القبسات (کتاب)

القبسات

اطلاعات کتاب
نویسنده	میرداماد (متوفای ۱۰۴۱ق)
موضوع	حکمت، فلسفه ، کلام
سبک	استدلالی
زبان	عربی
مجموعه	۱ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	انتشارات دانشگاه تهران

القَبَسات از مهم‌ترین آثار میرداماد است که نام کامل آن در برخی از منابع "قبسات حق الیقین فی حدوث العالمْ" آمده است و چنانکه از این عنوان آشکار است، مساله خلق جهان و چگونگی صدور عالم از باری تعالی در این کتاب مطرح گردیده است.

میرداماد در ربیع الاول سال ۱۰۳۴ق روز میلاد پیامبر اکرم آغاز به تحریر این کتاب کرده، در ششم شعبان همان سال آن را به پایان رسانیده است.

میرداماد کتاب قبسات را در ده باب تنظیم کرده و هر بابی را به عنوان "قَبَس" خوانده و هر قبسی مشتمل بر فصول کوچکی است که از آن‌ها تعبیر به " ومضة" یا " ومیض " شده است. کلمة "قبس" به معنی "اخگر" یا "پارۀ آتش" است و از قرآن مجید اقتباس شده است. "ومضه" و "ومیض" از ریشۀ ومض است که به معنی درخشیدن برق آمده است. از این که میرداماد ابواب و فصول کتاب خود را به نامهایی خوانده که ارتباط با نور و آتش و درخشش دارد استنباط می‌شود که او توجّه خاصی به شیخ اشراق شهاب الدین سهروردی داشته است.

نام کتاب

قبسات، از مهمترین آثار فلسفی میرداماد (۹۷۰ ـ ۱۰۴۱ق) و مفصّل‌ترین ِ آنها دربارۀ حدوث و قدم، به زبان عربی است.

میرداماد خود در آغاز کتاب به اشاره و در پایان به تصریح از آن با عنوان القبسات یاد کرده، اما در برخی از منابع کتاب شناختی با نام قبسات حق الیقین فی حدوث العالم معرفی شده است.

مؤلف کتاب

مقالهٔ اصلی: میرداماد

مؤلف کتاب القبسات، سید محمدباقر میرداماد است. وی از حکمای بزرگ و عالمان برجسته قرن ۱۱ هجری قمری به شمار می‌آید. محدث قمی قدس سره در وجه تسمیه او به داماد می‌نویسد پدر او، داماد محقق ثانی، شیخ علی کرکی بود و او به این دامادی افتخار می‌کرده است، پس این لقب به ارث به اولاد ایشان رسید. او پس از آن که دوران کودکی را پشت سرگذاشت، به جرگه دانش‌پژوهان پیوست و با استعداد و نبوغی که داشت در محضر اساتید فن در شهرهای مشهد، قزوین و کاشان تحصیل علوم دینی را پی گرفت، تا آنجا که جامع معقول و منقول و سرآمد روزگار خود گردید و دانشمندان بزرگ و ناموری چون ملاصدرا در مکتب ایشان تربیت شدند. گرچه میرداماد در علوم مختلف نقلی چون فقه و اصول صاحب نظر و دارای تألیفات بود، لکن آن چه در شخصیت علمی ایشان غلبه دارد، مهارت در حکمت و فلسفه است؛ از این رو این حکیم متأله را معلم ثالث خوانده‌اند.

تاریخ تألیف

بر اساس مادّه تاریخی که میرداماد در پایان کتاب آورده است، تالیف قبسات را در ربیع الاول سال ۱۰۳۴ق، مصادف با میلاد پیامبر گرامی، آغاز کرده و در شب چهارشنبه ششم شعبان همان سال به پایان رسانده است.

چاپ

قبسات تاکنون بارها منتشر شده است: نخست در سال ۱۳۱۵ش به صورت چاپ سنگی، سپس با تصحیح انتقادی به اهتمام مهدی محقق و با همکاری سید علی موسوی بهبهانی، توشی هیکو ایزوتسو و ابراهیم دیباجی در سالهای ۱۳۵۶ش و ۱۳۶۷ش به چاپ رسید.

درباره قبسات

قبسات جمع قبس، به معنای پارۀ اخگر، برداشتی است از آیه لَّعَلِّي آتِيكُم مِّنْهَا بِقَبَسٍ (ترجمه:اميد كه پاره‌اى از آن براى شما بياورم)^{[طه–۱۰]} یاآتِيكُم بِشِهَابٍ قَبَسٍ (ترجمه:يا شعله آتشى براى شما مى‌آورم)^{[نمل–۷]}.

او این عنوان را – همانند عناوین بسیاری از سرفصلهای کتابهایش و نیز تخلص شعری‌اش، اشراق، که به نور اشاره دارد – تحت تاثیر شیخ اشراق و مقام فلسفی او برگزیده است.

کتاب قبسات، همان گونه که خود در آغاز تصریح کرده، متشکل از فصولی به نام قبس است و هر قبس به بخشهای کوچکتری با عنوان ومضه یا ومیض (مشتق از ومض، به معنای درخشش برق) تقسیم می‌شود.

شروح و حواشی

به دلیل اهمیت قبسات ، شروح و حواشی متعددی، چه در زمان خود میرداماد چه پس از وی، بر این کتاب نوشته شده است، که برخی از آنها عبارت‌اند از:

1. شرح میر سید احمد علوی (داماد و پسر خالۀ میر داماد)، که به گفتۀ او، آن را به درخواست مکرر خود میر، اما پس از درگذشت وی، نوشته است. این شرح، در واقع، حواشی مفصّل علوی است به صورت «قال اقول» در تبیین مطالبی از متن قبسات، و همانند دیگر شرحهای شارح بر آثار میر، جانبدارانه و همدلانه است. شرح علوی را حامد ناجی اصفهانی، بر اساس سه نسخۀ خطی، تصحیح کرده و در سال ۱۳۷۶ ش منتشرشده است.
2. شرح انتقادی و تحلیلی محمد بن علی رضا بن آقاجانی، از شاگردان ملاصدرا، که مفصّل‌ترین شرح قبسات است و در ۱۰۷۱ق به پایان رسیده است. بخشهای کوتاهی از این شرح را سید جلال آشتیانی تصحیح کرده، که در مجلد دوم منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران منتشر شده است.
3. حواشی مؤلف، که تمامی آنها با عنوان «اُفید» در شرح میر سید احمد علوی آمده است.
4. مقباس القبسات، که حواشی میرسید محمد اشرف بن عبدالحسیب بن احمد علوی است.
5. حواشی صدرالمتألهین شیرازی.
6. حاشیۀ آقا حسین خوانساری.
7. حواشی ملا شمسای گیلانی.
8. حواشی ملا علی نوری.
9. حاشیۀ ملا اسماعیل خواجویی.
10. حواشی میرزا ابوالحسن جلوه.
11. حواشی سید ابوالحسن رفیعی قزوینی.
12. حواشی برخی از شاگردانی که در حلقۀ درس میر حضور داشته و توضیحات وی را یادداشت کرده‌اند و در برخی نسخ خطی و چاپ سنگی موجود است.
13. حاشیه از شخص ناشناسی با عنوان «س م س»، که در برخی از نسخ خطی و چاپ سنگی قبسات دیده می‌شود.

محتوای کتاب

همان گونه که میر در آغاز کتاب تصریح دارد، یکی از شخصیتهای برجسته (نام نمی‌آورد) از او می‌خواهد کتابی بنویسد در این باب که تنها خدای تعالی قدیم است و پیوسته بوده، هست و خواهد بود و جهان با تمامی اجزایش (از عقول، نفوس، هیولیات، صور، اجسام، و اعراض) حادث‌اند و نیستی و هلاک را در پیش رو دارند. او می‌خواهد تا میر بر اساس قواعد و اصول فلسفی و براهین عقلانی، اندیشۀ درست را به اثبات برساند. چون میر از یک سو نمی‌توانسته خواست وی را رد کند و از سوی دیگر می‌دیده است که پیشینیان نتوانسته‌اند به شیوۀ برهانی این بحث را به نتیجه برسانند و حتی ابن سینا، شیخ فلاسفه، در کتاب شفا تصریح کرده که این مسئله (حدوث و قدم) جدلی الطرفین است و هیچ یک از دو طرف بحث به برهان تمسک نکرده‌اند، از این رو، به تألیف کتاب در ده قبس پرداخته است.

در قبس اول، نخست گونه‌های حدوث را تعریف و سپس بر اساس آن به طبقه بندی و تقسیم وجود پرداخته و در پایان به خوبی محل نزاع را تحریر کرده است.

در قبس دوم، گونه‌های سه گانۀ تقدم ذاتی را تبیین، و بر اساس تقدم به ذات، برای اثبات موضوع کتاب (حدوث جهان و قدم باری) استدلال کرده است.

در قبس سوم، دو نوع تأخر انفکاکی را تشریح کرده و بر اساس تقدم سرمدی، برای اثبات موضوع کتاب استدلال کرده است.

در قبس چهارم، به برخی آیات قرآن و روایات نبوی و ائمه علیهم‌السلام استشهاد نموده است.

در قبس پنجم، چگونگی وجود طبایع مرسله را تبیین، و بر اساس آن برای اثبات موضوع کتاب استدلال کرده است.

در قبس ششم، نخست در باب پیوستگی زمان و حرکت سخن گفته و بر اساس آن به اثبات موضوع کتاب پرداخته و سپس بر تناهی کمیتهای متصل استدلال کرده است.

در قبس هفتم، استدلال‌های جدلی پیروان حدوث عالم و مخالفان را گزارش و انتقادهای وارد بر هر دو را تشریح نموده است.

در قبس هشتم، پس از پاسخگویی به برخی از شبهات، به تبیین ماهیت قدرت و ارادۀ الهی پرداخته است.

در قبس نهم، جواهر عقلی و مراتب موجودات را در دو سلسلۀ بدوی و عودی اثبات کرده است.

در قبس دهم، به تبیین چیستی قضا و قدر، مسئلۀ شرور و ارتباط آن با قضای الهی و جایگاه دعا پرداخته است.

جستارهای وابسته

• میرداماد

منابع

• میرداماد، کتاب القبسات، به اهتمام مهدی محقق، تهران۱۳۶۷ش.
• القبسات، چاپ سنگی، تهران ۱۳۱۵ق.
• سید جلال آشتیانی، منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، تهران۱۳۵۱ ـ ۱۳۵۴ش.
• سید احمدعلوی، شرح القبسات، تحقیق حامد ناجی اصفهانی، تهران ۱۳۷۶ش.
• تقویم الایمان مع شرحه کشف الحقائق مع تعلیقات الملا علی النوری، به اهتمام علی اوجبی، تهران ۱۳۷۶ش.
• احمد رضا، معجم متن اللغة، بیروت۱۳۸۰ق.
• محمد باقر خوانساری، روضات الجنات، قم۱۴۰۱ق.
• آقا بزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت۱۴۰۳ق.
• http://www.encyclopaediaislamica.com/
• http://iistmu.ut.ac.ir
• http://www.hawzah.net