورودی گنبدخانه، از نقوش شاخص به‌کار رفته در مسجد جامع یزد هستند که در بنای دیگری از این دوران و به این زیبایی و عظمت نمی‎توان یافت.

از منظر اجتماعی

دویست ریالی با نقش مسجد جامع یزد

در سال‎های انقلاب اسلامی ایران به ویژه در اعتراضات مردمی ۸ فروردین سال ۱۳۵۷ش، مسجد جامع یزد محل اجتماع مردم بود.
در سال ۱۹۸۲م (۶۱-۱۳۶۰ش) بانک مرکزی اقدام به چاپ اسکناس‌های دویست ریالی با تصویر مسجد جامع یزد بر روی آن نمود، استفاده از این اسکناس تا کنون در ایران رواج دارد.

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود