آیه تَوارُث زوجَیْن آیه ۱۲ سوره نساء به احکام ارث زن و شوهر می‌پردازد. این آیه بیانگر احکامی است که فقهای شیعه و اهل‌سنت درباره آن اشتراک نظر دارند. برخی از فقها با استناد به این آیه، شش حکم اصلی و شش حکم فرعی را درباره ارث زوجین استخراج کرده‌اند. طبق نصّ این آیه، زوج نصف اموال زوجه را در صورت نداشتن فرزند به ارث می‌برد و در صورت داشتن فرزند یک‌چهارم. زوجه نیز یک‌چهارم اموال زوج را در صورت نداشتن فرزند به ارث می‌برد و در صورت داشتن فرزند یک‌هشتم.
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| نام آیه | توارث زوجین |
| واقع در سوره | سوره نساء |
| شماره آیه | ۱۲ |
| جزء | ۱ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مدینه |
| موضوع | ارث زن و شوهر |
متن آیه توارث زوجین
آیه توارث زوجین دوازدهمین آیه از سوره نساء است.[۱]
﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ ١٢﴾ [نساء:12]
﴿و نیمی از میراث همسرانتان از آن شما [شوهران] است اگر آنان فرزندی نداشته باشند و اگر فرزندی داشته باشند یک چهارم ماترک آنان از آن شماست [البته] پس از انجام وصیتی که بدان سفارش کرده‌اند یا د ینی [که باید استثنا شود] و یک چهارم از میراث شما برای آنان است اگر شما فرزندی نداشته باشید و اگر فرزندی داشته باشید یک‌هشتم برای میراث شما از ایشان خواهد بود [البته] پس از انجام وصیتی که بدان سفارش کرده‌اید یا د ینی [که باید استثنا شود] و اگر مرد یا زنی که از او ارث می‌برند کلاله [=بی‌فرزند و بی‌پدر و مادر] باشد و برای او برادر یا خواهری باشد پس برای هر یک از آن دو یک ششم [ماترک] است و اگر آنان بیش از این باشند در یک سوم [ماترک] مشارکت دارند [البته] پس از انجام وصیتی که بدان سفارش شده یا د ینی که [باید استثنا شود به شرط آنکه از این طریق] زیانی [به ورثه] نرساند این است سفارش خدا و خداست که دانای بردبار است ١٢﴾
سوره نساء: آیه ۱۲
جایگاه
این آیه که به آیه «حَجْب» یا «ارث زوجه» نیز معروف است، افزون بر منابع تفسیری، در بحث ارث منابع فقهی مورد توجه قرار گرفته است؛ شیخ مفید با تمسک به این آیه، شش حکم اصلی و شش حکم فرعی را استخراج کرده است.[۲] احکام مذکور در این آیه مورد اجماع فقیهان مسلمان است.[۳]
مضمون آیه
در این آیه شیوه محاسبه و میزان ارث زوجین بیان شده است.[۴] بر این اساس هر یک از زوجین با شرایط خاصی دارای بیشترین و کمترین سهم ارث از همدیگر هستند؛ اگر زوجین فرزند نداشته باشند، بیشترین سهم ارث را از همدیگر می‌برند و اگر دارای فرزند باشند کمترین سهم را می‌برند. بیشترین سهم زوج، نصف و کمترین آن یک‌چهارم از ارث است و بیشترین سهم زوجه یک‌چهارم و کمترین سهم او یک‌هشتم است.[۵] «ولد» در آیه شامل پسر و دختر می‌شود[۶] و مراد از «زوجه» در آیه، همسر دائم است، نه موقت، چرا که همسر مُتعه نه ارث می‌برد و نه از او ارث می‌برند.[۷]
در این آیه شش حکم در مورد ارث بیان شده است. این احکام بعد از پرداخت وصیت و بدهی میت، به وارثان تعلق می‌گیرد. احکام مذکور در آیه عبارتند از:
- اگر زنِ درگذشته فرزندی نداشت، نصف اموال او به شوهرش می‌رسد.
- اگر زنِ درگذشته فرزند داشت، یک‌چهارم اموال وی به شوهرش می‌رسد.
- اگر شوهرِ درگذشته فرزندی نداشت، یک‌چهارم اموال به زنش می‌رسد.
- اگر شوهر درگذشته فرزند داشت، زن وی یک‌هشتم از اموال را به ارث می‌برد.
- در صورتی که وارث مرد یا زن میت کلاله[یادداشت ۱] او باشند و آنها دارای یک برادر یا خواهر (مادری) باشند، در این فرض هر یک از برادر یا خواهر یک‌ششم ارث را مالک می‌شوند.
- اگر میت بیش از یک برادر و خواهر داشت، همه آنها ثلث ترکه را به‌صورت مساوی به ارث می‌برند.[۱۱]
تک‌نگاری
- غفوری، خالد، «قانون توارث زوجین از دیدگاه قرآن کریم»، فقه اهل بیت علیهم‌السلام، بهار ۱۳۹۰، دوره ۱۷، شماره ۶۵، از صفحه ۵۶ تا ۱۱۵.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۴ش، ص۵۸.
- ↑ شیخ مفید، المقنعه، ۱۴۱۰ق، ص۷۰۶ و ۷۰۷.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۱۳۴؛ ابن‌عبدالبر، الاستذکار، ۲۰۰۰م، ج۵، ص۳۲۸.
- ↑ غفوری، «قانون توارث زوجین از دیدگاه قرآن کریم»، ص۵۸.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱۲؛ نووی، المجموع، دارالفکر، ج۱۶، ص۷۰.
- ↑ مجلسی، روضة المتقین، ۱۳۹۸ق، ج۱۱، ص۲۰۹.
- ↑ شریف مرتضی، الانتصار، ۱۴۱۵ق، ص۲۷۴.
- ↑ ابن‌ادریس حلی، المنتخب من تفسیر القرآن، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۲۷۶.
- ↑ شیخ طوسی، التبیان، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۱۳۵؛ طبرسی، جوامع الجامع، ۱۴۱۸ق، ج۱، س۳۷۹.
- ↑ فیض کاشانی، التفسیر الصافی، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۴۲۷.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱۲.
یادداشت
- ↑ ابن‌ادریس منظور از کلاله را فرد درگذشته‌ای می‌داند که پدر، مادر و فرزندی ندارد تا از وی ارث ببرند.[۸] در مقابل، برخی چون شیخ طوسی و طبرسی، کلاله را برادران و خواهران فرد درگذشته‌ای می‌دانند که ورثه‌ای ندارد.[۹] بنابر روایتی که از امام صادق(ع) نقل شده، مراد از کلاله کسی است که فرزند و پدر نداشته باشد و در اینجا همان برادران و خواهران مادری فرد درگذشته هستند؛ هر چند بنابر آیه دیگر، کلاله خواهران و برادران پدری یا مادری را شامل می‌شود.[۱۰]
منابع
- ابن‌ادریس حلی، محمد بن احمد، المنتخب من تفسیر القرآن و النکت المستخرجة من کتاب التبیان، تحقیق محمدمهدی موسوی خراسان، نجف، العتبة العلویة المقدسة، ۱۴۲۹ق.
- ابن‌عبدالبر، یوسف، الاستذکار، تحقیق سالم محمدعطا و محمدعلی معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۲۰۰۰م.
- شریف مرتضی، الانتصار، تحقیق موسسة النشر الاسلامی، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
- شیخ طوسی، محمد، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد حبیب قصیر عاملی، بی‌جا، مکتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۹ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعه، تحقیق موسسة النشر الاسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تحقیق موسسة النّشر الاسلامی، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۸ق.
- غفوری، خالد، «قانون توارث زوجین از دیدگاه قرآن کریم»، فصلنامه فقه اهل بیت، شماره ۶۵، بهار ۱۳۹۰ش.
- فیض کاشانی، محسن، التفسیر الصافی؛ تعلیق حسین اعلمی، طهران، مکتبة الصدر، چاپ دوم، ۱۴۱۶ق.
- مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، تحقیق حسین موسوی و علی‌پناه اشتهاردی، بی‌جا، بنیاد فرهنگ اسلامی، ۱۳۹۸ق.
- معرفت، محمدهادی، تاریخ قرآن، تهران، سمت، ۱۳۸۴ش.
- نووی، یحیی بن شرف، المجموع فی شرح المهذب، بی‌جا، دار الفکر، بی‌تا.