متکلم

مُتَکَلِّم به عالِم علم کلام گفته می‌شود. کلام علمی است که در آن عقاید دینی اثبات و شبهات مربوط به آن رد می‌شود. استنباط عقاید و آموزه‌های دینی از متون مقدس و دفاع عقلانی از این آموزه‌ها از مهم‌ترین وطایف متکلم به شمار می‌رود.

متکلم با فیلسوف متفاوت است. یکی از فرق‌های متکلم با فیلسوف این است که متکلم از پیش اعتقادات دینی را پذیرفته و خود را موظف و متعهد به دفاع از آن‌ها می‌داند، در حالی که فیلسوف خود را متعهد به دفاع از آموزه‌های دینی نمی‌داند و هدف او صرفاً شناخت حقیقت هستی به روشی آزادانه است.

نص‌گرایی و عقل‌گرایی به عنوان دو رویکرد عمده در کلام شیعه به شمار می‌روند. شیخ صدوق را از متکلمان نص‌گرا و افرادی چون شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی را از متکلمان عقل‌گرا دانسته‌اند.

مفهوم‌شناسی

به عالم علم کلام متکلم گفته می‌شود و کلام علمی است که متکلم به کمک آن می‌تواند با ارائه دلایل و رد شبهات، عقاید دینی را اثبات کند یا به عبارتی دیگر: ملکه‌ای است که انسان (متکلم) به کمک آن می‌تواند از راه گفتار به یاری و دفاع از آراء و افعال محدود و معینی که صاحب شریعت آنها را به صراحت بیان کرده، بپردازد و هر چه را مخالف آن است، ابطال نماید.

وظایف متکلم

استنباط عقاید و آموزه‌های دینی از متون مقدس و دفاع عقلانی از این آموزه‌ها را می‌توان از مهم‌ترین وظایف متکلم بر شمرده‌اند. دفاع از آموزه‌های استنباط شده نیز در قالب فعالیت‌های زیر از سوی متکلم، امکان‌پذیر است:

• نظام‌مند کردن متون مقدس دین خود و بررسی و بیان مراد آن در جهت استنباط آموزه‌ها و عقاید دینی؛
• تبیین و توضیح آموزه‌های استنباط شده و تحلیل مبانی و لوازم آن در صورت نیاز؛
• تنظیم، دسته‌بندی و اثبات آنها؛
• رد شبهاتی که به این آموزه‌ها یا عقاید استنباط شده وارد می‌شود.

براین اساس متکلم کسی است که در دو مقام استنباط آموزه‌های دینی و دفاع از آنها به کمک بدیهیات عقلی، آیات متون مقدس و روایات معتبر از پیشوایان دین و با روش عقلی-نقلی نقش‌‌آفرینی می‌کند.

فرق متکلم و فیلسوف

بین متکلم و فیلسوف تفاوت‌هایی بیان شده که برخی از آنها به شرح زیر است:

• هم متکلم و هم فیلسوف تکیه‌شان بر استدلال‌های عقلی است، با این تفاوت که متکلم به استدلال‌هایی استناد می‌جوید که بر پایه اصولی مانند حسن و قبح عقلی، قاعده لطف و وجوب اصلح است، ولی فیلسوف بدیهیات عقلی چون «محال بودن اجتماع و ارتفاع نقیضین» را پایه استدلال خود قرار می‌دهد.
• متکلم خود را موظف و متعهد به دفاع از حریم دین می‌داند؛ در حالی که فیلسوف متعهد به دفاع از دین نمی‌داند و هدف او شناخت حقیقت هستی به روشی آزادانه است.
• هم متکلم و هم فیلسوف به بحث درباره «موجود بما هو موجود»، اوصاف و عوارض آن می‌پردازند؛ با این تفاوت که متکلم در استدلال‌ها و قیاس‌های خود بایستی از مبادی‌ای استفاده کند که با مسائل اثبات‌شده از راه ظوهر شرع مطابقت داشته باشد، اما فیسلوف از مبادی‌ای که مطابق با قوانین عقلی صرف است، استفاده می‌کند؛ اعم از این که با ظواهر شرع سازگار باشد یا سازگار نباشد و اگر با ظواهر شرع سازگار نباشد، از راه تأویل، آن را با قوانین عقلی سازگار می‌کند.
• متکلم از پیش اعتقاداتی دینی را پذیرفته و سپس درصدد اثبات آنها برمی‌آید و فیلسوف درصدد اثبات مطالب از پیش تعیین‌شده نیست.

متکلمان نص‌گرا و عقل‌گرا

عقل‌گرایی در مباحث علم کلام به رویکردی اشاره دارد که برای شناخت معارف دینی، نقش عقل و دیگر ابزار عادی کسب معرفت را نادیده نمی‌گیرد و نص‌گرایی رویکردی است که دین‌داران را از ارزیابی عقلانی باورهای دینی برحذر می‌دارد و معتقد است که معارف دینی باید از متون دینی و منابع وحیانی اخذ شود. شیخ صدوق را می‌توان به عنوان یکی از متکلمین نص‌گرا معرفی کرد و متکلمانی چون شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی از نمایندگان رویکرد عقل‌گرایی در کلام شیعه، به شمار می‌روند. عقل‌گرایی را از مهم‌ترین ویژگی مکتب کلامی بغداد و نص‌گرایی را از ویژگی‌های مهم مکتب کلامی قم برشمرده‌اند.

متکلمان معروف شیعه

برخی از متکلمان معروف شیعه عبارتند از:

ردیف	نام متکلم	ولادت	وفات	مهم‌ترین اثر کلامی	رویکرد کلامی	مکتب کلامی
۱	هشام بن حکم			التوحید، الامامة
۲	ابوسهل نوبختی	۲۳۷ق	۳۱۱ق	التنبیة فی الامامة	عقل‌گرا	بغداد
۳	شیخ صدوق	۳۰۵ق	۳۸۱ق	التوحید، الاعتقادات	نص‌گرا	قم
۳	شیخ مفید	۳۳۶ یا ۳۳۸ق	۴۱۳ق	اوائل المقالات، تصحیح الاعتقادات	عقل‌گرا	بغداد
۴	سید مرتضی	۳۵۵ق	۴۳۶ق	الشافی، تنزیه الانبیاء	عقل‌گرا	بغداد
۵	شیخ طوسی	۳۸۵ق	۴۶۰ق	تمهید الاصول فی علم الکلام، کتاب الغیبة	عقل‌گرا	بغداد
۶	سدیدالدین حمصی رازی	۴۸۵ق	۵۸۵ق	المنقذ من التقلید و المرشد الی التوحید	عقل‌گرا	حله
۷	ابن میثم بحرانی	۶۳۶ق	۶۷۹ یا ۶۹۹ق	قواعد المرام فی علم الکلام	عقل‌گرا	حله
۸	خواجه نصیرالدین طوسی	۵۹۷ق	۶۷۲ق	تجرید الاعتقاد، قواعد العقائد	عقل‌گرا
۹	علامه حلی	۶۴۸ق	۷۲۶ق	کشف المراد، نهج الحق و کشف الصدق	عقل‌گرا	حله
۱۰	عبدالرزاق لاهیجی		۱۰۷۲ق	گوهر مراد، شوارق الالهام	عقل‌گرا
۱۱	سید نورالله حسینی شوشتری	۹۵۶ق	۱۰۱۹ق	احقاق الحق و ازهاق الباطل
۱۲	محمد حسن مظفر	۱۳۰۱ق	۱۳۷۵ق	دلائل الصدق لنهج الحق
۱۳	جعفر سبحانی	۱۳۰۸ش		آیین وهابیت، محاضرات فی الالهیات	عقل‌گرا