ایام تشریق

تَشْریق، عنوانی برای روزهای ۱۱تا۱۳ ذیحجه. بخش مهمی از مناسک حج مثل قربانی و رمی جمرات و...در همین ایام صورت می‌گیرد. به همین دلیل این ایام در فرهنگ اسلامی به داشتن آداب و جایگاهی ویژه ممتاز شده است. در برخی از منابع، از این ایام به عنوان عیدی از عیدهای اسلامی یاد شده است.

وجه نام‌گذاری

درباره وجه نام‌گذاری، هم در منابع لغوی و هم در منابع دینی گفته شده است که علت آن خشکاندن گوشت قربانی‌های حاجیان بوسیله آفتاب در این ایام است. گفته شده است که عرب جاهلی در طی مناسک خود، خطاب به کوه ثبیر واقع در منا می‌گفتند: ای ثبیر از نور خورشید برافروز (اَشرِق ثـَبیر) تا قربانی کنیم»، و قربانی را زمانی انجام می‌دادند که خورشید می‌دمید.

بر این پایه می‌توان نتیجه گرفت که «ایام تشریق»، نامی بازمانده از دورهٔ جاهلیت بوده است. در صدر اسلام و سده‌های متقدم، هرکدام از این ۳ روز نیز برای خود نام‌هایی ویژه داشته‌اند.

از امام صادق (ع) نقل شده است که مشرکان در روزهای تشریق پس از پایان مناسک حج در منا گرد می‌آمدند، از پدران خویش یاد و بدان‌ها فخرفروشی می‌کردند. به همین سبب، مسلمانان مأمور شدند که در آن هنگام ذکر خدا کنند.

تشریق در قرآن و روایات

در قرآن کریم، تعبیر تشریق به کار نرفته است، اما از همان سدهٔ نخست هجری، تعبیر قرآنی «ایام معدودات» را اشاره به ایام تشریق دانسته‌اند. . البته بر اساس برخی روایات، تعبیر قرآنی ایام معلومات، اشاره به ایام تشریق دارد.

بر طبق برخی روایات، علت قرار گرفتن مناسک حج اسلامی در این ایام، وقوع حج و طواف فرشتگان در آغاز خلقت زمین و سپس حج تمامی پیامبران در همین روز است.

قربانی در ایام تشریق

در فقه اهل سنت

در فقه اسلامی، یکی از واجبات سه‌گانه حج در منا قربانی کردن است. به جز برخی از فقیهان متقدم که زمان قربانی را محدود به روز عید قربان دانسته‌اند، فقهای مذاهب اهل سنت، از جمله ابوحنیفه، مالک و احمد بن حنبل، روز عید قربان و دو روز نخست از ایام تشریق را ایامی دانسته‌اند که قربانی در آن جایز است ولی معتقدند که در روز سوم از ایام تشریق، نمی‌توان قربان کرد.

نظر دیگر نیز مربوط به شافعی و اوزاعی فقیه اهل شام است که به نظر این افراد، قربانی از روز عید قربان تا پایان روز سوم این ایام نیز جایز است.

در فقه امامیه

فقهای امامیه در این مسئله بر دو گروه بوده‌اند. نظر رایج و مشهور آنان این بوده که در منطقه منا، قربانی کردن از روز عید قربان تا پایان ایام تشریق جایز است ولی در خارج از این منطقه، تنها روز عید و دو روز اول ایام تشریق (۱۱ و ۱۲ ذی حجه) می‌توان قربان کرد.

برخی دیگر از فقهای امامیه معتقدند که قربانی کردن تا پایان ماه ذیحجه مجاز است، هرچند انجام آن در روز عید قربان احوط است و در صورت انجام ندادن در این روز، انجامش در سه روز ایام تشریق، بهتر و به احتیاط نزدیک‎تر است.

سایر اعمال در ایام تشریق

از دیگر واجبات حج در ایام تشریق، رمی جمرات و بیتوته کردن حاجیان در منا تا نیمه شب این ۳ روز است. بر طبق روایات و متون فقهی، از آداب خاص ایام تشریق ذکر تکبیر پس از وعده‌های نماز است. دربارهٔ نحوهٔ تکبیر گفتن و زمان آن میان فقیهان اختلافاتی دیده می‌شود.

برخی زمان آن را در منا از نماز ظهر عید قربان تا طلوع فجر آخرین روز تشریق و برخی بعد از نماز ظهر روز عید تا طلوع فجر چهارمین روز دانسته‌اند. حتی برخی آن را از ظهر عید تا طلوع فجر روز دوم تشریق گفته‌اند.

حوادث مهم ایام تشریق

از رخدادهای مهم در ایام تشریق، قرائت سوره برائت برای حاجیان در مراسم حج توسط حضرت علی (ع) به فرمان حضرت رسول (ص) در سال ۹ق است. دیگر، انعقاد پیمان عقبه دوم در روز دوم تشریق از سال ۱۳ بعثت است که میان پیامبر (ص) با گروهی از انصار بسته شده و زمینهٔ هجرت آن حضرت به مدینه را فراهم آورده است.

محرمات این ایام

برخی اعمال در این سه روز حرام است. از محرمات این ایام روزه گرفتن برای آن دسته از حاجیانی است که در سرزمین منا حضور دارند؛ این حرمت به حاجیان محدود شده است، اما اغلب چنین قیدی دیده نمی‌شود.

منابع اهل سنت نیز روزهٔ این ایام را عملی ناپسند دانسته‌اند که اغلب به معنای تحریم و گاه به معنای کراهت گرفته شده است. در قول قدیم شافعی و قول برخی از فقیهان عراق کسی که حج تمتع به جای می‌آورد، اگر پیش از عرفه موفق به ۳ روز روزه نشده باشد، می‌تواند در ایام تشریق روزه بگیرد.

روایات، علت ممنوع بودن روزه در این ایام را، میهمانی حاجیان بر سفرهٔ نعمت خداوند دانسته‌اند.

منابع

• قرآن کریم؛
• ابن ابی شیبه، عبداللٰه، المصنف، به کوشش سعید لحام، بیروت، ۱۴۰۹ق؛
• ابن ابی عاصم، احمد، الآحاد و المثانی، به کوشش باسم فیصل جوابره، ریاض، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م؛
• ابن اثیر، مبارک، النهایة، به کوشش طاهر احمد زاوی و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م؛
• ابن بابویه، محمد، الخصال، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق؛
• همو، علل الشرایع، نجف، ۱۳۸۶ق/۱۹۶۶م؛ همو، عیون اخبار الرضا (ع)، به کوشش حسین اعلمی، بیروت، ۱۴۰۴ق؛
• همو، معانی الاخبار، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش؛
• همو، من لایحضره الفقیه، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۴ق؛ همو، الهدایة، قم، ۱۴۱۸ق؛
• ابن سکیت، یعقوب، اصلاح المنطق، به کوشش احمد محمد شاکر و عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۹۴۹م؛
• ابن شهرآشوب، محمد، مناقب آل ابی‌طالب، نجف، ۱۳۷۶ق؛
• ابن طاووس، علی، اقبال‌الاعمال، به کوشش جواد قیومی، قم، ۱۴۱۵ق؛
• ابن عبدالبر، یوسف، التمهید، به کوشش مصطفی بن احمد علوی و محمد عبدالکبیر بکری، رباط، ۱۳۸۷ق؛
• ابن قدامه، عبدالله، المغنی، بیروت، دارالکتاب العربی؛
• ابن منظور، لسان؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، التنبیه، به کوشش عمادالدین احمد حیدر، بیروت، ۱۴۰۳ق؛
• ابوداوود سجستانی، سلیمان، السنن، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، ۱۳۶۹ق؛
• احمد بن حنبل، المسند، قاهره، ۱۳۱۳ق؛
• بخاری، محمد، الصحیح، به کوشش مصطفی دیب البغا، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م؛
• ترمذی، محمد، السنن، به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق/۱۹۳۸م؛
• جصاص، احمد، احکام القرآن، به کوشش محمد صدیق قمحاوی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م؛
• خمینی، روح الله، تحریر الوسیلة، نجف، ۱۳۹۰ق؛
• خوانساری، احمد، جامع المدارک، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۵۵ش؛
• خویی، ابوالقاسم، الحج، به تقریر رضا خلخالی، قم، ۱۴۰۷ق؛
• دارمی، عبدالله، السنن، به کوشش فواز احمد زمرلی و خالد سبع علمی، بیروت،۱۴۰۷ق؛
• رافعی، عبدالکریم، فتح العزیز، بیروت، دارالفکر؛
• سرخسی، محمد، المبسوط، قاهره، مطبعة الاستقامه؛
• شافعی، محمد، الام، بیروت، دارالمعرفة؛
• شوکانی، محمد، نیل‌الاوطار، بیروت، ۱۹۷۳م؛
• شهید ثانی، زین‌الدین، الروضة البهیة، به کوشش محمد کلانتر، بیروت، دارالتعارف؛
• شیخ بهایی، محمد، توضیح‌المقاصد، قم، ۱۴۰۶ق؛
• صاحب جواهر، محمدحسن، جواهر الکلام، به کوشش محمود قوچانی، تهران، ۱۳۹۴ق؛
• طبری، تفسیر، به کوشش محمود محمد شاکر و احمد محمد شاکر، قاهره، دارالمعارف؛
• طوسی، محمد، التبیان، به کوشش قصیر عاملی، نجف، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۴م؛
• همو، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، نجف،۱۳۷۹ق؛
• همو، الخلاف، به کوشش محمدمهدی نجف و دیگران، قم، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م؛
• همو، المبسوط، به کوشش محمد تقی کشفی، تهران، ۱۳۸۷ق؛
• غزالی، محمد، الوسیط، به کوشش احمد محمود ابراهیم و محمد محمد تامر، قاهره، ۱۴۱۷ق؛
• فخرالدین رازی، التفسیر الکبیر، قاهره، المطبعة البهیه؛
• قاضی نعمان، دعائم‌الاسلام، به کوشش آصف فیضی، قاهره، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م؛
• قفال چاچی، محمد، حلیة العلماء، به کوشش یاسین احمد ابراهیم درادکه، عمان، ۱۹۸۸م؛
• کاسانی، ابوبکر، بدائع الصنائع، قاهره، ۱۴۰۶ق/ ۱۹۸۶م؛
• کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۶۳ش؛
• مالک بن انس، الموطأ، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م؛
• آوردی، علی، الحاوی الکبیر، به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، ۱۴۱۴ق؛
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م؛
• محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، به کوشش عبدالحسین محمدعلی، نجف، ۱۳۸۹ق/۱۹۶۹م؛
• مرغینانی، برهان‌الدین، «الهداية»، همراه فتح القدیر، قاهره، ۱۳۱۹ق؛
• مفید، محمد، المقنعة، قم، ۱۴۱۰ق؛ نووی، یحیی، المجموع، به کوشش محمود مطرحی، بیروت، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.

پیوند به بیرون

دایره المعارف بزرگ اسلامی