ولاء عتق

ولاء عِتق اصطلاحی فقهی که به نوعی رابطه بین «‌برده آزادشده‌» و «‌فرد آزادکننده‌» اشاره دارد. در فقه اسلامی، غیر از ازدواج، روابط دیگری نیز وجود دارند که موجب ایجاد پیوند سببی می‌شوند؛ یکی از آنها «‌ولاء عتق‌» است.

به طور کلی معنای «‌ولاء »، پیوند و قرابت است. ولاء عتق (به معنای پیوند بر اساس آزادی) در مورد افرادی گفته می‌شود که قبلاً برده بودند و آزاد می‌شدند. بین فرد آزادشده و فرد آزادکننده پیوندی برقرار می‌شد و در شرایط خاص، از همدیگر ارث می‌بردند.^[۱] به این برده‌های آزادشده و به فرزندانشان مولی (جمع آن: مَوالی) می‌گفتند، همچنان که به آزادکننده نیز مولی می‌گفتند. از این رو، وقتی گفته می‌شود فلان فرد یا افراد مولی یا موالی یک گروه خاص هستند، به این معناست که آن گروه خاص آن فرد (یا افراد) را آزاد کرده‌اند. وقتی گفته می‌شود آنان موالی بنی هاشم هستند به این معناست که آنان آزادشدگان بنی‌هاشم‌اند. ^[۲]

تعریف

وَلاء در اصل به معنای قرابت و نزدیکی است و در اصطلاح به معنای نزدیکی یک شخص به شخصی دیگر یا اشخاصی دیگر است به گونه‌ای که از او (یا آنها) ارث ببرد؛ بدون آن که رابطه‌ای نسبی یا زوجیت بین آنها باشد. این ولاء سه قسم است: ولاء عتق، ضمان جریره و امامت.^[۳] از این روی ولاء عتق آن است که یک شخص به واسطه آزاد کردن برده خود، صاحب حقِ ارث بردن از او بشود.

شرایط

با ۳ شرط، شخص آزاد کننده، از آزاده شده خود ارث می‌برد:

آزاد کردن برده، تَبَرُّعی (داوطلبانه) باشد.
از ضمان جَریره^{[یادداشت ۱]} برده آزادشده تبری نجسته باشد.
شخص آزاد شده، هیچ وارث نسبی نداشته باشد.^[۴]

پانویس

↑ برای نمونه نک: ابن فهد حلی، المهذب البارع، ۱۴۰۷ق، ج۴، ۴۰۵.
↑ لغت نامه دهخدا، مدخل «‌مولی ».
↑ الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج۳، ص۲۱۹؛ ترجمه آزاد
↑ الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج۳، ص۲۱۹؛ ترجمه آزاد

یادداشت

↑ جریره به‌ معنای گناه و جنایت است. ضمانِ جریره، به عقدی اشاره دارد که به موجب آن یکی از طرفین عقد، تعهد می‌کند که چنانچه طرف دیگر جنایتی مرتکب شد که مستلزم دیه بود، آن دیه را بر عهده بگیرد، بااین شرط که از او ارث ببرد. شخص ضامن نباید از وارثان قانونی مضمون‌عنه باشد.

منابع

ابن‌فهد حلی]، المهذب البارع فی شرح المختصر النافع، تحقیق مجتبی عراقی، قم، موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم.
دهخدا، علی اکبر، لغت نامه.
الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، قم، موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان (۳جلدی)

[1] برای نمونه نک: ابن فهد حلی، المهذب البارع، ۱۴۰۷ق، ج۴، ۴۰۵.

[2] لغت نامه دهخدا، مدخل «‌مولی ».

[3] الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج۳، ص۲۱۹؛ ترجمه آزاد

[5] الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، ج۳، ص۲۱۹؛ ترجمه آزاد

[4] جریره به‌ معنای گناه و جنایت است. ضمانِ جریره، به عقدی اشاره دارد که به موجب آن یکی از طرفین عقد، تعهد می‌کند که چنانچه طرف دیگر جنایتی مرتکب شد که مستلزم دیه بود، آن دیه را بر عهده بگیرد، بااین شرط که از او ارث ببرد. شخص ضامن نباید از وارثان قانونی مضمون‌عنه باشد.

[۱]

[۲]

[۳]

[یادداشت ۱]

[۴]

ن ب و احکام ارث
اسباب ارث	نسب • ازدواج • ولاء عتق
موانع ارث	کفر • قتل • رقیت • لعان • ارتداد
وابسته	طبقات ارث • آیات ارث • عول • تعصیب • حبوه • موجبات ارث • کلاله • ارث زن
احکام خانواده