سیده ملک‌خاتون
| اولین حاکم زن شیعه در ایران | |
 آرامگاه سیده ملک‌خاتون در ری | |
| شناسنامه | |
|---|---|
| نام کامل | شیرین دختر اسپهبد رستمِ طبری |
| لقب | سیده ملک‌خاتون • سیده شیرین • اُم‌رستم • أم‌المُلوک |
| نسب | خاندان باوندیان |
| زادروز | حدود ۳۴۰ق |
| تاریخ درگذشت | ۴۱۹ق |
| شهر درگذشت | ری |
| آرامگاه | ری |
| نام همسر | فخرالدوله دیلمی |
| فرزندان | مجدالدوله دیلمی • شمس‌الدوله دیلمی |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه |
| اطلاعات سیاسی | |
| مناصب | حاکم آل بویه |
سِیّده مَلِک‌خاتون یا سِیّده شیرین (حدود ۳۴۰ق تا ۴۱۹ق) نخستین حکمران زن شیعه در ایران بود. او از سال ۳۸۷ق تا ۴۱۹ق به عنوان حاکم آل بویه بر مناطقی از ایران همچون ری، همدان و اصفهان حکومت کرد. ملک‌خاتون که مشاور فخرالدوله دیلمی بود، پس از درگذشت او، عملاً اداره حکومت را در دست گرفت و با شورش‌های داخلی و تهدیدهای خارجی مقابله کرد. او در دوران حکومتش توانست امنیت شیعیان را حفظ کند و ری را از حملۀ محمود غزنوی مصون نگه دارد.
به گفتۀ مورخان، ملک‌خاتون با تدابیر سیاسی خود توانست ارتباط علمی میان مراکز شیعی ایران و عراق را تقویت کند. در زمان او کتابخانه‌ای بزرگ در ری وجود داشت که مورد استفادۀ دانشمندانی چون ابن‌سینا قرار گرفت. دوران حکومت او با تجمع اندیشمندان و ادیبان در دربارش، ازجمله احمد بن فارس همدانی و منصور بن حسین آبی، شناخته می‌شود. با این حال، پس از مرگش، فرزندش مجدالدوله با استمداد از محمود غزنوی باعث پایان حکومت آل بویه در ری و ویرانی دستاوردهای مادرش شد. لشکرکشی غزنویان به ری منجر به تبعید یا قتل مجدالدوله، نابودی کتابخانۀ ری، و سرکوب شیعیان شد.
معرفی
سیده ملک خاتون یا سیده شیرین را اولین حکمران زن شیعه در ایران دانسته‌اند.[۱] او حدودِ سی و دو سال (از ۳۸۷ق تا ۴۱۹ق) بر مناطق وسیعی از ایران همچون ری (شهر شیعه‌نشین)، همدان و اصفهان (شهر سنی‌نشین) حکومت نمود[۲] و توانست ری را از حملۀ غزنویان حفظ کند.[۳]
طبق پژوهش‌های تاریخی، سیده ملک خاتون هشتاد سال زندگی کرد[۴] و در ۴۱۹ق در شهر ری درگذشت.[۵] طبق دانشنامه ری او از سادات نبود؛ اما مقبرۀ او در ری زیارتگاه مردم است.[۶] در کتاب‌های تاریخی و سرگذشت‌نامه‌ها از او با کُنیۀ «ام‌رستم» یا «سیده أم مجدالدوله رستم» نیز یاد شده است.[۷]
نحوۀ به حکومت رسیدن
به گفتۀ پژوهشگران، در قرن ۴ق فخرالدوله دیلمی (از فرمانروایان آل بویه)، در طول دوران حکومتش بر اندیشۀ سیاسی وزیر شیعۀ خود، صاحب بن عَبّاد (متوفای ۳۸۵ق) تکیه داشت و پس از مرگ صاحب، سیده ملک خاتون سمت مشاور فخرالدوله را به دست آورد.[۸] بنا به گزارش‌های تاریخی هنگامی که فخرالدوله در ۳۸۷ق درگذشت، پسرش مجدالدوله کودکی چهار ساله،[۹] یا یازده ساله بود.[۱۰] بر این اساس، گرچه به طور رسمی مجدالدوله را حاکم بعد از فخر الدوله می‌دانند؛[۱۱] اما به گفتۀ تاریخ‌نگاران، این ملک‌خاتون بود که پسرش را به حکومت ری منصوب کرد[۱۲] و عملاً خود او اداره حکومت را به عهده گرفت.[۱۳]
حفظ امنیت شیعیان ایران در دوران حکومت ملک‌خاتون
طبق نقل پژوهشگران، سیده ملک‌خاتون توانست با شورش‌های داخلی و تهدیدهای خارجی مقابله کند تا امنیتی که در زمان حکومت فخرالدوله دیلمی برای شیعیانِ ری به وجود آمده بود حفظ شود.[۱۴] طبق گزارش‌های تاریخی، در ۳۹۷ق فرزندش مجدالدوله علیه او شورش کرد؛[۱۵] اما ملک خاتون با کمک خویشاوندانش توانست بر او پیروز شود.[۱۶] همچنین طبق کتاب‌های تاریخی و سرگذشت‌نامه‌ها، او توانست خطر محمود غزنوی به عنوان دشمن اصلی شیعیان در آن زمان را از مناطق تحت حکومتش دفع کند و با نامه نگاری‌هایی که با محمود غزنوی داشت، باعث شد تا ملک‌خاتون زنده بود غزنویان به ری لشکر نکشند.[۱۷]
حضور دانشمندان در دربار ملک‌خاتون
دربار سیده ملک‌خاتون را محل تجمع ادیبان و دانشمندان زمان دانسته‌اند.[۱۸] در زمان قدرت ملک‌خاتون کتابخانه‌ای بزرگ در ری وجود داشت و در اختیار دانشمندان بود.[۱۹] همچنین گزارش شده که با شرایط ایجاد شده سیاسی در دوره حکومت ملک‌خاتون، ارتباط علمی ایران با مراکز علوم شیعی عراق فراهم شده بود به طوری که برخی از عالمان برای تحصیل از ایران به بغداد (مرکز علمی دانشمندان شیعی) می‌رفتند و پس از تحصیل به ایران باز می‌گشتند.[۲۰]
گفته شده که ملک‌خاتون، احمد بن فارِس همدانی (متوفای ۳۹۵ق) فقیه، محدث و ادیب مسلمان، را مسئول تربیت فرزندش مجدالدوله کرد.[۲۱] ابوعلی سینا، فیلسوف ایرانی، نیز با قدرت‌یابی محمود غزنوی و مخالفت او با شیعیان، از خراسان به دربار سیده ملک‌خاتون و مجدالدوله آمد و از کتابخانه ری استفاده کرد.[۲۲] رسول جعفریان، پژوهشگر تاریخ تشیع، نقل کرده که منصور بن حسین آبی، فقیه و ادیب شیعه، در زمان حیات ملک‌خاتون در دربار مجدالدوله بود.[۲۳] همچنین نقل شده که ابوالعلاء بن حَسول (متوفای ۴۵۰ق) ادیب شیعه، وزیر مجدالدوله بوده است[۲۴] و کمال‌الدین بُندارِ رازی (متوفای ۴۰۱ق)، ادیب و دانشمند شیعه[۲۵] و ابن‌خَمّار (۳۳۱-۴۰۷ق) پزشک و فیلسوف مسیحی که بعدها مسلمان شد،[۲۶] مدتی در دربار ملک‌خاتون بوده‌اند.
پایان حکومتِ آل بویه بر ری پس از مرگ ملک‌خاتون
طبق پژوهش‌های تاریخی، پس از مرگ سیده ملک خاتون، فرزندش مجدالدوله برای دفع توطئۀ دشمنان خود (یا به نقلی توطئۀ فرماندهان خود)، از محمود غزنوی کمک خواست؛ اما وقتی محمود به ری لشکر کشید، مجدالدوله را دستگیر نمود و به هند تبعید کرد.[۲۷] طبق نقل دیگر او را در خوارزم به قتل رساند.[۲۸] محمود غزنوی کتابخانه ری را به آتش کشید و صدها نفر از اندیشمندان شیعه را به اتهام الحاد به دار آویخت[۲۹] و در ۴۲۰ق به حکومت شیعیان بر ری پایان داد.[۳۰]
پانویس
- ↑ فقیهی مقدس، شخصیت‌ها و آثار علمی بانوان شیعه…، ۱۳۹۷ش، ص۱۸۸؛ ری‌شهری و دیگران، دانشنامۀ ری، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۴۸۱.
- ↑ بیهقی، تاریخ بیهق، ۱۳۶۱ش، ص۳۰۴؛ فقیهی مقدس، شخصیت‌ها و آثار علمی بانوان شیعه…، ۱۳۹۷ش، ص۱۸۸.
- ↑ مشکور، تاریخ ایران زمین، ۱۳۷۵ش، ص۱۷۷–۱۸۸؛ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۰۹؛ فقیهی مقدس، شخصیت‌ها و آثار علمی بانوان شیعه…، ۱۳۹۷ش، ص۱۹۰.
- ↑ فقیهی مقدس، شخصیت‌ها و آثار علمی بانوان شیعه…، ۱۳۹۷ش، ص۱۸۹.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۷۸؛ ابن‌اثر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۳۶۹.
- ↑ ری‌شهری و دیگران، دانشنامۀ ری، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۴۸۳.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۷۸؛ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۶۲۰.
- ↑ توکلی، «سیده ملکه خاتون نخستین فرمانروای زن شیعه ایرانی»، ص۴۷؛ ترکمنی‌آذر، «حاکمان زن شیعه مذهب در تاریخ ایران»، ص۵۲.
- ↑ تونجی، معجم أعلام النساء، ۲۰۰۱م، ص۱۰۹؛ ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۶۲۰.
- ↑ مشکور، تاریخ ایران زمین، ۱۳۷۵ش، ص۱۷۷.
- ↑ ابن‌تغری بردی، النجوم الزاهرة، ۱۳۹۲ق، ج۴، ص۱۹۸؛ حسینی خاتون‌آبادی، وقایع السنین و الاعوام، ۱۳۵۲ش، ص۲۳۹.
- ↑ فقیهی مقدس، شخصیت‌ها و آثار علمی بانوان شیعه…، ۱۳۹۷ش، ص۱۸۸.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ق، ج۹، ص۱۳۲ و ۲۰۴.
- ↑ فقیهی مقدس، شخصیت‌ها و آثار علمی بانوان شیعه…، ۱۳۹۷ش، ص۱۸۸؛ ری‌شهری و دیگران، دانشنامۀ ری، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۴۸۲-۴۸۳.
- ↑ ری‌شهری و دیگران، دانشنامۀ ری، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۴۸۱.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۷۸.
- ↑ تونجی، معجم أعلام النساء، ۲۰۰۱م، ص۱۰۹؛ عنصرالمعالی، نصیحت‌نامه معروف به قابوس‌نامه، ۱۳۱۲ش، ص، ۱۰۵؛ بیهقی، تاریخ بیهق، ۱۳۶۱ش، ص۳۰۴؛ فقیهی مقدس، شخصیت‌ها و آثار علمی بانوان شیعه…، ۱۳۹۷ش، ص۱۹۰.
- ↑ توکلی، «سیده ملکه خاتون نخستین فرمانروای زن شیعه ایرانی»، ص۵۷؛ ری‌شهری و دیگران، دانشنامۀ ری، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۴۸۲.
- ↑ احمدی بیغش، «فعالیت‌های بانوان شیعه قرن چهارم هجری در تثبیت و تعمیق علوم»، ص۱۳۳.
- ↑ فقیهی مقدس، شخصیت‌ها و آثار علمی بانوان شیعه…، ۱۳۹۷ش، ص۱۸۸-۱۸۹.
- ↑ ترکمنی‌آذر، «حاکمان زن شیعه مذهب در تاریخ ایران»، ص۵۵.
- ↑ ترکمنی‌آذر، «حاکمان زن شیعه مذهب در تاریخ ایران»، ص۵۵.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ بیهقی، تاریخ بیهق، ۱۳۶۱ش، ص۱۱۱؛ مدیرشانه‌چی، کتاب و کتابخانه در اسلام، ۱۳۷۴ش، ص۱۳۵.
- ↑ فدایی عراقی، حیات علمی در عهد آل بویه، ۱۳۸۳ش، ص۳۲۷.
- ↑ فدایی عراقی، حیات علمی در عهد آل بویه، ۱۳۸۳ش، ص۱۲۰.
- ↑ بیات، کلیات تاریخ تطبیقی ایران، ۱۳۷۷ش، ص۱۶۶؛ فقیهی مقدس، شخصیت‌ها و آثار علمی بانوان شیعه…، ۱۳۹۷ش، ص۱۹۰.
- ↑ حسینی خاتون آبادی، وقایع السنین و الاعوام، ۱۳۵۲ش، ص۲۵۲.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۰۹؛ فقیهی مقدس، شخصیت‌ها و آثار علمی بانوان شیعه…، ۱۳۹۷ش، ص۱۹۰.
- ↑ مشکور، تاریخ ایران زمین، ۱۳۷۵ش، ص۱۷۷–۱۸۸.
منابع
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.
- ابن‌تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهره، وزارة الثقافة و الإرشاد القومی، المؤسسة المصریة العامة، ۱۳۹۲ق/۱۹۷۲م.
- ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ إبن‌خلدون، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
- احمدی بیغش، خدیجه، «فعالیت های بانوان شیعه قرن چهارم هجری در تثبیت و تعمیق علوم و فرهنگ تمدن اسلامی». فصلنامه قرآن، فرهنگ و تمدن، شماره پیاپی ۶، اسفند ۱۴۰۰ش.
- امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش.
- بیات، عزیز الله، کليات تاريخ تطبيقی ايران، تهران، امير کبير، ۱۳۷۷ش.
- بیهقی، علی بن زید، تاریخ بیهق، تهران، فروغی، ۱۳۶۱ش.
- ترکمنی آذر، پروین، «حاکمان زن شیعه مذهب در تاریخ ایران (سیده خاتون، ترکان خاتون، جانبیگم خاتون)»، بانوان شیعه، شماره ۶ و ۷، ۱۳۸۴ش و ۱۳۸۵ش.
- توکلی، فائزه، «سیده ملکه خاتون نخستین فرمانروای زن شیعه ایرانی»، بانوان شیعه، شماره ۱۶، تابستان ۱۳۸۷ش.
- تونجی، محمد، معجم أعلام النساء، بیروت، دار العلم للملایین، ۲۰۰۱م.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، تهران، نشر علم، ۱۳۸۷ش.
- حسینی خاتون‌آبادی، عبد الحسین، وقایع السنین و الاعوام، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
- عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر، نصیحت‌نامه معروف به قابوس‌نامه، مقدمه و حاشیه: نفیسی، سعید، تهران، مطبعه مجلس، ۱۳۱۲ش.
- فدایی عراقی، غلامرضا، حیات علمی در عهد آل بویه، تهران، دانشگاه تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ، ۱۳۸۳ش.
- فقیهی مقدس، نفیسه؛ گروه نویسندگان کنگره بین‌المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی، شخصیت‌ها و آثار علمی بانوان شیعه در علوم اسلامی، قم، انتشارات امام علی بن ابی‌طالب(ع)، ۱۳۹۷ش.
- محمدی ری‌شهری، محمد و دیگران، دانشنامه ری، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، ۱۳۹۸ش.
- مدیر شانه‌چی، کاظم، کتاب و کتابخانه در اسلام، مشهد، آستان قدس رضوی: بنياد پژوهش‌های اسلامى، ۱۳۷۴ش.
- مشکور، محمدجواد، تاریخ ایران زمین، تهران، اشراقی، ۱۳۷۵ش.
